Ғылыми мақала

АзиядаотарлықсистемакүйрегенненкейінимпериалистерАфриканытонауынкүшейтті.БірақАфрикаелдеріндедеорталықезгігеқарсыұлт-азаттыққозгалысөрісалды. АфрикахалықтарыныңұлттықтәуелсіздігіжолындағыкүресорталықтарыныңбіріекіншідүниежүзіліксоғыстанкейінСолтүстік(Араб)Африкаболды.1952жылыИталияныңбұрынғыотарыЛивияныңтәуелсіздігіжарияланды.Мароккода,ТунистежәнеАлжирдаұлттық-азаттыққозғалысүлкенөрісалды.Бұлелдердееңбекшілерменұлт буржуазиясыныңантиимпериалистікбіртұтасмайданықұрылды. Французимпериалистеріұлтбуржуазиясыныңкейбірбөлігіменастыртынкелісужолыменұлт-азаттыққозғалыстыыдыратуғаәрекетжасады.Бірақоләрекеттерінентүк шықпады.Мароккодафранцузотаршылдарынақарсыкөтерілісбасталды.Оныірісоғыскүштерініңжәнеавиацияныңкөмегіменбасуғамүмкіндікболмады.Французүкіметімароккандықтарменкеліссөзбастауға,ал1956жылдыңмартындаМарокконытәуелсіздептануғамәжбүрболды.ФранциялықМарокконыИспанияғатиістібұрынғыбөлігіменбіріктіргенненкейінсұлтанбастағандербесМароккомемлекетіқұрылды. 1956жылыФранцияТунистіңтәуелсіздігіндемойындауғамәжбүрболды,Тунис1957жылыдемократиялықреспубликаболыпжарияланды. Ұлт-азаттыққозғалысбірқатарағылшынотарларындадажеңіскежетті.Республика болыпжарияланғанСуданұзақкүрестенкейін,1956жылымартаАнглияныңЗолотойбереготарытәуелсіздікжолындағықажырлыкүресіарқылыдоминионправасыналып,іс жүзіндсГанадегенатақпентәуелсізмемлекетболыпшықты. Сонымен,Африкадақысқамерзімішіндебесжаңамемлекетпайдаболды.Бұлелдерде60млн.-нанастамадамтұрады,оларАфрикаконтинентіндегібүкілтсрриторияның30% алыпжатыр.МұныцөзіАфрикахалықтарыныңүлкенжеңісі.Алайдабұлелдергетолықтәуелсіздікжолында,империалистерменжасалғанкіріптеркелісімдерденазатболужолында,өздерініңтсрриторияларындағышетелдіксоғысбазаларынжоюжолындаәлдеболсадакүресугетуракеледі. Африкахалықтарыотаршылдьіққақарсыкұрестітоқтатпайжүргізуде.Алжирхалқыбұлкүрестіңалдыңғықатарындакеледі,олөзініңазаттықадегенправосынжәнеөзелініңтәуелсіздігінекіжылданасауақытерлікпенқорғауда.

30жылдардыңортасындаКемалқайтақұруларыоңдынәтижесінберді.Елдіңэкономикалықжәнесаясижағдайынығайтып,Туркияныңбеделіөсті.БұлтүрікдипломатилисынабірқатарсыртқысаясиқадамжасапАнкаралықүкіметтіңәлемдік аренадағыбеделінкөтеругемүмкіндікберді.ОныңбіріШвейцарияныңМонтрёқаласындавҚаратеңізбұғаздарыныңрежимінқайтақұруғаарналғанконференцияныөткізу.Оғанқатысушыелдерқабылдағанконвенциядатүрікүкіметініңбұғаздардағықауіпсіздіктісақтауіс–шараларыескріліп,Анкарағаолардырелиститаризациялау құқынберді.Ататүріктіңөмірініңсоңғыжылдарыменолқайтысболғаннанкейін(1938ж)бірпартиялықжүйережиміәлсірейбастады.Бірақоданкейіндеелбасшыларыекіншіәлемсоғысықарсаңындахалықаралыққатынастаршиеленісетүскенінескереотырыпосыжүйенісақтаудыжөнкөрді. СоғысбасталғаннанкейінТүркиябейтараптықжариялады.1945жылыақпанайындаГерманияныңжеңілетіндігенекөзіжеткенненкейінГерманияменЖапонияғасоғысжариялады.ОсыакцияныңсалдарынанолБҰҰ–ңқұрылтайшысыелдер қатарына қосылуға----мүмкіндікалды.Бірақхалықаралықаренадағыбеделітөмендедіәсіресе КСРОменқатынастарынашарлады.СондықтанТуркияныңбасшыларыішкіжәнесыртқысаясаттытүбегейліөзгертті. ГерманияКСРО–ғақарсышабуылжасағаннанкейінИрандапрофашистіккөңілкүйі өсіп,олГитлергеқарсыкоапицииелдерініңбелсенділігінарттырды.У.ЧерчилимұсынысыменАнглияменКСРОИранғаоккупацияжасады.1941жылықыркүйектеОңтүстікИранғаағылшынәскері,олсолтүстігіненкеңесәскерікіргізілді.1921жылыКеңес–Иранкелісімнің6бабынасәйкес27–тамызкүніФарумбасқарғанжаңаүкімет ИраннанГерманияныңдипламатиялықөкілдеріменагенттерінқууғауәдеберді.БірақРезашахбұлуәденіорындамады.Елденаразылықөсті.Резашахтақтанбастартуғамәжбүрболды.ОрнынаоныңұлыМұхаммедРезаПехлевиотырды.Фашистікагентуражойылды. 29қаңтар1942жылыТегерандаКСРО,Ұлыбритания,Иранарасындаодақтуралыкелісімжасалды.ОсыныңнегізіндеИрантерриториясыарқылыКСРО–ғақару–жарақпен материалдартасымалданды.1943жылы9қыркүйектеИранформальдітүрдеГерманияғасоғысжариялады,бірақИранәскеріәскериқимылдарғақатысқанжоқ. Египет. СоғысқаГерманияжағындаИталияныңкірісуі,тынықмұхиттағысоғыс,ЖапонияныңҮндістанғақауіптөндіруі,алдынғыАзиядағыәскериқимылдарменқиындықтарЕгипеттегіағылшынқорғанысжүйесініңмаңыздынүктесінеайналдырды.Осындаағылшынәскерибасшылығыныңштаб,жәнеТаяуШығыспенШығысАфрикадағыодақтаселдерәскерінқамтамасызетуорталығыорналасты.ИталияАбисиилияныбасыпалғаннанкейін,АнглияЕгипеттіңқорғанысынкүшейітті.ӘскериЖерортатеңізіндегіағылшынфлотыныңнегізгібазасы–Александриянынығайтты. 1940жылыМуссолиниАнглияменФранцияғасоғысжариялап,Египеткешабуылжасамайтындығынескертті.ЕгипетИталиямендипломатиялыққатынастардытоқтататты.1940жылымаусымдаитальянәскеріЕгипеткеқарсышабуылбастап,Эс-Соллумдыбасыпалды.1940жылыжелтоқсандашабуылтоқтатылды.1941жылыкөктемдегерман–итальянәскеріЕгипеткебасыпкірді,ал1941жылықарашадаағылшынәскерішабуылғашығып,1942жылыЕгипетазатетілді.Үшайданкейінгерман-итальянәскерігенералРелемельдіңбасқаруменбасыпкірді.1942жылыАлександрияғаменАҚШ–ңкөмегіменЭль-Аламетнамаңындақорғанысұйымдастырылды.Эль–Алемейнамаңындаболғанірішайқасағылшынәскерініңжеңісіменаяқталды.1945жылыақпандаЕгипетформальдітүрдеГерманияменЖапонияғасоғысжариялады,бұлоған1945жылымамыр–маусымдаөткенБҰҰ–нқұрғанконференцияқатысуғақұқықберді. Суданекіншіәлемсоғысжылдарындаәскериқимылдараренасынаайналды.Судандықтарәскергешықырылды,еңбеккорпустарықұрылды,жаңасалықтаренгізілді.ОтаршылдықжүйеніңдағдарысыменСуданхалқыныңтәуелсіздікүшінкүресініңжаңакезеңібасталды.Жаңасаясипартияларқұрылды.1945жылыбританүкіметініңқолдауыменфеодалдарменкомпрадорлардыңАль–Уммапартясықұрылды.Коммунистік идеялардакеңтарады. 1946жылыСудандакоммунистікпартияқұрылды.

