Дүниежүзілікимпериялистік бөлудің аяқталуын,отаршылдықжүйеніңқұрылуы Шығыстың отаршылдық эспанция обьектісіболыптабылатын,бірақэаңжүзіндемемлекеттік суверенитеттіңсақталғанелдергеүлкенықпалетті. Олартәуелді,жартылайотарғаайналды.ХІХғсоңындажартылайотарға,айналғанАзияныңірімемлекетініңбіріҚытайболды. «Апиын»соғыстары,тайпинкөтерілісініңҚытайреакциясыменАмерика,ағылшын,французинтервенттеріненжеңілуіҚытайғашетелкапиталыныңоданәріенуінеқолайлыжағдайжасады. ТайпиндеркөтерілісінбасқануақыттаҚытайпомещиктері,компрадорларжәнечиновниктеркүшейді.ОлардыңарасынаншыққанбелгілімилетаристерЦзэнГафаннь. ЦзоЦзунтанМаньчжураристократиясыҚытай,феодалдық-компрадорлықэлементтерініңбиліктібөлісугемәжбүрболды.Олардыңөкілдерінмемлекеттегіжоғарғылауазымғатағайындады.70жжЦзэнРо-фаньғатайпиндердібасуғакөмектескенЛиХун-Чжонкөтерілді.АстаналықпровинцияныңнаместнигіЛиХунн-ЧжанЦинүкіметініңсыртқысаясатындашешушірольдіатқарды. Аластанадафеодалдықтоптарбилікүшінталасты.«консерваторлар»мен«өзін-өзікүшейту»саясатынжақтаушыларарасындакүресбасталды.1873жБағдыханТунчжиқайтысболды.ЦыситаққаөзініңкәмелеткетолмағанінісіГуансюйдіотырғызды.Оныңекіншірегенттігінбасталды.ЛиХун-Чжанжәнеоныңмаңындағылар«өзін-өзікүшейту»саясатындаҚытайдыңевропалықтехникасыәсіресеәскерижетістіктерінөздерінеенгізудіұсынды.Әскердіқайтақұружүргізілді,бірнешеәскерикемелерсатылыпалынды. Помещиктер,ірічиновниктержасқытайшылардышетелгебілімалуғажіберді. ЦинүкіметініңБатыстыңкапиталистікдержавалардыңсаяситәуелсіздігікүшейді,алшетелмемлекеттерішетелдіктерҚытайтаможниясынаөзбақылауынорнатты. 1864-1894жжаралығындаҚытайкапиталистікелдерменсаудасын3есеөсті.Шетелдіктеркемекомпанияларын,жәнесалабастады.,шетелбанктеріөзқызметінбастады.1965жағылшынГанконг-Шанхайбанкіашылды.Шетелдіктерэкономикалықенуменқатартікелейагрессияныдақолдады. Бирмаәскерінжібергенағылшындароңт-БатҚытайғадажолашқысыкелді.1877жБирмаданЮньаньғаағылшын«ғылыми»эспедициясыжіберілді,(конваймен)жергіліктіхалықпенқақтығыстаағылшынперовочигіМарчериісінҚытайжаңаталапқоюүшінқолданды.1876жтеңқұқықсызағылшын–Қытайконвенциясынақолқойылды.Қытайүкіметіконтребуциятөлеуге,ағылшындарғаЯнцзыөзбойындажаңапорттарашуғатиістіболды.Тибеткеэспедицияжіберугеқұқыналды. СолтүстікБатыстағыхалықтыңкөтерілістербарысындаЯкуббектіңЖетішаармаңындаДунғансұлтанатықұрылдыоныңорталығыУрумчиқаласыжәнеТаранчинхандығыОрталықҚұлжаЯкуббекағылшынықпалындаболғандықтан,ағылшынықпалыныңортаАзияғатарамауыүшінпатшаүкіметіЯкуббектіңТарангинхандығынбасыпалмауыүшінкеліссөзжасалды.1871жИмей(Кулжа)өлкесінеорысәскерікелді. 1878жОрыс-Қытайкелісссөздерібасталды1881жПетербургкелісімінеқол қоюмен аяқталды. 1)орысәскерінІлеөлкесіненалыпшығу. 2)ОныңбатысындабірауданРесейгеүйіурмендунгендергеберілді. 3)Синьцзяндарғыенгізутуралды. ФранцияныңВеттнамдыбасыпалдыФранко-германқатынастарының шиеленісуіне алыпкелді.Ветнамхалқынақарсысоғысжүргізеотырып, франциябуржуазиясыҚытайдаенвғыпазитциясынкеңейтуді,Юньнаньпровинциясынбағындыруарқылыкөзделді.

1526жБабыр(Темірдіңұрпағы)Мағолсттанннаншыққан,оғандейінФерғананыңбилеушісі,КабулдыңбилеушісіҮндістанғабасыпкірді.ОныңжақсықаруланғанәскеріекіүлкеншайқастасоңғыДелисұлтандарынжеңіпГангөзенініңүлкеналқабыналды.ОсындайүлкеноқиғаларнәтижесіндеҰлымоғолдаримпериясықұрылды.Бабырдыңөзітарихтаағартушы,билеуші,тарихшы,ақынретіндебелгілі.«Бабырнаманын»авторы.Үндістандаұъзақуақытбилеген,1530жтаққаоныңұлыХумаюнотырды.(өзағаларыментаққабаласысоғысжүргізедідеоныңбилігіәлсірепкетеді).БахарменБенгалияданшыққанбелгілібилеушіШер-Хан.ШығысҮндістандаорналасқанСур-аттайпасынаншыққанДелидегібиліктітартыпалып,ХумаюнИранғақашыпкетугемәжбүрболды. Шахтитулынқабылдап,Щер-шахалтыжылғасозылғанпатшалыққұрған уақытта(1540-1545жж)орталықбиліктінығайтуғабағытталғанәрекетжасады. Олбіріншіжылдарыкеруенсарайларсалдырды.ОныңжолдарыДелидіБенгалияменРаджпубанамен,Индпенжалғастырды,жерқатынастарынреттеді.(жердіңнегізгікадастырыдегензаңдыжобасынжасадыт.б.)Салықжүйесінреткекелтірді,(рентасалықтыортамөлшеріалғанөнімнің1/3бөлігі),Әскербасы-джанердарлардыңжериеленуісипатынжәнекейбіриндустардыңстатусынкөтерді(оларғабіразлауазымдарберді) Шер-шахтыңаяқастынанқайтысболуыжәнеолардыңмүрагерітаққаталасмуынХумаюнпайдаланды,өйткеніолкөпуақыттанберіосындайжағдайдыкүтіпдайындықтаотырғанеді. 1555жХумаюнөзінетақтықайтарыпалдыдабіржылданкейінқайтысболды.Билік13-жасарбаласыАқбарғаөтті. ПадшахАқбардыңбилікеткенуақытта1556-1605жжҰлымоғолдаримпериясының алтындәуіріболды.АқбарелдіңсолтүстігіндеПенджаптықосаөз билігін нығайтыпбүкілРаджпубананыөзінеқаратты. СонансоңимперияғаГондвана,Гуджарат,Бенгалия,Калимер,ориссақосылды.БүкілсолтүстікҮндістанАқбардыңқоластынакірді.Ақбароғанөтекүштібилеушіретіндекөрсетті. Шер-ШахбастағанқайтақұрулардыжалғастырыпАқбаржаңареформаларенгізді,жермемлекеттікболыпжарияланды.Негізгіжеркадастырыаяқталдыәрбірауданғабелгілімөлшердесалықбелгіленді.XVIғсоңындасалықтыңжалпысаны166млнрупияғажетті.Жердіңқөпбөлігіәскербасыджагирдарларғақызметүшінқолдануғаберілді.Джагирдіңиктаданайырмашылығыоныңмөлшері,Джагирдегенүлкен іріжериелігі-өзиесінекөптегенмөлшердепайдаәкелгенолпайдағаДжагирдар(акбартұсындаолардыңсаны2000жеті).ӘскержасағынұстауғаміндеттіболғанолардыңсаныәкербасыныңлауазыменДжагирдіңмөлшерінебайланыфстыболды.(100ден5000дейін)Акбардыңқоластынаөткенкенйбіркняздіктердіджагирстатусынаалды. Джагирденбасқатәуелдікнязь-заминдарлардыңиеліктеріболды.Қазынағаданьтөлепбасқапайдаларларынөздеріжұмсағанкнязьдарбұрынғысыншаөзжерлерінеиелеріболып,әрбіркнязьдіктежалпыимпериядағысхемақайталапныпотырды-жердіңжартыбөлігіменпайдасыжауынгерлергеберілді.Кейінгіуақыттазамендарикатегориясыныңжерлеріжекеменшіктегіжерболыпесептелінді.

