XX ғасырдың баcында әуе кеңістігінің заңдылық табиғаты мен әуе кеңістігінің иеленудің құқықтық шегі туралы мәселелер көптен қарастырады. Сол кезде бұл туралы екі теория пайда пайда болады. Ол “әуе ркіндігі” мен әуе кңістігінің мемлекеттік егемендігі туралы теориялар. “Әуе еркіндігі” туралы теория француз ғалымы П.Фошильдікі, екінші теория голландық ғалым Лайкламе Найхольттікі. Осы ғылыми жетістіктердің негізінде әуе кеңістігін құқықтық реттеу туралы көптеген конвенциялар пайда болды. Әуе кеңістігін халықаралық құқықтық реттеу өз бастамасын 1919 ж. әу авигациясы туралы Париж конвенциясынан алды. Онда құқрылық пен су аймақтары жататын әуе кңістігін мемлекеттік егемендігі қағидаты бекітті.
Халықаралық әуе құқығы ұғымына келетін болсақ, ешққандай халықаралық шарттарда нақты түсініктеме берілмеген, өйткені алдын ала әуе құқығы ішкі мемлекеттік мәселелерге жататын, қазіргі жағдайда халықаралық қатнастар ұлғайған жағдайда халықаралық әуе құқығының маңызы өте зор деп айтуға болады.
Халықаралық әуе құқығы — әуе кеңістігін, оның анықтаушы құқықтық режимін қолдануға байланысты халықаралық субьектілердің арасындағы қатынастарды реттейтін арнай қағидаттар мен нормалардың жиынтығынан тұратын халықаралық құқықтық бөлімі.
Бірінші – топтың нормалары халықаралық қозғалысты реттейді. Әуе кеңістігінің режимі және халықаралық ұшулар.
Екінші — әуе көлігін комерциялық қызметін, халықаралық хабарландыруды реттейді.
Халықаралық әуе құқығы – халықаралық әуе хабарландыруын жүзеге асыру және олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында әуе кеңістігін пайдаланнуға байлаысты халықаралық субьектілердің арасындағы қатынастарды реттейтін халықаралық құқықтың саласы.
Әуе кеңстігін екі түрге бөлуге болады:
- Егеменді әуе кеңістігі;
- Халықаралық әуе кеңістігі.
Халықаралық әуе құқығының арнай негізгіқағидаты – мемлекеттің өз кеңтігіне толық және ерекше егемендігінің таралуы. Әуе кеңістігіне егемендік қағидатының мазмұны мемлекеттер өз әуе кеңістігінде өздері құрған құқықтық режимі қолдануы болып табылады. Осы қағидат халықаралық келімдерде қалай бекітілсе, дәл солай әр елдің заңдылығында да бекітіледі. Кез-келген әуе кемелері қандай да бір мемлекеттің аумағы шегінен ұшып өткенде, сол мемлекеттің әуе ххабарлануына байланыты заңдар мен тәртіптерін қатаң орындауы міндетті. Өз әуе кеңістігіне егемендік қағидатын негіззге ала отырып, мемлекеттер әдетте ұшу жолдары мен бағыттарын, ал қажет болғанда тыйым салынған аймақтар арқылы ұшұу және радио байланыс ережелерінің тәртібін анықтап, ұшу қорғанысын қамтамасыз етеді.
Ашық әуе кеңістігінде ұшу еркіндігі қағидаты. Ашық немесе халықаралық әуе кеңістігіне жағалаудағы мемлекеттің аумақтық суының әрі қарайғы кеңістігі жатады.
Халықаралық азаматтың авияцияың қауіпсіздігі қамтамасыз ету қағидаты. Бұл қағидат бойынша бір жағынан авиациялық техниканың сенімді пайдалануын қамтамасыз ету, екінші жағынан азаматтық авиацияның қызметіне заңсыз актілермен араласуға қарсы күресу.
Монреаль конвенциясында мұндай қызметтің тшүрлері көбірек көзделген: әуе кемесі ішіндегі адамдарға қарсы, әуе кемелерін бұзса не жойса, әуе кемелерінің жұмысына қауіп төндіретін жалған мәлімет айтса. Осы конвенцияға мүше мемлекеттің барлығы да осындай қылмыс жасағандарға қатаң жаза түрін қолдануға міндетті. 1988 ж. Монреаль конвенциясының хаттамасында халықаралық әу кемелерін ұлшыруға қызмет көрсету кезінде әуе жай жұмысына зиян келтіру.
Тәжірибеде мемлекет аумағынан әуе кемелерінің ұшуы тұрақты және тұрақсыз болып бөлінеді. Тұрақты ұшу алдын ала бекітілген кестемен, жоспармен, белгіленген сызықпен жүзеге асырылады, ал тұрақсыз ұшу әуе қатнастары екі немесе бірнеше мемлекеттердің арасында екіжақты келісіммен бекітілген. Кейбір мемлекттер авиакәсіпорындарға өз аумағына келгенде саққтауға міндетті қосымша талаптар қойылған пайдалану рұқсатын береді.
Чикаго конвенциясының 5- бабыа сәйкес осы конвенцияға мүше мемлекеттердің халыққаралық әуе хабарландыруында тұрақты ұұшуға жатпайтын әуе кемелері басқа мемлекет аумағыан ұшуға тек сол жағдайда құқылы, егер олар Чикаго конвенциясының нормаларын бұзбай және конвенцияға мүше мемлекет аумағына ұшып өту немесе коммерциялық емес мақсатта рұқсат етіледі. Мемлекеттер өз аумағында ұшыпп бара жатқан шетел әуе кемесін тоқтатуға құқылы.