ХХғасырдыңбасындаАуғанстансыртқыәлемненбөлектенген,халқытүгелдейдерліксауатсыз,халқыныңүштенбірінкөпшенділерменжартылайкөшпенділерқұрайтыннашардамығанелболды.Екіншіағылшын–ауғансоғысы(1878-1880)жылдарыбилікбасынакелгенАуғанстанныңәміріАбдурахман(1қазан1901жылы)қайтысболғаннанкейінбаласыХабибулла(1901-1919)таққаотырады.Олбилікеткенкезеңдеелдіңболашақтағыдамутенденциясыанықталабастады.Бірақағылшынотарлаушыларытарапынанқайтақыспаққатүсті.СолаймақтабритандықбилікжүргізіпотырғанИндияныңвице-королілордКерзонғаХабибуллаөзініңтаққаотарғандығыжайлыхабардаретті.Керзонныңәкімшілігітезарадақаталқысыммен,жаңаданболғанауғанәміріненелдіңегемендігінқысқартатынкөптегенжеңілдіктердіалыпқоюғатырысты.Осымақсатпенағылшын–ауғанарасындағыкелісімкезіндежекеәмірАбдурахманменжасалғанболатын,сонықалпынакелтірудітүсіндірмекшіболды.ЕкіажқтыдауымәселелердішешудісылтауетіпКЕрзонныңИндияғашақырғанынаХабибуллабармайттындығыменжауапберді. ЕлішіндегіжағдайдыңтұрақсыздығынабайланыстыағылшындарәміргеасақауіптірекболғанағасыНасурлла-хандытаққаотырғызамыздепқорқытып,жауыздықістепотырды.Ұйымдастырылғанбірнешесарайқастандықтарыашылды. Солкездегіхалықаралықжағдай,әсіресеРесейдіңЖапаонияменсоғысындажеңіліпқалуағалшындардыңОрталықШығысындабелсендіқимылжүргізуінемүмкіндікберді.ОсыжағдайдыАуғанстандағыпозитциясыннығайтумақсатындаағылшындарКабулғажаңакелісімшартжасауүшінДэнтапсырмасыжіберіледі.ДэнегеАуғанстанныңсыртқысаясатынабританүкіметітарапынантолықбақылауорнатудысақтаутапсырылған.СоныменқатарбұрынғыАуғанстанныңегемендігінешекқоюынақосымшаКерзонжасағанкелісімжобасынапаражатты. БірақХабиюоллабұлжобанықабылдауданбастартты.ОлөзініңбилікеткенуақытарлығындабұрынғыағылшындарменАбдурахманарасындаболғанкелісімшартжалғастыружобасынұсынды.Бұлжобаға1905жылы21наурыздаДэнқолқояды. АбдурахманныңмақсаттарынХабиболланыңқабылдауыағылшынүкіметініңИндиянныңвице-короліарқылыАуғаныстанныңсыртқысаясатынатолықбақылаудыңсақталғандығыннығайты.СолүшінолИран,ауғаныстанжәнеТибеттегіықпалетуаймағынмежелеутуралы31тамызда1907ж.ағылшын–орыскелісімшартынақолқоюыеді.Ауғанстанүкіметібұлкелісімгеқосылғсыкелмеді.Бірақоғанауғандаркелісемежоқпа«заңдыкүші»барретіндеқарастырылады.Ауғаныстанныңбірте-біртесыртқысаясижағдайынашарлап,елдіңегемендігінқалпынакелтіруүшінкүрестеқиындайтүсті. 1дүниежүзіліксоғысбасталғандаХабибуллаАуғанстанныңбейтарптығынжариялады.Оліштегішиеленстігермандық–түріктікхалықтыңсаныкөпболғаныменбейтараптығынАнгляғасеніпжариалады.Әмір1дүниежүзіліксоғысты«үлкентарап»ретіндесипаттап,«қазіргікездетекбейтараптықсаясаттыұстанғанХабибулланыңхалықалдындағыбеделізорболды. СоғыстыңаяғындаАуғаныстнныңтолықмемлекеттікегемендігінқалпынакелтіругеқолайлыжағдайұалыптасты.Солайболатұрсада,жасауғандарменересекауғандарарасындағыкөзқарастыңайырмашылығынақарамастан,оларХабиболланыАнгляғатауелдіболуданқұтылуғаәрекететпегеніүшінсынады.ХалықарасындажасауғандықтарқозғалысындабелсенділігіменгкөзгетүскенханзадаАманулланыңбеделіөсетүсті.ӘмірХабиболла1919ж.28ақпандасарайдаұйымдастырылғанқастандықнәтижесіндеөлтірілді. БиліккеНарсулламенкүрескетүскенАмануллаКабулхалқыменәскердіңқолдауыменжеңіпшықты.1919ж.28ақпандаАманулланыңтаққаотырғанынсалтанаттытүрдежариаладыжәнеАуғанстанныңағылшын–ауғанқатынастарынқайтақараутуралыжәнеАуғанстанныңтолықтәуелсіздігінқалпынакелтірутуралыҮндістанныңвице–колоілордЧелмосфордқахатжолдады.Бірақ,Лордтанбұғанкеліспейтіндігіжайлыжауапкелді. 1919ж.мамырайындаАнглияауғанмемлекетінеқарсыIII-басқыншылықсоғыстыбастады.Әскеініңбасымдылығыментехникалықжақсыжабдықталғанаынаарқасүйегенбританәскеріауғанжерінебасыпкірді. Дегенмен,ауғанәскеріментаипалардыңбірігіпжасаққұрып,басқыншыларғақарсыкүресінәтижесінде,сондай–ақауғанәскерикүштерініңҮндістанныңсолтүстүк–батысшекаралықпровинциясынабасыпкіруіменжағдайшиеленісетүсті.Соныменбірге,ҮндістандағыазөаттыққозғалыстарыменқызылАрмияныңОртаАзиядағыағылшынәскерибөлімшелерінеқарсыәрекеттерініңнәтижесіндеотарлауәкімшілігініңжағдайықиындайтүсті. 1919ж.3маусымдаАнгляғакелісімгекеиліп,ал8тамыздаРавалпинқаласындаалдыналабейбіткелісімщартынақолқоюғамәжбүрболды.ОсыкелісімшартбойыншаАуғанстантәуелсізмемлекетболыптанылып,сыртқыбайланыстардыжекежүргізуқұқығынаиеболды. 1921жылы28ақпандакеңес–ауғанкелісімшартынақолқоиды,олкелісімшарттаекімемлекетеөздерінеқарсыжауласушыелменкелісімгекелмеутуралыөзараміндетқабылдады.КеңесмемлекетіАуғаныстанғаақшалайжәнебасқадаматериалдықжәрдемкөрсетті. БұлкелісімшартқақолқойылғннанкейінАнглия1921жылыАуғаныстанментатулықкелісімшартынтүзіпоныменбіргедипломатиялықбайланыстаболуғамәжбүрболды.СоныңартыншаАуғанстанЕуропаменАзияныңбасқаелдермендипломатиялыққарым–қатынастықұрады. ЕгемендікалғаннансоңАуғаныстансаясижәнеәлеуметтік–экономикалықдамуғамүмкіндіктуғызады.Елдебірқатарреформалардыжүзегеасыруүшін25адамнантұратынеркшекомиссияқұрылды.Бұлкомиссияелдегіқаржы,салықмәселесінбіріншікезектежолғақойды.Комиссияжүргізгенреформалардыңішіндегіеңмаңыздыжергежекеменшіктіенгізуменшаруашылықтыңкөптегенсалаларындамемелекеттіксектордыңменшігінкеңейтуболды.Кейінірекқаржысыныңжетіспеуісоаншалықмемлекеттіңжерінсатабастады. Бірортағабағынғанмемлекетқұруұшін1921-1925жылдарыарасындабірнешезаңдаршығарылды.Мемлекттікқұрылысреформаларыныңішіндегіеңмаңыздысы1923жылы10сәуірдеАуғаныстандамонархиалыққұрылыстыбекіткенконституциясықабылданды.Жоғарғыбиліктіжүргізушіәмірблоды.50адамнантұратынМемлекеттіккеңесзаңшығырушыбюджетті,басқаелдрменкелісімшартжүргізудіталқылап,бекіткенорганболдыатқарушыбилікминистилркабинетінеберілді.Соныменқабылданғаннегізгізаңелдеконституциалықмонархиянызаңжүзіндебекітті.Сотреформасыжүргізіліп,сотісімұсылмандінінебөлініп,мемлекетбақылауынаберілді. Елдеболашақауғанпароаментініңбастапқыформасы-халықКеңесіқұрылды,соныменбіргемемлекеттікжалау,елтаңбабекітіліп,жаңаазаматтықжәнеқылмыстықкодекстіңжобасыжасалды.Бірақтажаңареформаларғанаразылықбілдірушілерсаныәсіресе,белдідіниқызметшілер,дінбасыларарасындаартатүсті.Оларбарлықнаразылықбілдірушілердіңбасынқосып,1928ж.күздеХазарраджатпенХостаауғантаипаларыбаскөтерді.КөтерілісшілерарасындашыққантегітәжикБачайиСаконыңбеделіартып,олазуақыттыңішіндежасауғандаррежимінқұлатып,әміртағынақолжетті.Олөзін«дінсіз»Аманулланыңәрекетінен«шаруаларменисламныңтазалығынқорғаушымын»днпжариалады.Жоғарғыдінбасылары,тайпахандары,әкерижериеленушілероныашықтан-ашыққолдады.1928жылықарашадаБагайСакаоәкерлеріЧарикарқаласынбасыпалды.ОлқаланыбасыпалғансоңөзініңәміршіХабиболла–ханмындепөлгенәмірдіңқұрметінеаталды.1929жылыКабулдыастанаретіндеқабылданғаныүшінөкініпқалды.Амануллаөмірініңақырынадейінқуғындажүріп,1960жылышетелдеЦюрихтақазатапты. Ауғаныстанүшінөтеауыруақыттарбасталды.1929жылдыңкөктемінедейінмемлекеттеішкісоғыстарболды;мемлекеттіңегемендігінеқауыптөнді.БачайСакаобасқарғануақыттарда(1929жылқаңтар-қазан)Ауғанстанүшінортағасырлардағыеңауырдаазаптыуақыттарболды.БачайСакаосыртқысаясатындаКСРО–ғақарсыжауласушы,дұшпандықсаясатұстанды.ОлАуғаныстандаОртаАзиадағыКеңестікелдергеқарсыбасмашылардыңбазасынайналдырыпжіберді. БачайСакаобасқарурежимінесоққыбергенағылшын-ауғансоғысыныңбатырыжасауғанүкіметіндесоғысминистіріблоғангиниралНадри–ханболды.Надри–ханмемлекеттегіотаншылдықкүштердібіріктіреалды.ОныңәскерлеріКабулғабасыпкіріп,БачаиСакаоныөлтірді.Сөйтіп1929жыл15қазандаНадри-ханАуғаныстанныңпатшасыболыпжариаландыжәнеоныңбилігінбүкілелмоиындады. Надриханныңбилікбасынакелуіменелдегіжағдайтүзелебастады.Сотбилігіқайтадандінбасыларынаөткеніменонымемлекетөзбақылауынаалды. 1931жылыжаңаКонституцияқабылданды.Бұлжаңаконституциядінбасыларыныңқұқықпенағартусаласындағыбасымдылығынбекітті,тайпаныңбеделдібасшыларыныңорталықжәнежжергіліктібилікорганыныңқызметінеқатысуынқамтамасызетті.БұлкезеңдегіАуғаныстанныңхалықаралықсаясаттағыбастыүрдісіөзініңбейтараптығынсақтаужәнебарлықелдеменқатынасындамытублоды. 1933ж.8қарашадаНадришахөлгенненкейінтаққаоныңбаласыМұхаммедЗахиршахотырды.ЕвропадаекіншідүниежүзіліксоғысбасталғандаАуғансттанөзінебейтарапсаясатжүргізетіндігінмәлімдеді.