ОсманII(1618-1622),биліккеқолыжетісімен,Османмемлекетініңнегізінөзгертуге тырысты,әсіресемұсылмандінбасшыларыныңбилігіншектеудікөздеді.Осымақсатпенолшариаттықбилікаппаратынқайтақұрып,үкімшарарниясынөзітағайындауғакөшудіойластырды.Олеңалдыменкапикулуменгалемәйелдерініңықпалынанқұтылудыкөздеді.(лингартоптарынаарқасүйеген).Олүшінәскериреформажүргізіп–лингаркорпусынтараиып,жәнекапыкулусипахполеттерінтаратыпоныңорнынажаңаәскерқұру. Оләскершаруалардыәскеришақыруарқылы(АнатомияменСирияныңмусылманаудандарынан)жәнежартылаймакелюктерденқұруғатиіседі.Бұліс-әрекеттіңбарлығыәскердітүріктендіружәнемемлекеттікаппаратты,Әджнебиденқұтылу,тазалаумақсатындажасалды.Соныменқатарастананы(олдасолмақсаттпен)Бурсі,немесеАнгарағаауыстырудыдайындады. 1621жОсманIIақсүйектергеқарсышығып,қажылықтыбүркеніпСтамбулданкөшугедайындалды.Оленигарларболса(дінбасшылардыңитермелеуімен)көтеріліскешығып,ШитхульисламоретвасыныңнегізіндеОсманIIтақтантүсірдідеөлтірді. ОсманIIөлтіргенненкейінСтамбулдаоғанқарама–қарсыкүрес басталды-дәстүрлі саясатқакөштібарлықжаңалықтардыжою,ескіОсмантәртібінорнату.Бірақоныорнатуоңайғатүскенжоқ.МустафаI(1622-1623)жәнеМұрадIIбилігініңI-ші кезеңінде(1623-1640)-елдекапикулуәртүрлітоптарыменкейбірпровинциялық пашалартаптарыарасындағыкүресжалғасты.Астанағақарайжорыққаупісақталды(мысалы:Абазпашакөтерілісікезеңінде1622-1628жж). АлСтамбулдыңөзіндеәртүрлібандалар,тонаушылықпенайналысты,байқалатұрғындарын,МұрадIIбилігініңекіншікезеңіндедәстүршілержеңіскежетті.1631жсултанғаатақты«ЗапискаКочибел»(рисман)–лингарлар,ұсақтисмариоттар,т.б.ескітәртіптіқолданушылардыңсүлеймен1кануни«заңдылығына»оралудыталапеткен.МұрадIIолхаттықабылдап,өзсаясатыныңнегізінеалды.Кейбіренигаркорпусыныңкомандирлері,үкіметтаптыңмедерлерісұлтандықолдаутуралыдокумент–декларацияғақолқойды.ОсылардыңкемшілігінМұрадIIазғанауақыттақатаңтәртіпорнатты.Ұлыуәзірлауазымынаалғанмұсылмандарнеболды,оларжоғарыболсаапаратынанштальенренегаттарыменсербхландарынаншыққанқапықұлыығыстырды. МұрадIIОсманәскеріменәкімшілігініңқаражаттықэкономикалықнегізіретіндетимарлықжүйеніқалпынакелтіруіс-әрекетібатыстыболды.Соныменқатарқоғамныңбарлықтоптарынақатаңбақылауарнады.ОсыуақыттаСтамбулүлкенөртбасталуы(оныңнәтижесінде¼бөлігіжаныпкетті(,бұлалланыңшариаттыбұзғаныүшінжазасыдептүйілді.Елдеішімдіктер,кофе,табылтыйымсалынды,кофейнеят.б.жабылды.МұрадIIкейінсұлтанфашепшеспныңұлдарынабұлісімдіұзаққадейінқоймаған. ПиранесіміелдежаңапатшаИбрагимIII(1640-1648)билікеткенуақыттапровенциялардакөтерілістер,коррупция,елдегібарлықлауазымдысатыпалубасталды.Гаремықпалықайтаданирмейді.Кесем-сұлтан1645жқашумеменкритүшінсоғыставенециандықтарғакөмеккөрсетедідепқауіптенді.СұлтанИбрашидітақтантүсіріпоныңорнына7жасарМехмедII(1648-1687)отырғызупроблеманышешпеді.Елдехаесжалғасты.Ақшаныңқұнытүсіподанәріжалғасты,ол1681жСтамбулдағыкүштіқалакөтеріліскесебепболды.Стамбулдағыкөтерілістібасу,сараймаңындағыЛардицкелтірулерініңМүлігінконфикациялауқатаңжазалауелдіңқаражатжағдайынныңбірқалыптануғаәкелді1682-1683жжимперияныңбюджетіжасалды,бірақолтабысқажетпеді,оныңинициатарыТоркунджуАхмед–патшажазағатартылды.1683-1685жжелдесаясихаосбасталды. Қосымшақиыншылықтаркөпкесозылғанәскерижанжалдарсалдарынанболды.Әсіресеауырболған1623-1639жжИранменсоғыс,АббасIтұсындаәскерикүштімемлекеткеайналғанболатын.СоғысбарысындапарсыларИрактыбасыпалып,15жылбойыБағдадтыұстапотырды.МұрадIIқаттыкүшсалуыныңнәтижесіндеЕревандыалды.(1635-1636жж),МесопатамименБағдаттықайтаалды(1638)ҰлықаладанКирпишпритінділерімен,табыстыиттерүйінеайналғанжәнебірнешемыңхалқығанақалған.БатыстаИспанияменкофрантацияфонында,үзіліссізтеңізсоғысыжүрді,Венеушеменжанжал(Далмауияменкритүшін).СолтүстікАвстрияменПольшаменқарсыболды.Күрестіңнегізгіобъектісі–дунайжерлеріменУкраина.СолжаланыУкраинаныңМәскеумемлекетінің құрамынакіргенненкейін(1654),біріншіқырымханы,ал1676жОсманимпериясыРесейменУкраинаүшінкүрестібастайды. 1681жБакүнсарайбітімібойыншаимперияСолжаланыУкраинаның,КиевтіңРесейгеқосылғанынмойындады. 1645-1669жжВенецияменсоғыс,1676ж-1681жРесеймен,1683-1684жжАвстриямен,1666-1672жжПольшаменсоғысОсманимпериясыүшін табысты болды. ОларимперияныңЕвропадағыбеделінкөтерді.Бірақ16ғсоңынаналған қаласындадағдарысбасталды.