Әуе кемесі апатқа ұшыраған жағдайда қай ммлекеттің аумағында апатқа ұшыраса, сол мемлекет апатқа ұшыраған әуе кемесіне көмектесуі тиіс.
Шекараны бұзған немесе әуе жолынан шығып кеткен шетел әуе кемесін әуе кемесінің бортындағы жолаушылардың өміріне қауіп төндіромей және әуе кемесінің қауіпсіздігін сақтауға әрекет жасау керек.
1958 ж. Ашщық теңіз туралы Женева конвенциясы бойынша Ашық теңіз бостандығы қағидаты мен қатар, теңіз үстімен үшу еркіндігі бар. Яғни, барлық мемлекеттердің әуе кемелерінің жхағалауындағы болсын, болмасын ашық теңіз үстіндегі әуе кеңістігінде еркін ұшыға құқығы бар. Бұл еркіндік БҰҰ-ның 1982 ж. Теңіз құқығы туралы конвенциясымен бекітілді.
Әуе кемесі Ашық теңіздің үстіме ұшу кезінде ерекшеленетін ұлттық белгілері және бір ммлекеттің тіркеу номері болуы міндетті.
Антрактика үстіндегі әуе кеңістігіндегі режим және онда ұшу құқығы 1959 жз. Антрактида туралы шартпен анықталады. Бұл шарт барлық мемлекеттердің азаматтық әуе кемелерінің еркін ұшуын бекітті. Халықаралық ұшулар ИКАО9-ның стандарттарына сәйкес жүзеге асырылуы тиіс. Әскери әуе кемелерінің ұшуы тек шартты бақылау мақсатында жүзеге асырыла алады.
Халықаралық әуе хабарландыруында негізгі мәселе шетел авиакәсіпорындарының комерциялық қызметтерін реттеу болып табылады. Осы проблема өз кезінде ірі авиациялық державалар мен олардың авиокампанияларының арасында үлке дау туғызған. Егер комерциялық құқық ұғымына келетін болсақ, бұл авиокәіпорындарға жолаушылар, жүктер мен поштаны сыйақы үшін әуе арқылы тасмалдауына рұқсат беру.
Халықаралық әуе хабарландыру ұғымы әдетте комерциялық құқықтармен ашылады.
- Транзиттік құқықты берген ммлекеттің аумағында қондырусыз транзиттік ұшу құқығы.
- Комерциялық емес мақсатта транзиттік ұшу, қондыру құқығы.
- Әуе кенмесі тіркелщген мемлекетке ұшщуда шет мемлекеттен бортқа аынған жолаушшылар ме жүктерді және поштаны алып кетуге құқылы.
- Әуе кемесі тіркелген мемлекеттен бортқа алынған жолаушыларды, жүктерді, поштаны шет мемлекетке алып келуге құқылы.
- Шет мемлекеттің аумағында жолаушыларды шығару, жүк пен поштаны шығару, тоағы теңдейт басқа үшінші мемлекетке тасуға құқылы.
- Өз мемлекетінің аумағы арқылы үшінші мемлекетке тасмалдауды жүзеге асыруға құқылы.
- Өз мемлекетінің аймағынан өтпей, үшшінші мемлекеттің аймағы арқылы тасмалдауды жүзеге асыруға құқылы.
Әуе кемелері тіркелу фактісіне байланысты ұлттық иелікке жатқызылады. Ұлттық иелікке жжататындықтан, әуе кемелері өзі тіркелген мемлекеттің қорғауында болады.
Тшірклген әуе кемесі мемлекеттік тізілімге кіргізіледі. Халықаралық әуе ххабарландыруында әуе кемелерін азаматтық және мемлекеттік деп бөледі. Аззаматтық – жолаушылар мен жхүктерді тасмалдауға араналса, ол азаматтық әуе кемелері болып табылады, бұл жеке меншшікке жатады, яғни азаматтық әуе кемелерін сатоуға, сатып алуға, сый ретінде беруге болады, ал Чикаго конвенциясының 3-бабына сәйкес әскери, кеден және полициялық қызметке қолданылатыны ммлекеттік әуе кемелеріне жатқызылады.
Мемлекеттің жауапкершілігі. Мемлекеттер халықаралық әуе құқығының қағидаттары мен нормаларын бұзғандары үшін саяси жауапкершілікке тартылады. Ол жауапкершілік ИКАО Ассамблщеясына дауыс беру құқығынан айрыллу тщүрінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, мемлекеттер басқа мемлекеттің әуе кеңістігі егемендігі бұзғаны үшін халықаралық жауапкершілікке тартылады.
Әуеде тасмалдаушының жауапкершілігі. Әуеде тасымалдаушы жолаушшылар мен жүк иелеріне келтірген шығындары үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартылады.
1929 ж. Варшава конвенциясына сәйкес, тасмалдаушы жолаушының өліміне алып келген емсе кез-келген дене жарақатын және жүктің жоғалуы мен жеткізіп беру уақытын кешіктіргені үшін келтірген зиянға жауап береді.
Варшаға келісім шарт жүйесінде әуеде тасмалдаушы жауапкершілігінің максимум шекті көлемі белгіленген. Әр бір жолаушы үшін жауапкершіліктің шегі 250 мың француз алтыны, әрбір 1 кг салмақ жүк үшін – 250 мың француз алтыны, әрбір қолда ұстап жүрген затқа 5 мың француз алтыны.
1966 ж. Монреаль келісім-шарты бойынша тасмалдаушының жауапкершіліктік шекті көлемі 75 мың американ долларына көбейтілді.
197 ж. Гұватемала хаттамасы жауапкершілікті өтеудің көлемін мың долларға өсірді. Яғни, кінәға байланыссыз жолаушыға келтірген зиян үшін жауапкершіліктің абсолютті жүйесін қабылдады.