ХХғасырбаскезіндегіБритандықҮндістанмемлекеттік-саясижәнепартиялық-саясижүйесідамығанелболатын.ХIХасырдың80-шіжылдарындамұндаорталықтанған отаршылдық-буржуазиалықбасқаруаппаратыныңнегізіқалыптасты. БритандықҮндістанныңэканомикалықдамуыметрополияныңмүддесінетәуелдіболды.МетрополияҮндістандышикізатжәнеөзтоварларынөткізурыногынаайналдырды.АғылшынөнеркәсібіменүндіауылшаруашылығыныңарасындағыеңбектіңбөлінупроцесіҮндістанменАнглияарасындағысауданыңдамуыныңкөрінісіболды. Үндіэкспортыныңнегізгітауарлары:мақта,жүн,кендір,пальмалықталшық,күріш,бидай,дәмділіктер,индиго,апиын,плантациалықдақылдар. Теңемескелісімдернәтижесіндеелдеүлкенматериалдыққұндылықтаршығарылды.Ағылшынинвестициясыныңсалымдарыныңнегізгіобьектілерітеміржолдар,ирригациялыққұылыстар,плантациялықшаруашылық,фабрика,заводқұрылысыжәнетаукенөнеркәсібі.Ағылшындардыңқолындаелдіңіріөнеркәсіпорындарыболды. ХХғасырдыңбасынанбасқаруагенттіктерініңмаңызыөсті-Үндістандағыағылшынотарлықмонополияларұйымыжәнеағлшынбанктері.Көпукладтыүндіэканомикасыныңшеңберіндекапиталистікқатынастарбіркелкідамыды.Негізіненағлшындардыңіс-әрекетіКалькутта,Бомбей,МадраскейінненДелиаумағынатаралды.АлДекансолтүстікжәнесолтүстік-шығысаймақтардаауылшаруашылықтыңкапиталистікқатынастарғадейінгіформаларыбасымболды.Калькутта,Мадрас,Бомбейтерриториаларындатауарақшақатыныстарыныңдамуы,ішкірыноктіңқалыптасуыжәнекәсіпкеліктіңдамуыүндісаудаөсімқорлықкейінненөнеркәсіпкапиталыныңқалыптасуынаәсеретті.Олардыңөкілдеріалғашқыдаағылшындарданбірсатытөментұрды,кейінненжетекшіліккекүресебастады. ХIХғасырменХХғасырдыңтоғысындаБритандықҮндістандәстүрлішаруашылықпенөнеркәсіпорындарытүйіскенкөпукладтыметрополияныңаграрлышикізаттыққосымшасыболды. Партиялықжүйеніңқалыптасупроцесіотарлықавтократиялықжағдайдақалыптасты.Жергіліктікапиталистердіңмүддесінкөздегеналғашқықоғамдықсаясиұйымдаредәуірдамығанаймақтарда(Бенгаль,Мадрас,Бомбей)ХIХғасырдың30-80жылдарындапайдаболды.Бүлұйымдардыңнегізгіталаптарыэканомикалықпротекционизменгізу,нәсілдікжәнеұлттықкемсітулердіқысқарту. Қоғамдықпікірдіңжәнесаясимүделердіңдамуынабірнешефакторларкедергіболды.Әлеуметтік-эканомикалақдамудыңбіркелкіболмауы,үндіэканомикасыныңкөпқырлылығы,БритандықҮндістантерриториасындаәртүрліәкімшілік-саясижүйелердіңболуынегзгіфакторларболыпсаналады.Саясибелсенділікнегізіненпрезиденттіктерриторияларғатәнболды.(Бомбей,Мадрас,Калькутта).АлХиндустан,РаджПутан, Ориссасияқтыішкіаудандардасаясижүйеніңқалыптасупроцесібаяужүргізілді. Үндістанныңсаяситарихыныңбастыоқиғасы1885жылықұрылғанбүкілүнділікұлттықұйым-үн діұлттықКонгресініңқұрылуыболды.Оныңқұрамынданегізіненұлттықкәсіпкерліктіңөкілдері,жәнеүндіқоғамыныңинтелектуалдыжоғарытаптарыкіреді.Оныңішінезаңгерлер,дәрігерлер,қаламгерлер,оқытушылар,мемлекеттікмекеменіңқызметкерлерікірді.Конгрестіңәлеуметтікбазасыкеңейді.Конгтессәртүрліәлеуметтіккасталықайырмашылыққақарамағандыықтанәртүрліәлеуметтіктоптарданқұрылғанұйымболды.Бұлбіріккенұлт-азаттыққозалысқабуржуазиялықұлтшылдарменотаршылдыққақарсыкөтерілісшілердіңбірігуінеалыпкелді.Ұлттықконгрессмаңындатоптасудыңнегізгеқарсыоппозицияқұруболды. ХХғасырдыңбаскезіндеконгресстеекібағытболды: Либералдық(С.Банерджи,Д.Наорроджи,М.Гокхале,К.ТПеданг)Радикалық(Б.ГПилак,Б.ЧПал,А.Гхош,Л.Л.Рай)Олардыңарасындағыайырмашылықұлт-азаттыққозғалыстыңміндеттеріәртүрлітүсініктентұрды.Біріншіағымныңөкілдерібейбітжәнебірте-біртетәуелсіздіккежетужолыныңжақтаушыларыболды.Үндіқоғамынконституциялықреформаларарқылыөзгертужолынжақтады. ҮндістанХХғасырғакөптегенәлеуметтікэканомикалыққайшылықтарменкірді.Шаруалардың,қалакедейлерініңереуілдеріөнеркәсіпорындарындағыереуілдерменбірігіпжүргізілді.Отаршылдыққақарсыбаскөтерулернегізінен1905-1908жылдаболды.

ЖапонияменГерманияныңекіншідүниежүзіліксоғыстажасағанодағыкөптегенсебептерментуындаған.СоныңішіндебіріншідүниежүзіліксоғыстыңқортындысыншығарғанжәнедүниежүзініңсоғыстанкейінгіқұрылымынанықтағанВашингтонконферренциясыныңнәтижелерідебар. Көптегензерттеушілердіңпікірібойынша,болашақтағықақтығыстарменодақтардыңнегізіВерсаль-Вашингтонжүйесіндеқаланғандепесептелінеді.Олайболса,ХХғ агрессиялықсаясатжүргізгенЖапонияменГерманияжақындасуы,одақтасуысолкездеқалыптасабастағанболыптабылады. БіріншідүниежүзіліксоғысжылдарындаЖапонияАнтантаелдерініңжағындасоғысты.АҚШбіріншідүниежүзіліксоғыскезіндеЖапонияныңҚытайдағыерекшемүддесінмойындап,үнеміЖапонияменкомпромискебарыпотырды.1917жылыАмерикаЖапонияменЛансин-Иситикелісімінжасапсоғансәйкесәрекететті.Парижбейбіт конференциясы ЖапонияныңҚытайдағыГерманияныңменшігінеқұқынтаныды. Алайда, Қытаймәселесібойыншапарижкелсімінқайтақарауғаұмтылғанқозғалыс ҚиырШығыстаарнайыконференцияныңшақыруынаәкеліпсоқты. 1921жылықарашадаВашингтонконференциясышақырылды. ВашингтонконференциясындаЖапонияиемденгенШаньдунпровинциясыҚытайларғақайтарылдыдегеншешімқабылдады.Алайда,Жапонияосыпровинциядасаясиықпалынсақтапқалды,біразжеңілдіктергеиеболды.АқышжасағанқысымныңнәтижесіндеЖапонияВашингтонконференциясындаоқшауланыпқалғанболатын.АнглияЖапонияғаешқандайқолдаукөрсетпеді.ОсыныңбәріҚиырШығыстакүшарасалмағынөзгертті.ХХғасырдың20жылдарыЖапонияныңҚытайдапозициясыныңәлсіреуіҚытайеліндесаясижағдайғаүлкенықпалынтигізді. ХХғасырдың1920-1930жылдарыЖапониядабітіспессаясикүресжүрді. Олжағдай жапонқоғамында,армиясындақамтыды.Бұлкүрестіңбастымазмұны Жапонқоғамыныңбарыптұрғанрадикалдытобыныңалдыңғықатарғаұмтылуыжәнеосытуралықоғамдықой-пікірқалыптастыруғатырысуеді. 1927жылыЖапониядаминистірлеркабинетіауысты.Елдіңпремьер-министіріболып,басқарушытоптыңагрессиялықбағыттағылидерігенералТанакатағайындалды.ТанакатобыөзінедейінболғанКенсэйкайпартиясынВашингтонконференциясыныңшешімдерінүнсізорындағанәлсіздіккөрсеткенпартиядепсынғаалғанболатын.Бірақ,конференцияжүріпжатқанкездеЖпонияөкіметініңбасындаСэйюкайпартиясытұрған.Солайболатұрсада,Кесэйкайпартиясыжабылды.1927жылыгенералүкіметіжапонәскерінШаньдунпровинциясынажіберді.АрмяғаГоминьданармиясыныңсолтүстікке,Пекингеқарайжылжуынакедергікелтіруміндетіжүктелді.

ҰлыОктябрьсоциалистікреволюциясыҚытайғаерекшекүштіжәнетереңөсерегпі.ОктябрьреволюциясыҚытайдақуаттыхалыққозғалысьнтуғьзды,оныңөзіақыр-аяғындабұлүлыслдітолықөзгсртугеөксліпсоқты. "Орыстароктябрьреволюциясынжасап,социализмніңдүниежүзіндетүңғышелінорнатса,-дспжаздыМаоЦзэ-дун.-Идеологиясаласындажүмысістепжүргенқытайлар сонда, тексондағанамулдсжаңадәурснсүрсбастады.Қытайлықтармарксизмніц- ленинизмніцбарлықжсрдеқолданылатынжалпығабірдейшындықтытапты,оныңнәтижесіндсҚытайдыңбейнесіозгерді," ҰлыОктябрьсоциалистікрсволюциясынынидсяларынөзінеқабылдап,олардыісжүзінежеңімпаздықасыругаҚытайозініңбүкілтарихидамуыарқылыәзірлснгенболатын. Қытай20-жылдардыңбасында,бүрынғысынша,арттақалғанжартылайотарелболды.Қытайимпсриалистікдержавалардың"ықпалетусфсраларына"бөлінді.Қытайдыңхалықшаруашыяығыныңқайнарбүлақтысалаларыөнеркосіптіцмаңьізды-мацыздысалалары,траиспорт,финанс,сыртқысауда-шетелдіккапиталистердіңқолындаболды.БылайыншаҚыгайбіртүтасмсмлскетболыптабылды,алшынынайтқанда.саясиболшсктсрінгснслболатын.Қытайдьщкейбірпровинцияларынмилитарист-фсодалдарбасқарды,олардьщмсншіктіосксрлеріболды,бір-біріменсоғысты,орталық"пекиндік"үкіметксмүлдстәуслсізбонды.Белгілібіримпериалистікдержаваныңкуыршақпровинциясыболыптабылатыносындайәрбірмилитаристіңсыртынанәлгідержавақамқорлықстіпотырды. Қытайдьщүлттықөнеркәсібінашардамыды,Қытайдыңжүмысшытабысанжағынанкөпболмайды.Жүмысшылардың^хәлітымауыпболды.Жүмыскүні18сағатқадсйінсозылды.ЖүмысшылармүлдеболмашыақыалдыжәнемүлдсқұқысызболдыҚожайындарпемесебақылаушыларолардыүрып–соқтытіптіөлтіріптежіберді. Әйелдерменбалалареңбегікеңқолданылды. Қытайхалқыныңбасымкөпшілігішаруаларболды.Деревнядажартылайфеодалдыққарым-қатынастарүстемдікетті.Өңдеугежарайтынжсрдіцбәрідерлікіріфеодал-милитаристердіңжөнспомсщиктсрдіңменшігіболыптабылды.Шаруаларжердіпомещиктенарсндағаалып,оғанонімкің50-днастампроцентінбсріпотырды.Қытайдыңауылшаруашылығыотеарттақалды.Дсревнядаауқаттытоптар(кулактарменөсімқорлар)өлдеқашаннанберіболсада,шаруаларжантуршіктіргенқайыршылықхалдетүпдыЕлдеоқтын-оқтынашаршылықболыптүрды,олармиллиондағанадамдардықырыпотырды. Елдемилитарист—феодалдар,помсщиктер,бюрократ-чиновниктержәне компрадорлық буржуазияүстсмжағдайдаболды. Біріншідүниежүзіліксоғысжылдарында,әсіресесоғыстанкейінгіжылдарда,үлттықбуржуазиябіразөсті.Олслдеүстемдікстіптүрғанфеодалдық-компрадорлықэлементтергеқарсыболды,бірақолармендойектікүрссксқабілсттіболмады. ОктябрьреволюциясыпыңықпалымснҚытайдажүмысшыларды,шаруалардыжәнеқалалықүсақбуржуазиябүқарасынқамтығанқалыңхалыққозғалысытуды. "4майқозғалысы"жәнекоммунистікпартияныңқүрылуы. 1919жылымай-июньайларындаҚытайдаантиимпсриалистікқыркөрсстулсрболды.4майдаПекинніңстуденттерГсрманияныңШаньдунтүбсгіндебүрынғы"арендага"алғантерриторияларынЖапонияғабсрутуралыПарижбітімконференциясыныңшешімінеқарсынаразылықбілдіріпкөшегешықты.