1598ж.императорХидэесифеодалдықсоғыстардыболдырмаумақсатында5басминистрлердентайроаттыжоғарғыбасқаруорганынқұрды.ОныңқұрамынаТокугаваИэясу,Маэда,Уэсуги,Мори,Укита.Оларимператоркәмелеткетолғаншабасқаруғатиістіболды.БірақекіжылданкейінТокугаваИэясуэскериқимылдардыбастады. 1600жСэгигахарамаңындағышайқастафеодалдықкнязьдеркоалициясынжеңіп,билікбасынакелді.1603ж.Иэясусегунтитулыналды,сөйтіпЖапониядаТокугаваэулетініңбилігібасталды.XVIIғ.басындаелде260-ғажуықіріжэнеұсақкнязьдіктерболды. Жапонияныңхалқыныңсаны28млн.адам,оның80%ауылшаруашылығыменайналысты. 1590ж.өзінде-ақТокугаваИэясуғаимператорХидэесиКантоауданының8 провинциясын сыйға тартқанболатын,сондықтан ірі феодалдықүйге айналды. Осыдан кейінТокугаваөзбилігіннығайтып,басқакнязьдіктергебақылауынорнатудыкөздейді.Елдіңөңделетінжерінің14бөлігіТокугаваларқолындаболды.Токугаваларорнатқанәлеуметтікжүйедетөрттопболды. 1.Си–самурайлар,сегун,оныңмаңындағылар,императоржэнеоныңмаңындағылар. 2.Но-шаруалар 3.Ко-қолонершілер4.Се-саудагерлер. Кугэтобыныңжерлеріболмаған,оларсегуннанкүрішпенайлықалған. Елдегінегізгіәкімшілікбірлікфеодалдықкнязьдіктерболды.Оларкүрішкірісінебайланыстыкатегорияларғабөлінді.Еңүлкенфеодалдықкнязьдіктіңкірісіжылына10мыңкокукүрішболған.Елдежылына11млн.кокукүрішжиналса,оның4млн.Токугаваүйінікіболды.АлМори,Маэда,Уэсуги-1млн.200мың. Жерекікатегорияғабөлінді:мемлекеттікжәнежекеменшік.Мемлекеттікжерлер-олсегунніңжериеліктеріеді,жекеменшіктегі–князьдер,храмдар, монастырьлар жерлері. Жапониядабасыбайлылықболмаған.Шаруафеодалдықөкіметбелгілеген жерүлесіндеөмірсүрүгеміндетті болды.Жердіқолданудыңнегізгітүрі–жалға алу, міндеткерліктіңнегізгітүрі-нэнгу, күріш рентасы. Барщина,яғнижұмыспенөтеурентасы басқаелдердегідейкеңіненқолданылмады. Олфеодалдыңжекеқажеттеріне...

ШетелотаршылдарыныңкелуіқарсаңындафеодалдыңҚытайдағдарысқаұшырады.Олдағдарысыныңеңүлкенкөрінісішаруаларсоғысыеді. ХІХалғашқы40жылдығындаҚытайдыңәртүрліправинцияларындаондағаншаруаларсоғысыболыпөтті.Олстихиялыққозғалыстарболды.Алғашқытеңқұқықсызкелісімдерінеқолқойылды,портардыңашылуы,елдіңэкономикасыменбұқарақалықтыңжағдайынаауыртиді.Қытайғаағылшынжүн,мата,мақталарыныңәкелінуі1842-1895жжаралығында3,5есеөсті.Олжергіліктіөндірістіңқысқаруынаашықпортартарданқолөнершілердіңкедейленуінеалыпкеледі. ҚарукүшіменотаршылдарҚытайхалқынапинменуландыруқұқығынаиеболды.1840-*50жждейінҚытайғаапинәкелуі2,5есеөстіапинәкелінуініңөсуі,үлкенкантрибутциятөлеуқажеттігікүістіңелденимпорттауыныңсебебіболды.Елдекүміспенкүмісақшаныңқұныөсті.Олшаруалардыңжағдайынкүрттөментүсірді,себебісалықтөлеуүшінолармысақшанықымбаттағанкүмісақшағаауыстырды. Памещниктерарендаақысынкөтерді.Бадыханжәнежергіліктіөкіметондағанжаңасалықтаренгіздіқаражатдағдарысыжағдайындаирригациялыққұрылыстардыңремонтытоқталы.Қолдансуаруқұрылыстары,каналдар,платиналарбөгеттерістеншықты.” 1840-42жапиынсоғысыЦинәулетініңшетелотаршылдарынанелдентәуелсіздігінің сақтапқалмайтынынкөрсетті”“Передбританскимокружением-писалВ.Маркс-автаритетМаньчжурскойдинастирасипалсявпрах;суверномупредставлениюовечностинебеснойимпериибылнанесенсмертельныйудар;варварскаягерманскаяизоляцияотцивилизованногомирабылонарушена”Елдіңәртүрлітоптарарасындаантиманьчжурлыққозғалыстартуды.Маньчжурларсаясатынатекқанашаруалар,қолөнершілер,көпестер,қытайпомещиктерініңбірақелдерболды. Бұқарахалықтыңәлуметтікқозғалысыдінисипатқаиеболды.Оныңжетекшісі,идеологіХунСюцюань1843Қытайоңтүстігіндеөзжақтаушыларынжинады. ХунСюцюаньГуаньдунпровинциясыныңшаруажанұясынаншыққан7жастанбастапата-анасыжергіліктімектепкеберді.ЖанұясыныңауырқаржылықжағдайынабайланыстыХунСюцюаньоқудытастапегіншіліккешығады.Екіжылданкейінөздеревниясынамектепкемұғалімдіккешақырды.1843ждейінжұмысістеді.ХунСюцюаньҚытайдакөнеавторларыныңеңбектерінзерттеді.Гуанчжоуқаласындағылымиатаққаемтихантапсырумақсатыменкелгенде,олмиссонерлерменкездесті.ОларХунСюцюаньдыкристиандініңнегіздеріметаныстырды.1837жХунтағыдаемтиханнанөтеалмадыолауырыпқалды. ХунСюцюаноғанбазаретіндеГуандуннменшекараласГуаньсипрови-сынОңтүстікшығыстаулыаймағыналды.БұлжердеГуандуннанкелгенқашқындаркөпеді.ГуансиЦинүкіметініңшалғайправинциясыондаЦиндардыңбилігіәлсізеді.Осыжерде«Құдайғатабынуқоғамының»қатарыөсті. Оныңмүшелерініңбасымбөлігі-шаруалар,кеншілер,үйсізкедейтайпалар,соныменқатарондакөпестерменкейбірпамещиктердеболды.БұғанмұғалімФынЮньшань,шаруаЯнСюцин,СяоЧаогуй,ұсақпамещикВэйЧанхай,17жасар(байшаруаныңұлы)ШиДакай,кеншіЦиньЖиган. 