Оқушының еңбекті қажетсінкін, еңбек сүйгіштігін, қоғамдық еңбектегі белсенділігін, саналы еңбек тәртібін жәнее басқа моральдық сапаларын қалыптастыру экономикалық тәрбинің алғышарттары болып табылады.Экономикалық тәрбие деп оқушыларды экономикалық білімдер негіздерімен қаруландыру, қоғамның экономикалық саясатын ұғындыру өндіріс, айырбас, бөлісу және тұтыну шеңберіндегі негізгі экономикалық қатынастарды тәжірибеде меңгерту деп түсінуіміз керек.
Экономикалық білімдер теориясы қоғам өмірінің материалдық негізін түұсіндіру. Адамзат қоғамы өмірінің құпия сырларын ұғынудың, қоғамды қайта құрудың объективті негіздерін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл ғылым адам және оның экономикалық қатынастарын зерттейді.
Негізгі мақсат қоғам дамуының қазіргі кезеңіне сай оқушылардың экономикалық ойлауын қалыптапстыру. Осының негізінде оқушылар қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуындағы адамның шешуші ролін ұғынуы, қоғам және тұлғаның мүддесі үшін қоғамдық өндіріспен еңбекке жаңа қатынастарды қалыптастыру керек. Бастауыш мектеп, негізгі базистік мектепжәне бағдарлы мектептердің оқу – тәрбие жұмыстарына экономикалық тәрбие мәселелерін жүйелі өндіру мүмкіндігі туып отыр. Бастуыш мектептегі қол еңбегі барысындағы құнттылық, базистік мектептегі техникалық еңбек барысындағы үнемділік, бағдарлы мектептегі салалық еібектің экономикалық негіздері тәрбие жұмысын жаңа негізге көшірудің құралына айналуда.
- Экономикалық тәрбиенің зерттейтін проблемалары.
Халыққа білім беру біздің елімізде мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынап келеді. Мемлекетіміздің экономикалық саясатына өзгеріс енуіне байланысты білім беруді қаржыландыру табиғаты да өзгеруде. Білім берудің мемлекеттік стандартына сай оның белгілі бір мөлшерде қаржылануы сақталады. Оқу орындарының роліне өзгеріс енуде. Шешілетін мәселенің бәрі оқу орындарының өзінде шоғырлануда. Мысалы, мұғалімдедің еңбек ақысы және оларды ынталандыру, оқу — материалдық жабдықтарды ұстау және оны байыту т.с.
Қаржыландыру кезі мемлекет тарапынан және оқығаны үшін оқушылардың төлемімен құрылады. Халыққа білім беруді қаржыландыру рыноктық экономика ықпалының өзіндік ерекшелігі бар. Олар:
— қосқан үлес еңбегіне сай мұғалімдердің еңбек ақысын елеулі жекелендіру;
— оқу орындарының тек өзіне лайықты оқушыларды таңдап алудағы өзара бәсекенің пайда болуы, ал мұның өзінің оқытуды ұйымдастырудың жаңа жолдарын іздеу оны тәжірибеге өндіруді жандандыру;
— оқушылардың және олдардың ата – аналарының оқыту процесіне ықпал етуіне мүмкіндік алуы, ал мұнының өзі барлық оқушыларға бірдей деңгейлікте қарамай, олардың дербес қабілеттерін айқындауға және дамытуға жағдай туғызу;
— оқу орнының материалдық — техникалық базасын осы заманғы ғылыми – техникалық талаптар деңгейіне жеткізу жағдайының жасалуы;
— әкімшілік басқаруға жұмсалатын қаржының үнемделіп, оның білім беру мұқтажына бағытталуы;
— педагогикалық – ғылыми зерттеу мекемелерінің оқу орындарымен тікелей келісім шарттар арқылы қаржылануы т.с.с.
Мұның бәрі елімізде халыққа білім берудің деңгейін көтуге қолайлы жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Дегенімен, халық ағарту ісііне осы тұрғыдан қараудың көмескі жақтары боатынын алдын ала біліп отырған жөн.
Олар:
— халықтың белгілі бір бөлігінің білім алуға қаражатының жетпеуі мүмкін, сондықтан елімізде суатыздықтың өсуіне кездесуі;
— оқу орындарының жіктеуі пайда болып, төлем ақысы жоғры мәртебелі оқу орындарының өмірге келуі;
— білім алудың төлем ақысының үнемі өсе түсуі т.о.с.