Үкімстәсксрлсрідемонстранттарғаоқжаудырды. Пекиндестудснттсрдсмонстрациясынатқылаухалықтықаттыызаландырды.Тяньцзинде,Шанхайда,Нанкиндежәнекөптегенбасқадақалалардасаясисрсуілдермснкөшсдемонстрацияларыболды.БүкілслдсЖапонтоварларынабойкотжариялаубасталады. ХалықтыңқысымымснПарижбітімконфсрснциясындағыҚытайделегациясыВерсальбітімінеқолқоюданбастартты. "4майқозалысы"Қытайдабіріншідүнисжүзіліксоғыстанкейінгіеңбіріріоқиғаболды.ОныңозіҚытайпролетариатыныңсаясибелсснділігінкүшейтіп,оныұлт-азаттықкүресініңавангардыетті. Стачкаларсаныжылданжылгаөсті,Олардыңкөпшілігісаясисипаталды.БританимпериализмініңҚытайдағымызғымасқамалы—Гонконгтағы—теңізшілермснпортжүмысшыларыныңстачкасыерскшеқажырлылығыменкөзгетүсті.Бүлстачка1922жылыянваръдабасталып,55күнгесозылды.Гонконгган100мыңнанастамжүмысшыкетіпқалды.Ақыраяғындакемеқүрлысыиелеріжумыстастағандарғажалақыныарттыруғамөжбурболды.ГонконгжүмысшыларыныңжеңісібүкілҚытайпролетариатынжігерлсндіріп,стачкалыққозғалыстыонанөріөрлстетүсугессбепболды. өткенкездеҚытайдаешбіржүмысшыүйымдарыболғанемсссді."4майқозғалысының'"нәтижесіндеелдежүмысшылардыцтүңгышкәсіподақтарыжәнемаркстікүйірмслермснтоптарпайдаболды,"Коммунистікманифест",В.И.Лениннің"Мемлекетжәнереволюция"дегснкітабыжэнемарксизм—лснинизмнегізінсалушылардыңбаскадаціығармаларықытайтілінсаударылды.Маркстік—леииндікүлыидеяларалдыңғықатарлыҚытайинтсллигенциясыарасындаксңтарады,иңтеллигенцияолардыхалыққажеткізді 1920жылыЧаншақаласындажасхалықмүғалімі,іріәдсбиетші,шаруаныңбаласыМаоЦзе-дункоммунистікүйірмеқүрды.АқырындаосыүйірмсденҚытайдьщкоммунистікқозгалысьшыңкорнсктіталайқайратксрлерішықты.. 1921жылыиюльдеІПанхайдакоммунистікүйірмслерментоптарделегатгарыныцжариясмсссьезіболды.БүлсъездҚытайдыцКоммунистікпартиясын/ҚКП/қүрутуралықаулықабылдады,өзсліндспролстариатдиктатурасынорнатудыҚытайжүмысшытабыныңтүпкімақсатыдептаныды.ҚКПөзініңскіншісьезіпдс/1922жылымайда/Қытайдафеодал-милитаристермсншетелдікимпериалистсрдіңүстемдігін қүлатуды,нағыздемократиялықрсспубликақүруды,жүмысшылармсншаруапардыңтүрмысжағдайынжақсартудыозініңтаяудағыміндеттсріетіпалғақойды. ҚКПозомірініңалғашқыжылдарындасанжағынаназболды,Бірақолсенімдітуражолмснжуріп,өзініңбүқарамекбайланысынбарғансайынөрістстеберді. ҚКП-ныңбасшьшығыменкоммунистікжастарқозғалысыөрістеді.1922жылымайдаКантонда/Гуанчжоуда/косіподақтардьщбүкілқытайлықбіріншісъезіболды.Съсзд Қытайдьщжүмысшытабынссгізсағаттықжүмыскүніүшінкүрескешақырды Дамығанкапиталистікеддергеқарағанда,Қытайдаүйымдасқанжұмысшықозғалысынанкейінірекпайдаболды.БірақҚытайжүмысшықозғалысыныңасазорартықшылығы-жұмысшытабыныңжіккебөлінуіжәнеоныңарасындасоциал—демократиялықидеологияныңтарамауысияктықүбылыстарболғанжоқ. Қытайжүмысшықозғалысыбастан-ақмарстік-лениндікидеологияныңтуыастында,коммунистікпартияныңтікслейбасшылығымсндамыды. Ұлттық буржуазияшыл халық бұқарасыменодақтасужағына оралуы. 1917жылдыңкүзінсн бастапКантондаСуньЯт-сенніңреспубликалық үкіметіөмір сүрді. БүлукіметтіңтірегіСуньЯт-сснніңбіріншідүниежүзілік соғыстан бүрын қүрған Гоминдан партиясы-Қытайдың ұсақжәнеортабуржуазиясыныңпартиясы—болды,ГоминданҚытайдыңсаясижағынанбіріктіріп,үлттыазатетумақсатынкөздеді.БірақолкездеГоминдантомағатүйықжәнсбүқараданқолүзгенүйымболатын,СуньЯт-сснніңөзіхалықпенодақтасудыңмаңызынүзақуақытбойыжстебағаламайкелді. Олбірмилитаристергеқарсытұруүшінекіншімилитаристерменуақытшакслісімдержасады.Осыныңсалдарынанелдіңоңтүстігіндегіреспубликалықүкіметтіңжағдайытүрақтыболмады.Милитаристербұлүкіметтіталайретқүлатты.СуньЯт-сендіКантоннанқашуғамәжбүретті.Бірақолөзүкімстінәрдайымжаңаданқалпынакелтіріпжүрді. ҰлыОктябрьсоциалистікреволюциясыСуньЯт-сенгеүлкенәсерстті.СуньЯтсен...

ХХғасырдыңүлкенбөлігіадамзаттыңдамутарихында“Батыс”депаталғанбірнешеүстемелдерденқұрылғанатпенбелгіліболды.(Ұлыбритания,Франция,Германия, Италия, Испания, Ресей(КСРО)АҚШ,Канада)әлемдеЕуроцентристікнемесе,Еуро–Американцентристіккөзқарасқалыптасты.Қалғанхалықтар,аймақтаржәнемемлекеттертекқанаБатыстарихыменбайланыстыболғаныүшінесепкеалынды. Азия,Африка,АмерикажерлерінЕвропахалықтарыныңигерудәуірі15-16ғасырдағытеңізжолдарыныңашылғаннанкейінбасталуыосыныңнәтижесіндеХХғасыраяғындаұлыорталықелдерпайдаболды. Қазіргітаңда“Империя”терминілатынша“Император”мағынасынберді.Ежелденимперияларболған:Македонский,Шыңғысхан,РимжәнеВизантияимпериясы.ЖаңакезеңдеолтерминбіріншіретХ1Хғасырдың30жылдарындаФранциядаНаполенғақатыстықолданылды.ЕвропаХ1Х–ХХғасырдаимпериализмдікапитализмдамуының бірсатысыретіндеесептейбастады.Әлемдеүстемдікетуүшінкүресбасталды.Империализм–бұләлсізхалықтардыотарғаайналдыу.Бірхалықтарірі,басқасыұсақ, біреулеріндедамығанөндірісорындарыбар,біреулеріөтенашар.әлемдебіруақыттамықтымемлекеттерәлсіздерүстіненүстемдікеткен. Тарихкөрсеткендейәрбірмықтыөркениетимпериалықсипаттаболған.Соңғы500жылдықтаәлемдіжаулапалуЕуропалықтарқолындаболды.Х1ХғаырдағыөндірісреволюциясыЕвропалықдержавалардыңэкспансиясынажаңатүрткіберді.Жерлердіжаулапалу,байлывқарттыру,әскерикүшінкөрсету,дипломатиялыққарым-қатынастаүстемдік етужағдайындақарастырылды. Іріөндірісорындарыдамығандержаваларарасындааймақтарүшін,тауарларынөткізуүшінтартысбасталды.Х1ХғасыраяғыеуропалықірімемлекеттерарасындаәлідеболсажаулапалынбағанАзия,Африкажәнемұхитжерлеріүшінталастыңкүшейетүсуіменбелгілі. ХХғасырбасындаүлкенотарлықелдертізбегіпайдаболды.Солардыңішіндееңүлкені–Ұлыбританияболып,шығыстаГонконгтанбатыстаКанадағадейінгіжерлерді алыпжатты.Еуропаэкспансиясыныңұлыдәуіріаяқталды. КөптегенсоғыстарнәтижесіндеЕуропалықхалықтарөзініңбилігінбарлықәлемгеорнатты. Х1Х-ХХғасырбасындаеуропалықемесхалықтареуропалықғылыми–техникалық,экономикадықө,жетістіктерінигеруінашарболды.Жапония1868жылыМейдзиреволюциясыныңнәтижесіндекапиталистікдамужолынатүсті.Реформанәтижесіндемемлекеттіңэкономикасыдамыды.1941жыл7желтоқсандаЖапонавиациясыАмерикалықПерлеХарборәскеритеңізбазасынашабуылжасады,еуроцентристікәлемніңкүнібіткеніндүниежүзінеәшкереледі.Жаңатарихикезеңбасталды.БірақХХғасырдың2жартысынадейінбастымемлекеттеріәлемгеөзініңықпалынжүргізді. Әлемніңмемлекеттерінотарынаемесежартылайотарынаайеалдырғанмонополияларжүздегенмиллионхалықтықанауарқылыүлкенбайлыққаиеболды.бұлмемлекеттершикізатжеткізіпберіпотырды.Бірақотарлыққұрылымныңжаңаәдісі–бұлкапиталдыенгізуболды,қарызғаақшаберунәтижесіндедержаваларүлкенқаражат арттырды.Банктербүкілбірмемлекеттібақылауындаұстады. Банктермемлекеттегікенорындарын,жерастыбайлықтарын,өндірісорындарынбақылауындаұстады.МысалыИндонезиядаапиынжәнетеңізмонополиясынабақылауорнатты.КореядаЖапонбанкімемлекеттікбанкқызметінатқарды,банкроттар,облигацияларшығарды.СондайқызметтердіЕгипеттегібелсенділеріЛондондаболған“ұлттықбанк”атқарды.ТуркияменИрандаАғылшынФранцуз“Османбанкі”менағылшын“Шахин-Шах”банкіжұмысжасады.1904жылАнглияда50отарлыбанктерболса,1910жылолардыңсаны72–гежетті.Банктертекқанаэкономикағаемессаясатқадаықпалынтигізді. Метрополияларөзініңотарларынаауылшаруашылығындақандайөнімөсіругеқұқылыболды.мысалы:Ява,Цейлон,Ассам-шайөсірді.Бенгалия–джутВьетнамкүріш,Уганда,Египеттемақтаөсірді. Отарлардатеміржолдар,телеграфтораптары,порттарқұрлысынакапиталбөлуарқылыдержаваларүлкенәскери-стратегиялықмаңызғаиеболғанорындарға бақылау орнатты. НемісмонополиясынаБағдаттеміржолынқұрды,текқанаОңтүстікАфрика ОдағындаБельгияменФранцузотарларында7000мильтеміржолқұрылды.ОтаршылдарЕгипеттеСуэцканалынақызығушылықтанытты. Отармемлекеттердеөндірісорындарынашқан,бұлжерлердежерастыбайлығынигеругеқызығушылықтанытты.Солмақсатпенмонополияларконцессияларғаиеболабастады.Концессиятерриториясыбұлмемлекетішіндегімемлекетболыпқалды.Ирандағыағылшын–парсымұнайкомпаниясысондайконцессияболатын. Қытайдағыконцессиялардадержавалардыңсоты,полициясыболған.Мұнай,фосфат,көмірруда,түстіметаллбарлығышетелмонополияларыныңқолындаболды.МұнайкомпанияларынаАрабмемлекеттеріндебақылауорнатты.ШетелдіктерЕгипетте,Вьетнам,Туркияда,тұзсатуүшінмонополияқұрды. Индиядағы,Африкамемлекеттеріндегібайалмаз,алтынкенорындарыағылшын,француз,бельгиякомипанияларыныңқолындаболды. ШетелкомпанияларыШығысмемлекеттеріндеішкіжәнесыртқыбазаларынжаулапалды.Кедендергебақылауорнатты. БатысЕвропаменСолтүстікАмерикадаөндірістөңкерісіболуынабайланысты19ғасыраяғындамиллионданғанхалқыбарконтиненттеротарғаайналды. Шығыселдеріннегізгішаруашылығыбұлауылшаруашылығыболды.Ауылшаруашылығындахалықтың3/2бөлігіеңбекеткен. ШығыстасаясипроцестерХХғасырдың1жартысындаүлкендержавалардыңбақылауыменжүрді.19ғасырдыңаяғындатекотарларүшінсоғысемес,олдержавалардыңотарүшінсоғысқанкезеңі.Испан–Американсоғысы,Ағылшын–бурсоғысы,орыс-жапонсоғысынмысалретіндекелтірсекжеткілікті. Біріншідүниежүзіліксоғыстанкейіншығысазияелдеріненоянубасталды.ОсманимперирясыРесейгеқарсысоғыстатүркіхалықтарыныңбіріккенкүшінпайдалануғаәрекетжасады.АлолкездеРесейде20мыңмұсылманхалқыболып,олОсманимпериясынандакөпболатын.