1850жХунСюцюаньқоғамныңбарлықмүшелерінүй,дүниемүліксатып,жанұяларыменкөтерілісшіәскерінекелугешақырды.Қоғамныңнегізгіұраны-маньчжурларғақарсыкүрес,кедейлерменбайлардытеңестіру.1852жсәуірдетайпиндербатысқақарайжылжибастады.1852жжелтоқсанайындакөтерісшілерЯнцзыөзбойынашығыпИончжоупортыналды.Бұлжердепатшаәскерінініңарсеналыбареді.1853жтайпинәскеріЯнцызиәскеріментөменқарайжылжыды1903жоларНанкинқаласыналды.(Нанкин-«оңтүстікастана»)Қытайастанасыетіпжарияланды.«Сипайастанасыдепатанды. Нанкиналынғаннанкейінтайпинмемлекетінің«Сипайдинеастиясыныңжержүйесі»аттықұжатжарияланды.Олнегізгізаң. Бұлқұжатбойыншанегізгішаруашылықсаяси,әскери,едшаруақауымы.Әрбіржанұяәскергебірадамберугетиісті.Жауынгержылдың4/3бөлігіндеегіншілікжұмысшыменайналысуықажет.1/4-әскериқызметпен.1850-1853жжтайпинсоғысыныкңтабыстыкезеңі.МанчжурияәулетінқұлатуГерманелдіңсолтүстігіндегіәскерінжаулапПекинқаласыналукерекеді.БірақтайпинжетекшілеріНанкиндіалғаннанкейінСолтүстіккеқарайтезарадажорықбасталды.1853жмамырайындажорықбасталды.1853-1856жжЦзэнГафаньғасоққыберілді,Тайпиндер орталық қытайдаорнықты.ҚытайментеңқұқықсызкелісімжасапАнглия,Франция, АҚШ,Қытайдың«ашылуын»толдықемесдепесептеді.АлендіҚытайбасталғаназаматтықсоғыстаөзмүдделерінеқолдағысыкелді. 1854-1855жжолардыңәскеріЦинүкіметіне көтерілістібасуғакөмектесті. 1854 ждержавалар бүкілҚытайдаеркінсаудаШетелелшілерінПекинқаласынакіргізу,апин сатуға ресмитүрдерұқсатберуталаптарынқойды.1856жсоңындаағылшын эскадрасыГуанчжоупортынбомбалады.1857ждейінсозылды.АнглияменФранцияқытайғаөзэскадрасынжіберді.АҚШресмитүрдесоғысқақатысқанжоқ.

Үндістандыжаулаудыаяқтакеле,АнглияныңүстемтабыөзлдынаҚытайдыотарлаумақсатынқойды. АғылшынкапиталистеріҚытайдыңоқшаланусаясатынанбастартқызып,онымендипломатиялыққатынастар,саудақатынастарынорнатудыкөздеді.БританотаршылдарынаҚытайды«ашу»қажетболды. ҚытайүкіметінеқысымжасаумақсатындаҰлыбританияҚытайғаарнайымиссияжіберді,олар1793жылыбірнешеқаруланғанкемелердеҚытайғакелді.ҚытайбогдыханынаАнглияныңәскери,өнеркәсіптіккүшінкөрсетуүшінжаңақарудыңтүрлерінқытайларкөрмегенкөптегенмеханизмдералыпкелді.Бұлмиссияныбританияныңдипломаты,лордМахартнейбасқарды,оғандейінҮндістандағымадраспрезиденттігініңгенерал-губернаторы,Петербургтегіелшіқызметтерінатқарған. Махартнеймақсаты:1)ағылшындардыңҚытайпорттарындаеркінсаудажүргізуіне;2)Пекинқаласындасаудақоймаларынашу;3)ағылшындарғабазақұруүшінҚытайдыңбіраралыналу;4)ағылшынтауарларынабажсалығынтөмендету;5)Қытай-ағылшынүкіметтеріарасындатікелейдипломатиялыққатынастарорнатут.б. Бірақбұлбағдарламаіскеаспады.Қытайүкіметісалтанаттытүрдебританмиссиясынкүтіпалды. Бірақолардыңайтуыншабританелшілігі–қытайвассалдарынатеңболдыжәне Махартнейге, вассалдықелдіңелшілеріПекинқаласындатекғанауақытшаболуына мүмкіндігібардепескертілді. ҚытайбилеушілеріАнглияменбайланыстыкеңейтуден,шетелдіктердіелгежақындатуданбастартты. Ағылшынкапиталистеріфранцияменкүресжүргізіпотырғандықтан(Үндістанхалқынақарсы)Қытайғакүшқолданудыдұрыскөрмеді.БірақоларҚытайдың«ашылуын»талапетті.ХІХғасырдыңбасындаАнглияүшретпортугалдықтарбасыпалғанАомынь(Макоо)қытайпортыналғысыкелді.1816жылыҚытайғаағылшынүкіметініңжаңаөкіліАмкерст,Махартнейсекілдімақсатқойды,бірақолдасәтсіздіккеұшырады. АғылшындарапиынөсіретінҮндістандағыБенгалияныаудандарыменжаулапалғаннанкейін,Ост-ИндкомпаниясыағылшынүкіметіҚытайғаапиыналыпкіруге, апиынсадусынамонополиялыққұқықаиеболды.Апиынсаудасыөтекөппайдатүсіретінісболды.ҚфытайғаапиынсатуҮндістандағыағылшынүкіметінеолардыңкірісінің1/7құрады.Ағылшындарқытайтауарларынкүмісақшаменесептескен.Апиыналыпкірудіңөсуі,қытайтауарларыменесептесуге,қытайданкүмістіалыпшығуғамүмкіндікберді. 1800ж.-1838ж.дейінқытайғаәкелінетінапиын20есеөсті.2мыңнан–40мың жүздіккедейін. Опиумдышегуүлкенаймақтакеңтарады. Апиынөтеқауіптінәрсе,олжайлападамныңесінен,күшіненайрылуғаалыпкеледі. ҮстемтаптыңкейбірөкілдеріапиынсаудасынақарсышықтыЦинүкіметібірнешеретапиындыәкелугетиымсалатынжарлықтаршығарды. Ағылшынкөпестеріосыжағдайғанаразылықбілдіріп,өзүкіметіненкүшқолданып,апиынсаудасынашықжариялап,шетелсаудасынақытайпорттарынашудыталапетті. 1834жылыағылшынүкіметіқытайүкіметінеескермей,Гуанчжоғаағылшын-қытайсаудасынбақылауғаадамжіберді.ОлГуанчжоуғаекіағылшынәскерикемесіншақыртыпалды. 30-шыжж.екіншіжартысындакүмістіңшетелгекөптепшығарылуына байланысты Цинүкіметініңқаражаттықжағдайынашарланды.Апиынсаудасыағылшынагресссиясыныңбіртүріекендігібелгіліболды. 1836ж.императорДаонуанапиынконтрабандасынменкүрестікүшейтутуралыдиктшығарды.