Рыноктық экономикалық саясаттың бұл салаларын түбегейлі жою мүмкін емес, бірақ мемлекет тарапынан белгілі бір деңгейде реттекуге болады. Мемлекет білім алғысы келетіндердің бәріне көмектесуі қажет. Мұны жүзеге асырудың ең тиімді жолы білім алуға ынталы адамдарға мемлекет тарапынан белгілі мерзімге кредит (қарыз) беру.
Оқушыларға экономикалық білім беру қазіргі қайта құру кезеңінде өте көкейтесті мәселелердің бірі. Оларды халық шаруашылығының әр түрлі салаларында жұмыс істей білуге үйрету үшін экономикалық, ғылыми – техникалық, гуманитарлық білімдермен қаруландыру қажет.
- Экономикалық тәрбиенің міндеттері, мазмұны.
Экономикалық тәрбие және білім беру шаруашылық іс — әрекетті жақсартудың өндірісті басқарудағы белсенділікті арттырудың қажетті және маңызды шарты.
Қазақстан Республикасының қазіргі әлеуметтік – экономикалық тәрбиесі мен білім алуына жоғары талаптар қойып отыр. Себебі бұрын қалыптасқан экономикалық саясат, экономикалық қатынастар күйреп, жаңа – рыноктық, экономикалық саясат пен қатынастар орын тебуде.
Осы талаптарға сай оқушылардың экономикалық ойлауын дамыту үшін мектеп төмендегідей міндеттерді ескереді:
- Қоғамның рыноктық экономикалық заңдары мен заңдылықтары жөніндегі білімдерді игеру.
- Мемлекеттің экономикалық теолриясы мен саясатын, өндірісті жедел қарқынмен дамыту міндерттерін тәжірибеде шешудің жолдары мен әдістерін жақсы білетін, өзінің оқу — өндірістік іс — әрекетінде жоғары нәтижелерге жетуге қабілетті, өз ісіне ие бола алатын, өзіне және қоғам игілігіне ұқыпты және ыждағатты қатынас жасайтын тұлғаны қалыптастыру;
- Өндірістегі экономикалық қатынастарға белсене қатынаса алатын дай, еңбектің жаңа алдыңғы түрлері мен әдістерін тез игеретіндей мүмкіндік беретін юіліктермен қаруландыруы;
- Ақыл – ойға сиымды қажеттіктерді қалыптастыру.
Экономикалық тәрбие және білім беру мектептегі барлық оқу пәндерінің мазмұны арқылы жүреді.
Ең алғашқы оқушылардың экономикалық білімі әр түрлі пәндер бойынша сабақтарда қалыптасады. Мектьеп оқушыларының биология, химия пәндері бойынша жүргізілетін ауыл шаруашылық тәжірибесінде ең жақсы тұқым сорттарын пайдалануда, тыңайтқыштарды ұтымды етіп өсімдіктерді қоректендіруде тәжірибе жұмысы экономикалық нәтижені көруге мүмкіндік береді.
Оқушылардың экономикалық тәрбиесінде қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек ерекше орын алады. Өйткені олар еңбек арқылы түсірілетін қаржының құндылығына түсінеді. Егер еңбек материалдық құндылықты өндіруге бьағытталса, онда ұтымды табысқа жетеді.
Өнімді еңбекте оқушылардың жоспарлау ісіне, өнімділік процесіне ұйымдастыруға, есеп алу, бақылау және нәтижесін талдау жұмыстарына оқушылардың қатынасуының маңызы өте зор. Бұлардың бәрі материалдық қаржы қорын, жұмыс күнінің өнімді пайдалана білуге, ұйымшылдыққа, шаруашылыққа тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады.
Экономикалық тәрбиеде оқушылар мынандай ұғымдарды білуге қажет. Олар: ұлттық кіріс, қаржы, еңбек ақы, пайда, рентабілдік, өзіндік құн, еңбек өнімділігі, акция, бизнес, рынок т.б.
Экономикалық тәрбиеде ақша мәселесі негізгі бағыттардың бірі. Бұл мәселе негізінен жанұяда шешіледі, мектептің қатынасы жанама ғана.А.С. Макаренко: “Ержетіп өмірге аяқ басқан адамның өзіндік қаржы қоры жөнінде тәжірибесі болуы және ақшаны жұмсай білуі керек”, — деп жазды.