ХIXғсоңғыширегіндеОңтүстікАфрикадаотарлауагрессиясыкүшейді,бұлжердіағылшындарменбурларбасыпалғанеді.Отаршылдықтыңкүшейуінесебепболғаналмазбеналтынкенініңашылуы.ОңтүстікАфриканыотарлаудабастыролдеАнглияатқарды,кейінненоғанГерманияқосылды.үМозамбикпенАнголадағыотарлардыңқосужоспарынпортугалдықтаркөздеді.Отаршылдықтыңжаңаорталығыбурреспубликаларыболды. 70жжбастапотаршылдықтыңжаңакезеңібасталды,ағылшынүкіметібританотарларыменбурреспубликаларыныңфедерациясынқұруғатырысты,ондағымақсаты–біріккенкүштеріменафрикандардыңқарсыласуынбасып,солтүстіккеқарайжылжу.Бурларбұлжоспарданбастартқаннанкейін1877жағылшындарТрансваальдіаннексиялады.Бурларқарсыластықкөрсетпеді,оныңсебебіЗулусмемлекетіненқорқуы,жәнеағылшындарменодақтасыпЗулустайпаларынбағындыру. ЗулулендшекарасындақоршалғанЗулустарғажержеткіліксізболғандықтан,жәнеДингаанумаңындағыбурларданжеңілгенненкейіноларосыжағдайғақарсышықты.1887жЗулулендНатальотарыныңқұрамынакірді.ЗулустаржеңілгенненкейінТрансваалбурларыағылшындарғабағынуғақарсықарулыкүрескешықтыда,1881жоныңнәтижесіндеағылшындарТрансваалдыңішкіістеріндетолықтәуелсіздігінмойындады.РесмитүрдеолОңтүстікАфрикалықреспубликадепаталды.Бурреспубликаларындагерманкапиталыныңықпалыөсті.Соныменқатаргерманотаршылдықагрессиясыоңтүстік-батысАфрикада,Намибиядаөсті.Оңтүстік-батысАфрикаданемісотарықұрылды.Жергілікті халқы-готтентоттарменгерерожеріненмалынанайырылыпшөлейтжерлергеығыстырылды.Ағылшындарбечуанахалқыныңжерінбасыпалды.ОныңоңтүстікбөлігіКапотарыныңқұрамынакірдіде,солтүстігібританотарыБечуаналендқұрамынакірді.1878жоңтүстікАфриканыңқазбабайлықтарынөңдеужөніндегііріағылшынкомпаниясыСесильРодстіңбасқаруыменҚосөзенніңминералдықазбабайлықтарынашуөңдеуконцессиясыналды.С.Родс«БритандықоңтүстікАфрикалықкомпаниясын»құрды.КейінгіағылшындардыңжаулапалуыныңнәтижесіндеСолтүстікРодезиямалавихалқыныңНьясаленд,Ньясаөзенініңбойындажаңаотарларықұрылды.СоныменбүкілОңтүстікАфрикаотарғаайналды,ондабастыролдіАнглияатқарды. АлтынЖағадаорныққаннанкейінағылшындарАшантимемлекетінбағындырудыкөздеді.1873жАшанти,Фантитайпасчыныңқолдауыментеңізгешығумақсатындаағылшындарменсоғысты.Ағылшындаржеңіскежетіп,орталығыКумасиқаласынбасыпалды.1896жағылшындарекіншіретАшантидібасыпалдыда,Ашантимемлекетіқұрылды.ОлАлтынЖағаотарыныңқұрамынкірді. 70жжағылшындарНигердіңекіжағындаорналасқанүлкентерриториядаорнықты.ҚарукүшіментөменгіНигердіңқала-мемлекеттерінжаулапалды.Лагосжәне Камерун аралығындағыаудан«Нигержағалауыныңпротектораты»депаталды. 1914жТөменгіНигербританиеліктері«Нигерияпротекторатыжәнеотары»депаталды. БатысАфрикаФранцузэкспансиясыныңнегізгіобъектісінеайналды.ЖоғарғыНигерменжылжыпФранцуздар1883жБамакоқаласынбасыпалды.ХIXғсоңындаАфрикадаФранцузотаршылдықимпериясыныңқұрылуыаяқталды.ФранцуздықбатысАфрикағасегізотаркірді–Сенегал,Мавритания,Нигер,Гвинея,Пілсүйегі жағасы,Дагомея, ФранцуздықСудан, ЖоғарғыВольта,жәнеДакартерриториясы. ФранцуздықэкватролықАфрикақұрамынатөртотаркірді:Габон,орталықКонго,Убанги-Шари,Чады. 1884жБерлинқаласындаортылықафрикамәселісібойыншахалықаралықконференцияөтті,ол«еркінКонго»мемлекетітнқұрды,албасшысыетіпЛеопольдIIжариялады.1908ж«еркінКонго»мемлекетіЛеопольдII-ніңжекеиелігіненБелгеотарыдепжариялады. Африканыңкөпбөлігінірікапиталистіктердержаваларбасыпалғануақытта,ИталияЭфиопияменСомалежағалауындаорнығуғатырысты.80жжбасындаИталияҚызылтеңізжағалауындабірнешенүктелердібасыпалды.ОсыданкейінИтальянәскерісолтүстікЭфопияғашабуылжасады.1896жнаурызайындаАдуамаңындашешушішайқасболды,олИтальянәскерініңжеңілуіменаяқталды.ИталияЭфиопияныңтолықтәуелсіздігінмойындады.ИтальянагрессиясынатойтарысбергенненкейінМенеликIIелдіорталықтандырудыжалғастырды.1885жоныңбасқаласыАддис-Абебақаласы.(Жаңагүлдегенмағынада).АлСомалижағалауынИталия,Англия,Франциябөліпалды. ШығысАфрикадаотарлаудабастыролдіАнглияменГерманияатқарды.70жжАнглияЗанзибарменбірнешетеңқұқысызкелісімдержасады.ШығысАфриканыңнегізгімемлекеті–Бугандаболды.1886жГерманияменАнглияарасындаШығысАфрикадағыықпалаймағытуралыалғашқыкелісімжасалды.1890жГерманияАнглияныңБугандадағықұқықтарынмойындады.1894жБугандаАғылшынпротекторатынмойындады.ОсыданкейінағылшындароныменкөршілесБаньоро,Торо,АнколемемлекеттерінбағындырыполардыңбарлығыБугандаменбіргебритандықУгандаотарыныңқұрамынакірді.УганданыңШығысындаорналасқанжаңаданжаулапалынғанжерлерКенияотарыныңқұрамынакірді.АлГерманияныңжаулапалғанжерлері:Таньганьика,Руанда,Урунди-ГерманиялықШығысАфрикаатағынаиеболды. БірнешежаулапалусоғысыныңнәтижесіндеXIXғсоңындаМадагаскараралыФранцузотарынаайналды. XXғбасындаимпериялистерАфриканыбөліпалудыаяқтады.Оныңтерриториясындаекіғанатәуелсізмемлекетболды:ЭфиопияжәнеЛиберия.ЭфиопияАнглия,ФринцияИталияныңжартылайотарынаайналды,1906жбұлелдерарасындаоныықпалаймағынабөлутуралыкелісімжасалды.АлЛиберияАҚШ–тыңықпалаймағынаайналды. Африканыңотаршылддықбөліпалу,оныңхалқынаяусызқанауотаршылдарғақарсыкүрестуғызды.БұлуақыттақарсыласудыұйымдастырғанСамориТуре,ЛатДиор,Лобенгулат.б.атапайтуғаболады.СамалидегікөтерілістішаруажанұясынаншыққанМолдаМұхаммедпенАбдуллаҚасанбасқарды.1899жоларЖихатяғникәпірлергеқарсысоғысты,алөзінМахдидепжариялайды. Кейбіраудандардақарулыкөтерілістерболды.ОныңішіндееңірісіГотенттотжәнеГерерокөтерілісі.ОныбасқарғандарСамуилМагареп,ГендрикВитбой.Бұлкөтеріліс1904жбасталыпазаттықсоғысқаұласты.Осысоғыстанкейін90мыңдықГереротайпасынан18мыңадамқалды.