Бірақүстемтапондамүдделіболмады.Сараймаңындаапиынсаудасынтолықашықетіпжариялаудыталапететінбіртопадамдарболды. МинЦзэ-Сюйбасқарғанбіртопжоғарғычиновниктерапиындышегуге,апиын саудасынақарсышықты. 1838жылыМинЦзэ-СюйХунань,Хубэйпровинцияларыныңнаместнигіболып тағайындалды.Жергіліктітұрғындардыңқолдауыменапиындытиымсалуғабайланыстыіс-шараларжүргізді. 1839жылыГуаньдунпровинциясыныңнаместнигіболыпГуаньжоуғакеліп,шетелкөпестеріненбарлықапиындытапсырудыталапетті,оларбастартқаннанкейін,шетелсаудагерлерініңсаудафакториясықоршауғаалынды.Осыданкейінағылшынкөпестеріқытайүкіметіне20жәшікконтрабандалыапиындытапсырды. МинЦзэ-СюйдіГуандунхалқықолдап1839жылыағылшынәскерикемелері қытайджанкарларынабасыпалды. Ағылшынгазеттеріқытйүкіметініңзаңдыіс-шараларынбританқоластындыларға қарсылықкөрсетудепжариялады.Қытайлардыжазалуағашақырды.Ағылшынүкіметіқытайғабірнешеталаптарқойды:1)апиынныңжойылғанқұнынтөлеу;2)оңтүстікҚытайжағалауындамәнгіқолднуғабіраралыналу. Ағылшынүкіметісоғыссызбұлталаптардыжетеалмайтындығынакөзіжетті. 1840жылымаусымайындаҚытайғабьританныңәскериэскадрасыкелді. Ресмитүрдесоғысжарияламайағылшындарбіріншіағылшын-қытай(Іапиын)соғысынбастады.Англияға,соғысқақатыспағанфранцияменАҚШқолдаукөрсетті. ҮнсимепровинциясыныңнаместнигіЦиШанькапитуляцияжөніндекеліссөзжүргізугешақырды.1840жылыимператорапиынғатиымсалудыжоютуралыэдиктшығарды. 1842жылышілдеайындаағылшындарШанхайқаласыналдыдаЯнцзыөзеніменжоғарлайжылжыпбастады.Чжэньцзэнмаңындаүлкнешайқасболды.Бұлқаланы21шылдекүнібасыпалды.Қытайжеңілді. Негізгісебебі:Англияменсалыстырғандаәскерижәнеэкономикалықәлсіздігі.ҚытайӘскері20мыңадамқазатапты,ағылшындар520адам. Қытайдыңфеодалдықбилеушілеріелдебіртұтасқорғанысұйымдастыраалмады. 1842жылыНанкинтүбіндеағылшынәскерикелісмде«бейбітшілік,достық,сауда,шығындардықалпынакелтіру»туралыкелісімгеқолқойды.Нанкинкелісімібойыншаағылшынсаудасына5порташты:Сяминь(Амой),Фучжоу,Нинбе,Шанхай,Гуанчжоу,бұлқалалардыағылшындарконсулдықорнатуғақұқылыболды. «Кохонг»монополиялықкомпониясытарқатылды,британкөпестеріеркінсаудақұқығыналды.Сянганаралынанбританкорпарациясынаберді.Ағылшынтауарларына5%салықсалынды.ҚытайАнглияға21млн.иенконтрибуциятөлеугетиістіболды.Оның6млн.–апиындыжойғаныүшін,ал3млн.ағылшынфирмаларыныңшығындарынжоюға,ал12млн.иенанглияныңқытайғақарсысоғыстыжүргізуүшінкеткеншығындардыңорнынтолтырумақсатында. 1843жылыАнглияҚытайменэкстерриториялыққұқықбергенкелісімгеқолқойды. ОсыданкейінҚытайғат.б.капиталистікдержаваларұмтылды.1844жылытеңсізамерикан-қытайкелісімінеқолқойылды.1844жылыосындайкелісімФранцияменҚытайарасындажасалды.СоныменқатарФранцияғаашықпорттардыкотоликтікшіркеусалуға,ондамиссионерлердіңқызметінерұқсатберілді. Капиталистікдержавалархристианшіркеуіменмиссионерлердіжаулапалумақсатындакеңпайдаланумүмкіндігітуды. АлірікапиталистікелдерсоңынантеңсізкелісімдерБельгия,Швеция,Норвегияменжасалды. БіріншіапиынсоғысыҚытайдамуындағымаңыздыкезеңдердіңбірі.ҚарукүшіменҚытайшетелкапиталыүшінашылды.АҚШ,Англия,Францияотаршылдарымаңыздысаяси,экономикалықпозицияларғаиеболды. ҚытайтерриториясыныңбірбөлігіСянганаралы–(Гонконг)ағылшынотарына айналды. НанкинкелісіміҚытайдыңмемлекеттік,ұлттықтәуелсіздігінтаптауғажолашты. ПорттардыңашылуыЕуропа,АҚШ-нан көптепкелуісебепболдыдаҚытай дүниежүзілік капиталисттікрынокқатартылды. СоныменҚытайжартылайотарғаайналуыбасталып,олпроцессХІХғасырдыңсоңындааяқталды. СоныменқатарҚытайхалқыныңшетелотаршылдарынақарсыазаттықкүресбасталды.

(1559-1626)маньчжурларкөсеміНурхацибірнешетайпалардыңбасынбіріктіріп,саясиқұрылымныңнегізінқалады.Шыңғысхан(Темучин)секілдіолбасты назардыәскергеаударды.1609жНурхациМинҚытайғаалтынтөлеудітоқтатты. ОданкейінолөзініңЦиньдинастиясынжариялады.)Чжурчжэньдерденалынған),ал1618жҚытайменқарулысоғыстыбастады.НурхауидаңісінжалғастырушыАбахай(1626-1643)оданимператорэтапжариялады,династияныңатынЦиндеп өзгертті, бүкіл оңтүстік Манчжурия жәнежаулап алғанОңтүстікМанғолия территориясында орталықтанған әкімшілікжүйесінорнатты(Қытайүлгісімен) ОсыуақыттанМаньчжураттыәскеріжүйелішабуылдарболмайды,Қытайлықтардытұтқындаполардықұлғаайналдырды.БұлжағдайменимператорларынШаньхайгуаньмаңынаеңірі,жанқсыжасақталғанәскерлердіУСань-Гуйбасқарған шоғырландыруға әкелді. 1644жЛиЦзы-ЧэнПекинқаласына болыпкөргенуақытта барлықМинәскерлеріжеңіліптекқанаУ,Сань-Гуйәскеріғанақарсылық көрсетекелді.Қарсылық көрсетугеолардыңкүшідеболды.Сондықтан жаңа император осыжағдайдытүсінеотырып,келіссөзжүргізудіойластырды. У Сань-Гуй келіссөзге...