Қазіргі қоғамдық өмір оқушылардың қалада, ауылда, құрылыста т.б. үлкен ұжымдық, кішкенге топтық, жеке еңбегін ұйымдастыру, оның жыл бойына, мезгілдік, қысқа уақыттағы жасауды талап етеді. Мұндай жүйені жасау шаруашылық, жеке тұлғалық сияқты көптеген мәселелердің шешімін табар еді. Осы мәселені ақыл – ойға сыйымды шешу, оқушылардың ақшаға қатынасын, сонымен бірге сынып оқушыларының әлеуметтік бағдарын қалыптастыру.
- Экономикалық тәрбиенің формалары және әдістері.
Халқымыз жастарға экономикалық тәрбие және білім беру ісіне зор көңіл аударуда. Қазіргі халық шаруашылығына өз еркімен еңбектенетін, өз еңбегін мәніне түсінетін мақсатқа сәйкес экономикалық шешім қабылдай алатын экономикалық біліммен қаруланған құнтты, ыждағатты, шаруақор жас мамандар керек.
Осы тұрғыдан қарастырсақ оқу мектепте экономикалық тәрбие мәселелеріне байланысты теориялық және практикалық біліммен оқушыларды таныстыру қажет. Ол үшін мынандай көрсеткіштер еске алынады:
— қазіргі кездегі мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі міндеттері мен міндеттері;
— жас ерекшеліктеріне сәйкес оқушылардың экономикалық түсініктерді, ережелерді, заңдардлы меңгеру деңгейі;
— жұмысты жэоспарлау, материалдарды, құралдарды, жабдықтарды тиімді пайдалану, жұмыс орнын тәртіпке келтіру, уақытты бағалай білу, өзінің және жолдастарының жұмыс процесін, оның нәтижесін талдай білу және сапасын көтерудің мүмкіндігін табу, еңбек өнімділігін арттыру;
Мұны бәрі оқушылардың ұқыптылық, ұйымдастырушылық, іскерлік, тәртіптік, жауапкершілік сияқты қасиеттерін қалыптастырады.
Экономикалық тәрбиенің, білімнің өзігне тән әдістері бар. Білімді бекіту, іскерлікті қалыптастыру үшін мынандай әдістерді қалыптастыруға болады.
- Жаттықтыру – бұл әр түрлі іс — әрекеттерін істей білуге машықтандыру, уақыт және өндіру нормаларын анықтау, материалдарды, газды, суды үнемді пайдалану т.б.
- Практикалық жұмыстар және эксперимент – бұл әдістерді оқушылардың өндірістік бригадасында, оқу өндірістік кооперативке, жанұялық фермаларда, мектептерде шағын мал, құс фенрмаларында қолдануға болады.
- Экономикаға байланысты есептер шығару – еңбек ақына, уақыт және өндіру нормаларын есептей білу, рентабельдік, пайда, өзіндік құн және басқада экономикалық ұғымдар жайлы есептер шығаруға оқушыларды үйрету, жаттықтыру.
- Цифрлы материалдарды талдау әдісі – саяхат кездерінде жинлаған мәліметтердің негізінде кестелер, диаграммалар жасау, қандай болса да бір экономикалық шаруалардың тиімділігін анықтау үшін цифрлы материалдарды талдау т.б.
- Ғылыми – техникалық, экономикалық әдебиеттермен жұмыс.
- экономикалық сөздік жасау онда рыноктық экономика терминдерін қазақ тіліне аудару. Сөздікті пайдалана білуге оқушыларды үйрету, олардыңі сөздік қорын молайту.
Қазіргі кезеңде болыфп жатқан жан әлеуметтік – экономикалық, қоғамдық саяси өзгерістер жағдайында еліміздің әр бір азаматы, әсіресе жас түлектер өмірдің дамуына қалыспай өзінің Отандық парызын еш уақытта естен шағармауы керек.
Әрине, бұл өте жауапты жұмыс. Сондықтан нарықтық экономикаға байланысты тәрбие және білім беру ісін басқару, оны жетілдірудің жолдарын іздестіру және ұтымды қолдану мектеп педагогикалық ұжымдарының төл ісі.