Османимпериясытезарадажартылайотарғаайналсада,оныңбилеушілеріөзпозициясынАравиятүбегінденығайтуғатырысты.70жжтүрікәскеріПарсышығанағыныңАравияжағалауындаорнығыпКувейт,Катар,Хасуоккупацияланды. СоныменбіргеШаммарәмірлеріваххабиттікНедждмемлекетінебасыпкірді.Рашидидтерөздерінтүріксүлтаныныңвассалыдепжариялады.БірақИелинхалқытүрікүстемдігінмойындамады.Діниқарама-қайшылықтар(иелин-зейдит,түріктер-суннит)90жжбастап1дүниежүзіліксоғысқадейінИелинқарулыкүресжүргізді.1911жтүріктерИелинніңтолықавтономиясынмойындауғамәжбүрболды,елдіимамЯхолбасқарды.АлЯхолтүріксұлтаныныңжоғарғыбилігінмойындайотырып,астанадатүрікпатшасыменазғанатүрікәскерінсақтауғакелісімберді. СуәцканалыжиналғаннанкейінАравиятүбегініңжағалауыарқылыЕвропаданАзияғакейбіртеңізжолыөтетінболды.БұлоралАравияныотаршылдардыңэкспансианистіксаясатыныңнегізгіобьектісінеайналдырды.ЖаулапалғанАденгесүйенеотырыпАнглияоныңмаңындағытерриториялардыбағындырабастады.1дүниежүзіліксоғысқарсаңындаАнглия20жуықұсақэмираттарменшействаларғатеңқұқылыкелісімгеқолқойдырыпАденгеқосымшаАденпротекторатынқұрды. ХХғбасындабіріншіретАденпротекторатыныңшекарасыжайлыағылшын–түріккеліссөздеріболды,ол1914жЛондонконвенциясынақолқоюменаяқталды.БірақимамЯхьсяағылшын–түрікшекарасынмойындауданбастартты. 1дүниежүзіліксоғысқадейінИрак,Сирия,Ливан,Палистина,Османимпериясыныңпровенцияларыболыпқалдыдеп,ХХғбасындаЕвропакапиталыныңжартылайотарынаайналды.ОтаршылдыққанауИрактышешушірольдыағылшынкапиталыатқарды,оныңбәсекелестері–Ирианкапиталы,әсіресеМосулаудандардамұнайашылғаннанкейінөсті.СирияменЛивандаФранциякапиталыбасымболды.СуәцканалыашылғаннанкейінПалестинаныңэкономикалықстратегиялықмаңызыөстіде,мұндаАнглия,іріГерманияөзбақылауынорнатуғатырысты. Түрікүстемдігішетелкапиталы,бірЖапонияжәнебасталғанкапитализмніңдамуы–екіншіЖапоннаносыаталғанарабмемлекеттеріндеұлт-азаттыққозғалыстыңпайдаболыпөршуінеәкелді.Оныңобьективтімақсаты:арабелдерініңтүрікреакциясыменевропаотаршылдарынаназатету. Арабпатриоттары1908жжастүріктерреволюциясыныңбелсенеқатысты.Үлкенүмітартты,бірақүкіметкекелгенжастүріктердіңұлыдержавалықполюсманизмсаясатарабтардыңнаразылығынтудырды. 1913жПариждеөткен1-шіарабконгресі.Конгресшешімі:Османимпериясыныңарабаудандарынаавтономияберу,арабтіліментүріктілініңтеңдігі.Францияделдалдығыменконгресбасшыларыменжастүріктерарасарабаудандарындақайтақұрулартуралыкелісімжасалды.Бірақтүрікүкіметікейінгемүлдембастартты. Европадержаваларыныңкөрісуі,МұхамедАлидікапигренцияғаентубуреткен,Египеттіарттақалдырсада60-70жжауылшаруашылығыменөндірісорындарының пайдаболуы байқалды.Египетпомещиктеріөндірістікеңейтіп,экспорт–мақта,қайтқанкүшейтті. АлександрияпортыкеңейдіЕгипеткапиталистікдамужолынатүсті. Бірақәлдедешаруалардықанаудыңәдістерібасымболды.Ұлттықбуржуазияәлсізеді.Шетелкапиталынанжеделділігікүшейді.1845жАнглияЕгипеттіңауыржағдайыменқайталаныпСуәцканалыныңЕгипетүлесінсатыпалдыда,каналдыбақылауда,егералдынболсаендіағылшындарболды.ҚаражатжағдайыЕгипеттіңмүлдемауырболды.1876жегипетқарызы-94милф.ст,оның8милЕгипетқажеттерінежұмсалса,16мил-Суәцканалынсалуға,50милқарыздыңпроцентінтөледі.1876жбанкротқакеткеенүкіметтөлемдердітоқтатып,алЕвропадержаваларытолыққаражатқатерінорнатты.Қаражаттыбасқаруекіконтролерғажүктелдіекі–ағылшынменфранцуз1878жЕгипеткабинетінің құрамынакіретінелдерөкілдерікірді. 1879жбасындаВильсонныңегипетәскерініңазаттықмақсатындаәскерден2800офицербосатылды,алқалғандарына2-есеайлыққысқартылды.Оғанжауап ретінде офицерлер премьер–министрменВильсонкареталарынбасыпалды.Олар заложникдеп жарияланды.ТекқанахедивИсмаилбарлықбұйрықтытоқтатқаннан кейін, олардыжіберді.КөпұзамайхедивИсмаил«Европалықкабинетті»биліктен аластады. Жаңахедельтауфикағылшындарбұйрығынбұлжытпайорындады.Бұлодансайынелденаразылықтыкүшейтті. 1881жқыркүйектекаиргармезоны,полевьникАрабибасқаруыменхедивсарайынақарайжылжыды.Оларреакцияшылүкіметтікотегавласын,комспепзцияменпарламенттіталапетті.Ауылменқалақолдады.1881жайындадепутаттарпалатасыжиналды.Сайлауқұқытекқанамешіттердетоқтанменауылақсакалдары,қалажоғарытоптары,египетқаражатынашетелбақылауынатыйымсалуталабынқойды. Әскериталабымен(оныпарламентқолдады)1882жақпанайындашерифбилігіжойылды.Үкіметваттанистерқолынаөтті. Суданкөтерілісіөзінетәнсипатқаиеболды.БұлкөтерілісАфриканыотаршылдықбөліпалукезеңіндеболғандықтан–антиотаршылдықсипатқаиеболады.Негізгімақсаты махдел мемлекетіСудантәуелсіздігіналу.Осымақсаттамалдистерүкіметіәскерқұруы. МахистертұсындаалғашретСуданжерлерітәуелсізбіртұтасмемлекеткебіріктірілді.Көтерілісескіруқоғамынжойды.Жаңақалаларпайдаболды.Әскерқажеттерінөтеуүшінұсақөнеркәсіпқұрылды.Махдистеркөтерілісі,мемлекетіәртүрлітайпалардыңбіртұтасСуданхалқынабірігупроцесіналғабағыттады. Бірақбұлпрогрессивтіжатмемлекеттіңфеодалдық–теократиялықсипаты әлсіретті. Махди мемлекетін1885-1889жжЭджопияменболғансоғысәлсіретті. АлбұлуақыттаАнглияСудандыжаулапалуғатырысты.Нилжоғарыбойыменфранцуздаржылжыды,АғылшындарСудандыегипетәскерімен,египетқаражатыменбасыпалғысыкелді.1896жағылшын–египетәскеріГ.Китченерқолбасшылығымен Суданға басып кірді. 1898жКитченерМалдиастанасыОмурманкаласынакелді.Абдаллал әскері...

ИндонезияАзядағыалғашқыотарғаайналғанмемлекет.Оныңаралдарында1602жылықұрылғанГолланд-Ость-Индкомпаниясыныңсаудабірлестіктерініңбірігуінәтижесінде отаршылдыққанакжүйесіқалыптасабастады. Индонезияархипелогыныңқұрамынамыңнанасаүлкенжәнекішіаралдаркірді,ондаXVIIғасырда3млн-ғажуықхалықөмірсүрді. Индонезияныңтуысқанэтникалықжағынан,әртүрліжолдармендиалектісайлайтынхалықтарыментайпаларыәртүрліәлеуметтік-экономикалықдамусатысындатұрды. Суматри,Калимантам(берню),Славчи(целибес)ішкіаудандарындажәнекөптегенұзақаралдардаалғашқықауымдыққұрылыстыңыдыраупроцесіжүріпжаттыжәнетаптыққоғамқалыптасуыбасталдыМады,Суматражағалауаудандарында,кейбіраудандардыдамығанфеодалдыққатынастарөмірсүрді. Явадаортағасырлардыңөзіндеірімемлекеттікқұрылымдарпайдаболған,олардыңүстемдігіИндонезияныңкөпбөлігінетарады.ИндонезияныңеңсоңғыорталықтанғанфеодалдықимпериясыМаджапакитXVIғқұлады,ИнфдонезиядаалғашқыЕвропалықжаулапалушыларкелгенуақытта(Португалдықтар).Оныңорнындамұсылманәулеттерібасқарғанбірнешетәуелсізмемлекеттерпайдаболды. Яватұрғындарыжоғарыданмәдениетқұрды.БіздіңкүнгедейінтамашаБуддалықжәнеИндуистікхрамдарсақталған.Үндістанныңмәденидәстүрлеріықпалыныңкөрсеткіші. СоныменқатарИндонезияныңқолөнершілеріндеайтуғаболады.Асылқұндыэлитасыменпілсүйегіненжасалған,қолдансүйретсалынғанмата(битик).Ортағасырлардапайдаболғанкуклакөлеңкесіөнеркәсібідедамыды(ваянг).Аңызәдебиеткеңдамыды.Испанияныңтарауыәдебишығармаларыныңкеңтарауынажағдайжасады.Соныменқатармұсылмандініненегізделгензаңнормаларыненгізді. Маджапахиттентәуелдікняздіктер(Явадантысорналасқан),еңалдыменЕвропалықтаржаулапалуобъектісінеайналды.Европалықтардыхоздика,мускат,бұрышкөптегенаралдарқызықтырды.Молутка,архипелакБанда,Амбенахалқыосыларменсалықтөледі.Европалықтаркелуініңқарсаңындаосыэкспортқашығатыназық-түліккеүстемдікетуүшінекісунбанаткүресті-ТидорежәнеТернат.ОсындайалғашқыЕвропалықтарданкелген. ИндонезиядағыПортугалдықтардыңтерриториялықжуалапалуларыархипелоктыңкейбіраудандарыменшектелді.Малакатыорныққансоң(1511ж)АмбенадаПортугалдықтарбақылауорнатудыкөздеді.ИндонезияданбатысқашығатынжолМаллхкабұғазыосылардыңқолындаболды. БірақПартугалияөзгешедамығанЯвамемлекеттеріғанаемесұсақмемлекенттердідебағындыруғашамасыкеледі.Сайлаусипатынсақтайотырыпауылбилеушілеріфеодалдықирархиясыныңтөменгісатысынаайналды.Оларміндеттерменсалықтанбосатылды,қосымшажерүлестеріболды. БүкілXVIIғасырдыңалғашқыжартысындаМатарамөзиеліктерінкеңейтудіжалғастырды.СолтүстікШығысжағалауындағыаудандаржәнеМадура,Батыста–ЧерибенКнияздығынМатарамөзгешекүштісұлтанатБамтамдыбағындыруғатырысты. КөптегенкөпестерМалахкабұғазыныңорынынаЗонтбұғазыменқолданды.Бамтамірісаудаорталығынаайналды.ТаяуШығыс,Қытай,Үндістан,Сиямкөпестері.Бамтампорт–Астанабазарларындакездесті.1595жылыосындаалғашқыГолландсаудаэкспедициясыкелді,оныКорнемесХутманбасқарды. Бамтаныңішкіжағдайыфеодалдықатынастардыңтездамуымен,шарауалардықанаудыңкүшеюіменсипатталды.ПортугалдықтарБатадаорнығаалмады. XVIIғасырдыңортасындаГолландОсть–ИндКомпаниясыөзініңшыңынажетті. ОлИндонезяданбарлықевропалықбәсекелестерінығыстырыпөзмонаполясынорнатты. Голландияфлотысолуақыттаеңкүштіжәнесаныкөпболған.