Мұсылманқұқығыныңтеоритеттеріадамдардықабылдауарқылы,олардыңәлеуметтікжағдайына,тіліне,ұлтынажәнетағыбасқамәнжағдайларынақарамастантеңестіредідепесептейді. Бұлтеңестіруөзішіндесотпензаңалдындатеңдіктідеқамтиды.Қазіргітаңдаисламныңтеңдіктуралынормасыәйелдергедеүлестірілген(тиесілі).ОғанҚұранныңтөмендегіаяттарыайғақ. 49/6:“Әймүміндер!Бұзықбіреухабаркелтірсеоныанықтаңдар”. 4/58:“...адамдардыңарасындабилікқылсаңдар,әділдікпенбилікқылудыәміретеді.” Ислам“жекеадамның құқықтықмәртебесіне”үлкенмән берген, оған Құранда 70-ке жуықаяттарарналған.(бар)Исламтеориясыадамқұқығыныңнегізіетіп“Құранның70-шісүресінбасшылыққаалады:”“әркімөзісінежауапбереді”Сондай-ақМұхамеддіңхадисінеденегізделеді:“адамдарбір-бірінебауырбасады. Бұлардыңнегізіндеәрмұсылманныңмемлекеттенөзініңнегізгіқұқығынталапетугеқұқығыбарлығынбілдіреді. Адамқұқықтарыменбостандықтарыислампринсиптеріненегізделгенмұсылманмемлекеттеріндегіконституциялардабекітілген,солүшінмемлекетмұсылмандардың құқығынқамтамасызетуітиіс. Арабелдеріндеотбасылықзаңорнытүгелдеймұсылмандыққұқықпринциптеріненегізделеді.Бұны,отбасылыққұқықнормаларымәселелеріреттелмегенжағдайда, мұсылмандыққұқықмектебіқорытындыларынемесеисламдыққұқықтықпринциптеріқолданылатындығынкөругеболады.

ИсламдамуБанкі(ИДБ)халықаралыққаржыұйымыретіндеДжиддақаласында(саудАравиякорольдігі)29мемлекетқолқойғанкелісімдіорындауүшінқұрылған. ИДБөзініңресмижұмысын20-қазан1975жылыбастады.Алғашқыдабанккапиталы 2млн.исламдинарынқұраған,ол2мыңИБДакциясынабөлінді.Қазіргітаңдабұлбанккапиталы4-млрдисламдинарынажуық. СоныменқатарИДБқарамағындатөмендегіарнайықалаларбар: исламбанктерініңпортфелі; экспорттықаржыландырусхемасы; ИДБ-ніңпайқоры; БанкбұлаталғанқалалардыИДБ-ніңбасшы(жоғарғы)органдарыдайындаған (қабылдаған)ережелерментәртіптергесәйкесиелік(басшылық)етеді. ИДБмүшелерінеболыпқұрылтайшыкелісімінеқолқойыпнегізінсалғанмемлекеттерменқатар,кейінненосыбанккеқосылғанмемлекеттердежатады. 1998ж.ИДБ-не53мемлекетбірікті.ИДБтәуелсізхалықаралықұйым ретінде төмендегілердіалады: келісімшарттартүзуге; жылжымалыжәнежылжымайтынмүліктердіиемденугежәне сатуға; соторгандарынаарыздануға; ҚұрылтайшылықкелісімгебайланыстыИДБмүше-мемлекеттердесоттыққудалануданиммунитетінпайдаланады.СоттықістекқанаегерБанкөзініңқұзіретінқаражатжинаусаудасаттықнемесеқұндықағаздардысатуғакепілдікберуүшінпайдалансаболады.Басқажағдайлардабанктіңбірдебірмүшесі,жекенезаңдытұлғаИДБқарсыісқозғауғақұқығыжоқ. Құрылтайшыкелісімшарттың64-бабынасәйкесИДБменқатысушымемлекетнеоныңөкіліарасындағытүсініспеушіліктермендаутуғанжағдайдаарбитраждық(төреліксот)тәртібіменшешіледі. Арбитраждықсотүшарбитрмен(төреші)жүзегеасырылады: а)ИДБөкілі; б)дауғабастамашыболғанИДБ-немүше в)тараптарменкелісілгенжәнеБанктіңбасқарушыкеңесімақұлданғанхалықаралықсоттаннемесетиістішешімқабылдауғақұзіретіжәнеқұқығыбаркезкелгенорганөкілі; Шешімкөпшілікдауыспенқабылданады,соныменқатарүшіншіарбитордауысышешушімәнгеиежәнеолтараптарүшінміндеттіболыптабылады. ИДБтөмендегіөкілеттергеиеболып,функциялардыатқарады: Мүше–мемлекеттердіңөндірістік–мекемемекемелерініңакционерліккапиталына қаржыландырады. Мүше-мемлекеттердіңәлеуметтікинфраструктуражәнеэкономикасалаларын қаржыландырады. Техникалықкөмеккөрсетеді; Кадрлардыдайындаудықамтамасызетеді; Мұсылманмемлекеттеріндешариатпринциптерінесайболуүшінэкономикалық,қаржыжәнебанксалаларындазерттеужүргізеді. Ерекшемақсаттарүшінарнайықорлардықұрадыжәнебилікетеді. т.б.өкілеттіліктерді ИДБқұрамында: басқарушыларкеңесі; атқарушыдиректорларкеңесі; Президентжәнеүшвице-президенттер; ...

Түрлімәліметтергеқарағандажербетіндетүрлібағытта3000-нан4000-ғадейінхалықаралық ұйымдаржұмысістейді. Олардыңнегізгібөлігінжеке тұлғалармен кәсіптік, спорттық,дінижәнебасқадасипаттағыүкіметтікмесұйымдарқұрайды. Үкіметтікемесұйымдаржекежәнеұжымдықмүшеліккеиеболаалады,алүкіметаралық ұйымдарғатекқанамемлекетмүшеболаалады.Солүшінхалықаралыққұқықтыңсубьектісімемлекетқанаболады. Халықаралыққұқықтыңсубьектісі–бұлхалықаралықаренадаменміндеттергеие, халықаралық қатнастарғақатысушықазіргіқұқықтыңсубьектілеріне:мемлекеттер, уаттарменхалықтар,үкіметаралықұйымдаржатады.1970жылғыБҰҰ-ның жарғысынасәйкесхалықаралыққұқықтыңқағидаларытуралыДоплярациясындажалықаралыққұқықсубьектілерініңнегізгіқұқықтарыбекітілген.Олар:мемлекетқұрылысынөзіанықтауға,территориясынатиіспеушілікқұқық,тәуелсіздік,егемендіктеңдік,халықаралық(шарттарға)қатынастарғаиеболуы. Халықаралыққұқықсубьектілігінетәнқасиетол-халықаралыққұқықтық, қабілет (құқықтарменміндеттергеиеболуқұқығы)жәнехалықаралықәрекетқабілет(құқықтарменміндеттердіжүзегеасыруқабілетініңболуы). ХалықаралықұйымдарXIXғ.ортатұсынанбастапқалыптасып,қызмететебастады.Бұлұйымдардыңқажеттілігінехалықаралыққатнастардыңнығаюына,ғылымментехниканыңдамуына,дүниежүзілікнарықтықдамуынабайланысты.Тарихтабейбітшілікпенқауіпсіздіктіқамтамасызететінеңалғашқыхалықаралықұйым1919жқұрылғанҰлттарлигасы. Қазіргікездегіхалықаралықұйымдардыңқатысушыларыныңсанына,яғниқұрамынақарайекігебөлінеді: Елемдік(дүниежүзілік)халықтар,ұйымдармыс:БҰҰ Аймақтық(топтық)халықтар,ұйымдармыс:НАТО Әлемдікхалықаралықұйымдарғадүниежүзілікмемлекеттердіңбарлығықатысуғақұқылы,алаймақтықхалықаралықұйымдарғабелгілібіргеографиялықаймақтықмемлекеттерқатысаалады. Халықаралықұйымдарқатысушыларыныңтүрлерінебайланыстыекітопқабөлінеді. а)Халықаралықүкіметаралықұйымда; ә)Халықаралықбейүкіметтікұйымдар; Бейүкіметтікхалықаралықұйымдарәрқилыелдердіңқоғамдықұйымдарын,сондай-ақжекеадамдарынбіріктіреді.Олархалықаралыққұқықтыңсубьектісіболыптабылмайды. Халықаралықұйымдардыңішіндетекқанаүкіметаралықұйымдарғанасубьектісіболаалады(себебіолардыңқұрылтайшысымемлекетболғаныүшін).Халықаралықүкіметаралықұйымдарсубьектретінде:халықаралықүкіметаралықұйымдарсубьектретінде:халықаралыққұқықтарменміндеттериеленді,жауапкершілікарқалайды,келісімшарттаржасасаалады. Осындайүкіметаралықұйымдарға–исламконференцияұйымыжатады.Бұлжалғыз үкіметаралықұйымболып,қазіргітаңдатеңқұқықтыхалықаралыққұқықтыңсубьектісіретіндеқызмететеді. Басқаисламхалықаралықұйымдары-халықаралықбейүкімметтікұйымдарғажатады.Солүшінолархалықаралыққұқықтыңсубьектісіболаалмайды.Бірақ,олархалықаралыққұқықтың–қатынастыңсубьектісіболаалады,яғнихалықаралыққұқықпенреттелетінқатынасқатүсеалады. ИКО1969жылықұрылған.ОнықұрутуралышешіммұсылманмемлекеттерініңүкіметжәнеелбасыконференциясындаРабатқаласында(Марокко)қабылдаған.Солконференцияда43мемлекетөкілдеріқатысқан.КонференцияжұмысынабақылаушыретіндеПипр,Филипинжәнебасқадамұсылманқауымынанөкілдерболған. 972жылықабылданғанжарғысындаИКО-ныңжоғарға органы- “Үкімет және мемлекет...

Мұсылманхалықтарыменмемлекеттеріежелденөздерініңелшілікқатынастарынелшілердіңтиіспеушілік,әдеп–ғұрыпнормаларынқалыптастырған.Бұл елшілік ғұрыптар мұсылманқұқығыменараласып,дамып,дүниежүзініңаймақтарында елшілікқұқықтықтыңқалыптасуынаөзүлесінқосты. АлдыңғытақырыптардаталқылағанымыздайҚұранныңсүрелеріменаяқтарынан пайдаболатынталаптарәрбірмұсылманғаміндетті,сондай-ақолталаптар өз мемлекетінің атынандипломатиялықжұмыстардаістейтіндергедетиісті. Мұсылманелдерініңелшілеріөзқызметтеріндеқұраннормаларынбасшылыққа алады.ОларөзжұмыстарындаАлларахымыналуүшіндұрыс,жұмыстарістеуге тырысады.Мұсылманелдеріндекелешекдипломаттарды“сыпайлылыққа”, “қарапайымдылыққа”жүретеді.ОлүшінҚұранның31сүресінің17аятынабасты назараударады: РасындаАлла(көкіректікті)мақтаншақтықтыжақсыкөрмейді. Мұсылманелшілерінәділдікке,шындыққатәрбиелейді.БұғанҚұранныңкелесі ережесінегізболады(39сүре5аят);Расында,егеркімөтірікшіболса,ондаАллаонытуражолғабастамайды. Мұсылманқұқығыелшілердіңжасырынкездесулерінжоққашығармайды,бірақ мұндайкездесулербасқамемлекеткеқарсысөзбайласуболмауыкерек. МұндайдамұсылмандартөмендегіҚұранның58-сүресінің9-аятынбасшылыққа алады:“Әймүміндер!Егерсыбырлассаңдаркүнә,дұшпандықжәнеПайғамбарғақарсылықжайындасыбырласпаңдар. Мұсылмандипломаттарыөзқызметтеріндедауласушытараптардыымыраға келтіругетиіс,сондай-ақөзарадауласушымұсылманмемлекеттерінде достыққа шақыруыкерек.МұндайдаҚұранның49-сүресінің9,10аяттарынегізболады: “Егермүміндерденекітопсоғысса,дереуараларынжарастырыңдар.Егерекіжақтыңбіріекіншісінеөктемдікжасаса,бастартқанжақпенАлланыңәмірінеқайтқандарынадейінсоғысыңдар.Егерқайтсаараларынәділдікпенжарастырыңдартуралықістеңдер.РасындаАллатуралықістеушілердіжақсыкөреді.Шынмәніндемүміндертуысқой.Сондықтанекітуыстарыңныңарасынқарастырыңдар” Мұсылманелшілеріөзқызметтеріндетекқанаөздеріемес,сондай-ақсеріктерінде (партнер)әділдікпеншындықтыталапетеді.БұлҚұранның33-сүресінің1-аятынан келіпшығады“Аллағаақуалықістедекөпірлерменмұнафиқтарға бағынба. Түзілгеншарттарғасенімділік(әділдік)мұсылмандипломатияларыныңабыройының...

Мұсылмандық құқығындағы жеке статус институттары отбасылық қатынастарды реттейді. Ислам діні отбасылық құқыққа қамқорлыққа алу, мұра иелену, мұра қалдыру және берілудің кейбір түрлері сияқты мәселелерді...