Голландиябиржалары,мануфактураларысияқтыЕвропадағыеңіріболыпесептелді.ГолландОсть–индкомпаниясыөзініңкөпкапиталымен,іріакционерлікбірлестікеді.ОлбасқаОсть-индкомпанияларына,Англияғаүлгіболды. Хошиістіөсімдіктердіңөндірісіне,сыртқашығаруынабақылауынжеңілдетуүшін,компаниясыолардытекрұқсатеткенжерлердеөсірудіұйымдастырды:Мысалы,Амбонады-гваздиха,Бандади-муехат.Албаксқааралдартұрғындарыосындайөсімдіктердіжоюғатиістіболды.Голландияныңәскеритеңізэкспедитцияларыназғанабұзушылықтықатаңжазалады.Голландықтарғақарсыкөтерілістердеболыптұрған,бірақоларқатыгездікпенбасыпжаншылды. Голландкомпаниясыалғашреткеңкөлемдеәскерқұрыпонықолданабастады.Жергіліктітұрғындарданқұрылған,себебілоарзанғатүсті,Европалықтардыәкелгенненгөрі.Голлндтарұлттықжәнедіниқарама-қайшылықтыөзмүдделерінепайдаланды. Голландықтарбіріншіретжаулапалынғантерриториялардыжергіліктіфиодалдаркөмегіменбасқарудыенгізді.Компания«одақтық»,ВассалдықкняздіктерішкіістерінеараласқанжоқжәнеЯватерриториялардаескіфиодалдық-бюрократиылық апараттысақтады. АлМатарамменБантамбұрынғычиновниктеріменналистерінатуралдырента-салықтөлеугетиістіболды. 1678жылыМатармдағыкөтерілістібасқаннанкейінотаршылдарБамтамғақысымды күшейітті.АлБамтамбилеушілеріМатарамкөтерілісінөзмүддесіндепайдаланудыкөздеді.БамтамсұлтаныныңсарайындаағылшынОсть–ИндКомпаниясыныңагенттеріпайдаболды.БантасыақсүйектеріарасындағыкрестіГолландықтарқолайлыкөріппайдаланды,тақмұрагерініңбіреуінеқолдаукөрсетті,алол1684жылыГолландкомпаниясыменкелісімжасайды.ОлбойыншаГолландықтарБамтамменоныңтәуелдіжерлеріндеСуматрадасаудамонополиясынаиеболды.МатарамменБамтамменжалғағанкеліссөздеріЯванытолықжаулапалуғаерекшеқадамболыпесептелді.СебебіГолландықтардыңИндонезиядағыпозициясын,монополиясыннығайтты.АлбасқаЕвропалықелдердіңкөпестерікетугемәжбүрболды.БірақСуматрамныңБатысбөлігіндеағылшындарфакториясыболды.Голландықтаржаулапалғанжерлердеқанаудыкүшейтті.ОлардыңталабынорындапотырғанПакубуванаөзтуыстарыныңнаразылығынтудырды.Олкүресоныңөсімненкейінодансайынкүшейді1749жылы. ПакубуванаөміралдындаГолландияғаМатармныңқұқығынберді,осыүшінКомпанияоныңұлынақолдаукөрсетудімойындатты.Алсоңғыөзініңмұрагерлікқұқықтарынегізіндеемес,леннихретіндетанылды. Пакубувананыңосыіс-әрекетіжәнеКомпаниясықызметіМатарамхалқының қарсыластығын туғызды.1751жылыЯвалықотрядтарСолтүстікжағалаудыазатетті және копониятерриториясынықауіптөндірді.Соныменқатар1750жылыБамтамда көтерілісбасталды.БірақкөтерілісжетекшілеріарасындағыМатарамтағыүшінкүрес,Компанияғаосыжағдайдықолдануғамүмкіндікберді.Компанияарбитр,делдалретіндешығып,Матарамныңекігебөлінуінеқолжеткізді. СуракартажәнеДжохолькарта. ОтаршылдарғақарсыкүрестіфеодалжетекшіМангсунегорожалғастырды,1757жылықарсыластықтытоқтатты,олүшінСурахарбажерініңбірбөлігінмұрагерлікиеліккеалды.БарлықКнияздықтарөздерініңкопанияныңвассалыдепмойындады.Матарамжойылды.Матарамныңбөлінуін,жаулапалудыаяқтағаннанкейінГолландықтарбарлықкүшінБамтамғажұмсады. XVIIIғасырдыңсоңынатаманГолландОсть-ИндкомпаниясыЯванытолықбақылады. Бірақосыкездекомпаниядағдарыстаеді.ОныңмонополиясыАнглиябәсекелесіменәлсіреді.Жаңатерриториялардыжаулапалуменкөтерілістердібасукомпанияқазынасынойсыратты. 1800жылы1/10компанияжойылды.ОныңбарлықиеліктерімендүниемүлкіНедерландымемлекетінеөтті.Недерландыхалықаралықжағдайыөзгергенеді.XVIIIғасырдыңсоңындаНедерландыФранцузбақылауындаболды,ұзаққасозылғанАнглияменсоғысқакірісті,АнглияфлотыГолландотарларынбасыпалабастады. 1811жылыИндонезияағылшындарқолынаөтті.БірақНаналеонталқандалғаннанкейінАнглияөзініңбәсекелесіФранцияныңСолтүстікшекарасындакүштімемлекетқұруғамүдделіболды.ЕвропаныңсаясикартасындаГолландияқайтапайдаболды.ОныңқұрамынаБелгиякірді.1814жылыавгустьайындаоғанИндонезиялықиеліктеріқайтарылды. БірақГолландияелдіекіншіорындағыЕвропалықмемлекетеді,АнглияғатәуелдісондықтаносыГоландықотаршылдықсаясатынандакөругеболатынеді. ХІХғасырдың20-жылдарыЯвалықшаруаларқарсыластығыкүшейді, Джохолькарта мен Суракартакнияздықтерінедекеңтарады.Джохолькартаныңтағынан ГолландықтаралыстатқансұлтанекеніДипонегоробеделіөсті. КөтеріліскесебепболғанотаршылдықөкіметтіңДипонегоромазарыарқылыжолсалуеді.Көтеріліс1825жылыбасталды.Әскерсаныкүнненкүнгеөсті.КөтерілісшілерДжохолькартақатынасынаиеболды.Дипонегоро«Исламқорғаушысы»титулыменсұлтанетіпжарияланды,бесжылғасозылды.Бірақшаруаларантифеодалдықталаптарқоймады.1830жылыДипонегороГолландиямәселесінжасауғакелісті.ОныңбарысындаДипонегороданбастартты.ОсыкездеГолландықтарДипонегоранытұтқынғаалды.Оныңұзақбіраралғажераударды,халықтықкөтерілісбасылды.

«Еркін»капитализмніңмонопалистіккапитализмгеөсупрацесіаяқталғанкезеңимперализмніңотаршылдықжүйесініңқалыптасыпаяқталуынасәйкескелді.Отаршылдыққанаудыңжаңаформаларыменәдістеріоныменбайланыстыәлуметтікэкономикалық-саясидамуындағыөзгерістершығыстыңбасқаелдерінеқарағанда Үндістанертежәнетолығыменбайқалды.ХІХғ70жАзияменАфрикабасқаелдерінеқарағандаҮндістандытолығыменБританотаршылдарыбасыпалдыдаолқұқысызотарғаайналды. Үндістанағылшынөнеркәсібініңнегізгірыногынаайналды.Соныменқатаршикізатпенауылшүаруашылықөнімдерініңкөзінеайналды.1873-1883жжаралығындаАнглияменҮндістансаудасы60%өсті.АнглияныңФранция,Германияменсаудасы7%өсті.ҮндістанБританбуржуазиякапиталынқұятынсферағаайналды.АлдынғыкездеАғылшынкапиталыншығарудыңнегізгітүрінесиееді.ЛондонбанкирлеріненБританотаршылбилеушілеріалыплтырды.1856жоныңсуммасы133млн,ал1900ж4млнөсті.ОлнесиеБритан-отаршылотарыменәскерінжұмсадыжәнеҮндістанныңшығыселдерінебағытталғанжаулапалусоғыстарына,алБританбанкирлеріүлкенпроцескеиеболды.АлнесиеніжалаңашҮндішаруасытөледі.Үндікапиталынтеміржолдарментелеграфсалынуғажұмсалдыоларотаршылдықөкіметтіңжекеменшігіболыпесептелінді.Ағылшынфирмаларыменжұмысшылардыңбарплықжағдайынжасапотырдыкейінгіуақыттатеміржолжүйесікеңейді.1891жҮндітеміржолұзындығы27мыңкмжетті.Теміржолсалудыағылшындардыңмақсатыүндістанныңәртүрліэкономикалықаудандарынжалғастыруемесметрополияданөнеркәсіптаварларынтеңдепәкеліптұруменқажет.ТеміржолдарсаклынғандаБританимперализімініңәскеристратегиялықмүделеріескерілді.ҮндістандағыазаттықкөтерілістерменАзиядағыкөршілеселдерменсоғысқанжағдайдаәскердітеміржоларқылыжеткізу,соныменқатарБританотаршылдарышай,кофе,каучк,плантацияларынкеңейтті.ҮндістанныңотаршылдықшикізаткөзіжәнетаварсатурыногынаайналуыҮндіхалқыныңқанаудыңоданәрікүшейюінболдырды. БрестотаршылдыққанауыныңнегізгіобектісіҮндішаруасыболды.Шикізатпеназық-түліктішығаруауылшаруашылығыныңтаварлығыменбелгілібір аудандардың пайдаболуынасебепболды.Шикізатпеназық-түліктішығару мен Үндістандамақта,ассамшай,мадрасшайөсімдіктеріпенджапэспортқашығаратынбидайөндірілді.Ауылшаруашылығыныңтаварлығыныңөсуіпамещиктікжериеленудіңүстемдігіт.Б.Феодалдықжағдайдаболды.Қауымжерінағылшынотаршылдарыменпамещиктерэкспроприлтиялауыжалғастырылды.Шаруалардыңкөпшілігіпамещиктерденжердіарендағаалды,оныңесесінеөнімнің60%беріпотырды.Жерқұнарсыздануыөнімніңтөменболуынаәкелді.Елдіңкөпшілігіауылшаруашылығыменайналыссадаөз-өзіназық-түлікпенқамтамасызетеалмады отаршылдық жүйе шаруалардыңжерсізденуіне аш-жалаңаш өмір сүруіне алып келді. 1846-1878 жж аштан 2,5млнүндіөлді.70-80жжҮндістанныңбірқатар аудандарында шаруаларкөтерілістеріментолқуларыболды.Пенжапты антиимпералистік жәнеантифеодалдықішкішаруаларыныңқозғалысысекталық қозғалыстүріндежүрді.«хандхари»олардыңқатарында50-100мыңмүшесіболды.ОныңбасшысыРамСинг-сектаныорталықтанғанұйымғаайналдырды.БүкілРенджапбойыншаөзөкілдеріболды.1842жбасыпжаншылды.1873-83жжМахаражтрадакөтерілісболды. ОныКенглиябасқарды.Антиимпералистікағылшынүкіметтерінқатысқан600адамдысоттады.1879жМахаражтрадажаңакөтерілісбасталды.ОныбасқарғанПунеВасудеВольвантПхаткеПенджапхалқықолдады.1857-59жжкөтерілістіңбасшысыНомаСахиторысәскерлеріменағылшындардықууүшінкележатырдегенәңгімекеңтарады.1849жТашкентқаласындажүрген«Намдхари»үкіметініңбасшысыбашСлихтанекіншікелді.Елдеағылшындарғақарсыкүрестіорыстарданкөмексұрады.1879жшілдеайындакөтерілісбасылды.1879жшаруалардыңстихиялыққозғалыстарыҮндістанныңбасқадааудандарындаболды.Оларортағасырлықсипаттаболсадашетелотаршылдарынақарсыбағытталғанеді.