Исламзаңдарындабарлықадамдардыңзаңалдындатеңдігі қағидасы қолданылады. Мысалы: ЛаписенКонституциясының5-бабындабылайделінген: “Барлықадамдарзаңалдындатеңжәнетеңнегіздезаңменқорғанаалады”.Сондай-ақислам заңдарынасәйкескезкелгенадамқылмысыүшін жауаптылыққа тартылады. Айыпталушыныңкінәсіздікпрезумпциясымұсылманқұқығыныңдәлелдеужүйесініңнегізгіпринципіболыпсаналады.ЖәнеКонтитуциядабекітілген.Бұлқылмысфактісінжәнеоныңнақтыадамменістелгеніндәлелдеуталапқылушыға(арызданушыға)жүктеледі.ОсыережеҚұранныңтөмендегіаятынанегізделеді:Егердекімөзініңайыптауындәлелдеуүшінтөрткуәгердікелтірмесе,ондаоған80ретдүресоғыңдар” Мұхаммедпайғамбарбылайдеген:дәлелдеудіңауыртпалығыайыптаушығатүседі,алайыпталушыөзініңкінәсіздігіндәлелдеудеантберсеболғаны. Судьяшешімшығарудадәлелдеудіңқайсытүрінесүйенукеректігіжайлыисламзаңгерлерініңарасындаәртүрліпікірбар. Шафиттік,ханафиттікжәнеханболиттікзаңгерлерікуәгерлердіңкөрсетпелерідәлелдеугежеткіліктіболадыдепесептелінеді.БұғансебепҚұрандакөпжағдайдаосындайкуәлердіңкөрсетпелерінегізгідәлелдерболуыкерек. Ал,бірқатарбасқазаңгерлер(ИбнТайлимя,Ибнал–КаиумжәнеИбал–Тарс)дәлелдеуүшінкуәгерлердіңкөрсетпелерішектелмеуікерек.ОлардыңпікіріншешындыққажетуүшінАллахжәнепайғамбар“дәлелдеу”түсінігіндебарлыққұралдардыесепкеалғандепсанайды.Осығанбайланыстыайыптаушыөзініңайыбыныңдұрыстығындәлелдеуүшінқажеттінәрсеніңбарлығынкөрсетутиіс. Жоғарыдағыбіріншікөзқарастағытараптары-“азаматтықістердеқосымшадәлелдеулердіпайдалануғаболады,алқылмыстықісттердеайыпкердіңмойындауыменжәнекуәгерлердіңкөрсетпелеріменшектеледі”дейді. Азаматтықжәнежалпықұқықбойыншасотшешімікуәгерлердіңкөрсетпелерінемесеқұжаттарғанегізделіпдәлелденеді.Бұлсудьяныңжекебіліміменжәнепайымдануынанегізделіпшешімшығаруынажолберілмейді. Бірқатарисламзаңгерлердіңпікіріншесудьяшындықпенәділдіккежетуүшіналдыналаалынған(кездейсоқнемесеәдейі)мәліметтергесүйеніпшешімшығаруынқолдайды. Осымәселегебайланыстыисламзаңгерлерініңкөзқарастарыүшкебөлінеді: Судьяғасотісінетиістіемесмәліметтердіпайдалануғатыйымсалынады. Судьяғаазаматтықнемесеқылмыстықістердіқарағандаалдыналаалынғанмәліметтергесүйенуге(негізделуге)рұқсатету. СудьяғаҚұрандыкөрсетілгенарнайықылмыстарғағанаалдыналаалынғанмәліметтергенегізделіпшешімшығаруғатыйымсалу; Соныменқатаржұбайлардыңопасыздық(көзінешөпсалу)мәселесібойыншадасудьялардыңжекеөздерініңпайымдауыбойыншашешімшығаруғатыйымсалынады.Мұндайдаайыптаушытағылғанкүнәніңбарлығынажоққашығарса,судьяоғанайыптағаалмайды. Тағылғанайыпқанегізболуүшін“дәлел”төмендегішарттарғасайболуықажет. Ақиқатжәнеанықболуықажет.Бұлшарт,егерайыпталушыайыптымойындағандадасәйкесболуыкерек. Дәлелдердіңсенімділігісотүкімішыққанғадейінкүшінқозғалтпауыкерек.Егеркуәгермойындауданбастартсанемесеайыпталушымойындауданбастартса,ондадәлелде,сотшешімідесенімдіболмайды. Дәлелдердіжеткізу-кейінгеқалдырылғаннемесекешіктірілгенболмауыкерек.Ондайболсаолкүдіктіболыпқалады.Мұндайшарттыңсақталмауыдәлелдіжарамсыздептануғанегізболады. Исламзаңгерлерідәлелдіңкешіктірілуізаңдеп есептеуде төмендегі көзқарастар бар: 1)1-ай;2)6-ай;3)2-айғабайланыстысудьяныңөзішешіммерзімін белгілей алады. БұлмерзімдердіҚұрандакөрсетілгеннегізгіқылмыстардыңбарлығынақолданады.Бірақмаскүнемдіктенбасқасын. Исламсотісіндекуәгердіңсөзі(жауабы)“Куәлікетемін”депбастапөзініңкуәгерболғанынжәнеөзкөзіменкөргенінайтуышарт.Куәгерге,куәлікберуүшінзорлықкөрсетугеболмайды,бірақсебепсізкуәлікберуденбастарту.Діниміндеттібұзуделінген.

Құқық бұзушылық, яғни қылмыс теориясының негізі мұсылмандар үшін Алланың әмірі болыпесептеді.Себебіқылмыстықой,қасаханалықнемесеабайсыздаболғаніс-әрекет,жалпыосықылмыстуралытуғанпікірдіңөзіАлланыңісідепнегізделеді.Соныменбіргеқылмыстуралықұрандағы,тағыбасқадақосымшажазылымдағытекстерөтекеңкөлеметүсіріледі.Солсебептенмұсылмандарөзін-өзібасқару, өзісәрекетінебағаберу,өзтәлімтәрбиесіналыпжүрудіңварианттарыбар.Осыған байланыстымұсылмандаркөптегеніс-әрекеттеріқылмысболып табылғанда шариатқа қарсы болыптабылады.Ал,мұныңөзіисламныңнегізгіқажеттілігін қорғайды.Мысалы:Діндімұсылманадамдардыңөмірін,меншіктіжәнет.б.МұсылманзаңгерлеріадамдаржағынанқолданылатынжазаданбасқаАлланыңжазасыбардепесептелді.Қылмыстекмұсылманнормасынғанабұзуемес,соныменбірге олдіникүнәболыптаесептеледі.АлкүнәхарадамАлланыңқаһарынашалынадыделінеді. Исламзаңгерлеріқылмыстыекікритеригебөледі. Бұзылғанқұқықтыңмаңызы: Жазаныңтүріжәнеоныңауырлықдәрежесі.Осығансүйенеотырыпбарлққылмыстыүштопқабөлеміз:1)Алланыңқұқығынақарсықылынғанқылмыстар.2)Анық,туражазабелгіленгенқылмыстар:3)Жазасыоныңкөрсетілмегенқылмыстар.1-шітоптағықылмыстар,бұлтекАлланыңқұқығынақарсы қаратылған қылмысқанаболмастан,бұлқылмыстаржалпымұсылмандардыңқоғамынақаратылғанболыптаесептеледі,бұлқылмысқанақтыжазакөрсетіледі. Бұл “Хадд”–деп...