ОртағасырлардаИран(Перси)азияныңірімемлекеттерініңбіріболды.Жаңазаманбасындамаңыздысаудажәнестратегиялықжолдардаорналасқан,СараевақоластындаболыпэкономикалықмәденигүлденукезеңіболыптабылсаXVIIғсоңындадағдарысқаұшырады.1722жИранғаАуғантасталарыкірді,алолардыңбилеушісіМЕРМахмудШахболыпжарияланды.АуғандардықууғабюағытталғанкүрестіНадирбасқарды.АуғандарИранннанқуылды.Надирдыңжаулапалусоғыстарынәтижесінде1736жолШахетіпжарияланды.АзуақытқаүлкенимперияқұрылдыонықұрамынаИраннанбасқаАуғаныстан,Бұхара,Хва,СолҮндістан,Закавказиякірді.Бірақтүрақсызбірлестік1747жНадирөлтірілгенненкеәйінқұлады.Грузиятәуелсіздіккеиеболды.ИранфеодаодарыШыығАрменияменАзербайжанхалықтарынқанадыXVIIIғсоныменХІХғбасындаИранәлсізбытыраңқымемлектболыптабылды.ЕлденхалқыныңжартысыцнанкөпбөлігіИрантайпалары,¼АзербайжансоныменИрандыТүркімендар,Араптар,Күрттерт.Б.өмірсүрді.Елденхалқының1/3көшпеліболды.Әртүрліаудандарыныңәлуметтікэкономикалықдамиуыәртүрліболды.Әсіресеарттақалғанкөшпелітайпалараудандары. Елдіңбасындабилігішексізшахотарды.XVIIIғұзаққасозылғаниөзарасоғыстарнәтижесіндеИрандаКаджарларәулетінығайды.ОныңтақтағыалғашқыөкіліағаМұхамед(1796-97)алоданкейінФати-Алишах(1797-1834жж) Иран30ауданғабөліндіолжердердіШахұлдарыментуыстарыбасқардыобылысбилшеушілеріөзіндіктәуелсізкняздерболды.Оларсалықжинадыкейбіреулеріақшадашығарды.Кейдеоларарасындажанжалдарболыптұрды.Олокруктерменаудандардыықпалыкүштіжергіліктіхандарбасқарды.Елдіңсаясиөміріндемұсылмандінбасыларыүлкенролатқарды.ОсманимпериясыныңСунеймұсылмандарыменсалыстырғандаИранмұсылмандарышейтболды.Сот-данисипаттаболды.АғаМұхамедбилікеткенуақыттакеңтаралғанжазакөрді.Әсіресежаулапалынғантериторияныңхалқыныңжағдайыауырболды.1795жағаМахмудГрузияғажорықжасады.Тибилиситоналып20мыңоныңхалқықұлдыққаалынды.СондықтанГрузия,ЗакавказияхалқыРесейденкөмексұрады.ИрандаүстемдікеткенфеодалдывққатынастарнегізіндеМеридегенфеодалодықменшікболды.Үндістансекілдіжердің,судың,малдыңт.б.жоғарыиеленушісіШахболды.АлбірақісжүзіндеШахиелігіндетекқанаДоменболды,одантүскенкіріссараи,әскер,орталықүкіметаппаратынагнумсалдыжердіңкөпбөлігіфеодалдарыныңмендікиеліктеріболды(XVIIIғсоңыменХІХбасында)лендіиеленушахқаәскериқызмететуменбайланыстыболды.Осыкатегорияғакөшпелітайпаларжергекірдіолартайпахандарықолындаболды.ЖердіңкөпбөлігіВакуптерболды.Зааңжүзіндеолармемотқасиеттіжерлерболды.Аліс-жүзіндедінбасыларқолындаболды. Осынегізгіжериеліктеріненбасқамүлікжерлеріболды.Оларжекеменшікеді.Бұлжериеленутүрішахқавассалдыққызмететуменбайланысыболғанжооқ.Жердіңазғанабөлігіжериеленушілердіңбсқакатегориялардыңменшігіболды,алкейжағдайдашаруалардыңбарлықкатегорияларықаналды. Ережебойыншашаруаныңжинағанөнімібескебөлінді.Оныңтөрбөлігіжер,су,ұрық,малжұмысшығабайланысты.Шаруапамещикеөнімнің¾бөлігінберіпотырғанжәнешаруалардыңкөптегеннатуралдыміндеткерліктеріболды.Көптегенсалықтөлеген.Заңжзүзіндешаруаеркінболды,біраққарыздарханныңшексізбилігіоныжерінтастапкетугетиымсалдыдаіс-жүзіндеоларшаруағаайналды.Қашқаншаруалардыкүтепескіжерінеқайтарылған.Қанаушаруаларлдыңкедейленуінежәнеауңылшаруашылығыныңқұлауынаалыпкелді.

Реакцияүстемдігіелдепрагресивтікүтердіңдамуынтабаалмады.«ЖаңаОсмандаридеясынжастүріктероданәрідамытты.Зүлымрежиміолардысұлтанбилігінеқарсыреволюциялықәдістіқолдануғасебепболды. 1899жСтамбулқаласында әскери-медициналық училещше курсанты Им браги Тено инцентива «бірлік және прогресатты»құпиқоғамқұрды,амақсаты;Абду-Хамит реакциясына қарсыкүрес:СоныменқатарАхмет-Рйзабейбасшылығымен имегранттықапазитцияқалыптасабастады.Бұлұйыммүшелерінеуропадажас турактер депатады.Бұлжасинтелегенцияұлттық–буржуазияпомещиктер өкілі еді. Негізгімақсаты.;Конституциялықрежимдіқалпынакелтіру.Европаұйымыменбуржуазиялықреформаатқару.Ұлттықмәселебағытыншабірлікболмады.Ахмед-Рйзабастағанбірбөлігітүрікаттыбуржуазиямүдделерінқорғады. «Османизмдоктринасын»басшылыққаалды.Империяныңдержавалардыңқаруында қалды. Жас түріктер ұйымдарының қызметіалғашқыкездепропагандамен агитация...

Жапонкапитализмініңмонополизмгедейінгісатысыұзақболмады.Өнеркәсіптікдамудыңалғашқыкезінде-ақкапиталдыңшоғырлануынажағдайжасалды.Мемлекеттік нешесаясаты.1894-95жжжапон-Қытайсоғысынанкейінжапонкапитализмі имперализмсатысынаөттіде,1904-05жжорлпроцесаяқталды.Монополистік бірлестіктерпайдаболды.Олардыңнегзгіформасыконцерндер(дзайбацу),Мицуй, Мицубиси,Сумитама,Ясудат.б. МонополиялардыңөсуніңнегізгіфакторыотаршылдықэспансияКореяны,Тайваньдытонады.ҚытайдыықпалсферасынабөлугеЖапонбелсендіқатысты.ЖапонсфераларыөзкапиталынТайвань,Корея,Қытайғажұмсалды. ЖапонимперализмінҚ.И.Л.“әскери-феодалдық”депатаған.(патшалықресей)Жапонмонополияларыпомещиктермен,монархияларментығызбайланыстаболды.Жапонконцерндері-бұрынғыескікөпестікмонополиялықүйлерденпайдаболды.Англия,Франция,АҚШ-пенсалыстырғандаЖапонияда буржуазияемеспомещиктікбуржуазиялықмонархия басқарды. Буржуазиялықлиберализмжойылды, монопалистікбуржуазия помещиктермен, бюрократия,әскериқолыныңодақтасуыжалғасты. Жапон-Қытайсоғысынанкейінбуржуазияпомещиктікпартиялардыңрөліөсті.Олардыңөкілдеріминистрлікқызметтеріндеболды.1900ждзютот.б.негізіндежаңапартия“СаясиДостарқоғамы”(Сэйюкай)ұрылды-оныХирабумиИтобасқарды.Бұлшаруаірімонополистікбуржуазияныңсаясипартиялардыөзінеқаратужайындағыүлкенқадамдепесептелді.Сэйтакайреакцияшылішкісаясатты,жәнеагресивтісыртқысаясаттықолдады.Жапонманархиясынкүшейтуүшінкүресті.1900-1913жжөнеркәсіптікөндірісініңкөлеміЖапонияда181%өсті,АҚШ-85%,ИрмаНияда-54%,Францияда-51%,Англияда-25%.ӨнеркәсіптікдамукөлеміненЖапониябіріншіорынғашықты.ОсыөндіріскөлеміИталияныарттақалдырыпФранцияғажақындады.Жапонияхалықаралықаренағашыққандадүниежүзіимпериялистікдержаваларменбөлініпқойғанеді,сондықтанЖапонияонысоғысарқылықайтақаратқысыкелді. 1894-95жжЖапон-ҚытайсоғысынанкейінЖапонбуржуазиясыныңотаршылдық эспансиясыкүшейді.ЖапонмонополистеріКореядатолықбақылауорнатуғатырысты.Жапония1900жҚытайғақарсы8державаларинтервенцияжасады,соныңбірі,22мыңдықәскержөнелді. ИмпериялистікдержавалардыңҚытайдыбөлуүшінкүресіқарама-қайшылықтардыңшиеленісуінеалыпкелді.Ресей,Франция,Германия,ЖапонияҚытайғаЛяодунжақтастарынқайтарыпберугемәжбүрболды(Симононликелісімі).1896жорыс-қытайкелісіміжасалдыда,орыспатшасыныңпозицияларыныңҚытайда,әскериМаньчжурияданығаюынажағдайжасады,жәнеорыспатшасыЖапонияныңжоспарынакедергіболды.ОсындайжағдайКореядадаболды. АнглияменАҚШЖапонияарқылыРесейдіңҚиырШығыстағыпозициясынәлсіретксікелді.1899жАнглияЖапонияғаәскеримақсаттарғаүлкеннесиеберді,олкездеЖапонверфьтеріәлікемежасауғашамасыкелмейтінеді. 1901жАнглияменЖапонияарасындаресмитүрдеодақтуралыкеліссөздербасталды.30.01.1902жағылшын-жапонодақтаскеліссөзгеқолқойды.Бұлекіимпералистік державалардыңагрессивті,басқыншылықмақсаттажасалғанодақеді. Орыс-Жапонсоғысыағылшын-жапонкелісімініңжасалынуыЖапонияныңРесейге қарсы дипломатиялықсоғысыжағынандайындаудаүлкенрольатқарды. АнглияменбіргеАҚШЖапониянысоғысқаитермеледі.АмерикакапиталыМанчжурияғакөзтіктідеоларЖапониякүшіменРесейгеқарсысоғысашудықолдады,себебіолкездеРесейевропалықістергекірісеалмайтынеді.