Таным теориясы тұрғысынан ұғымдар қалыптастырудың логикалық жолы
Таным үрдісінде теориялық түсініктеме таным теориясы арқылы беріледі, ол нысанды дүниетану үрдісі адам сана сезіміндегі шындық құбылыстардың бейнесін көрсетеді. Таным теориясы бойынша танылмайтын заттар-тек құбылыста жоқ әлі де танылмаған заттар ол да ертелі кеш танылады.
Басқа ғылымдар сияқты бейорганикалық және органикалық химияны оқып-үйрену барысында оларды салыстыру, талдау мен синтез, дерексіздендіру, қорытындылау және тағы сол сияқты логикалық операцияларды пайдалануға тура келеді.
Таным үрдісінде талдау мен синтез тәсілдерінің рөлі күшті. Талдау үрдісінде затты элементтерге бөлшектеп, одан әрі элементтер бойынша зерттейді. Ал синтез-бөлшектенген бөліктерді біріктіреді. Талдау-жинақтау тәсілі заттар мен құбылыстарды тереңдей әрі жан-жақты танып-білуге мүмкіндік береді. Химияны оқып-үйренуде елеуліні-елеусізден, маңыздыны-маңызсыздан, анықтаушыны-қосалқыдан үнемі ажыратып отыруға тура келеді.
Заттарды жеке бөлшектерге ажырату, оларды басқа көптеген заттардан дерексіздендіру-бұл дерексіздендіру үрдісі. Дерексіздендіре білмейінше, ұғымдарды қалыптастыру мүмкін емес, өйткені ол ұғымдар осы кластағы барлық заттардың жалпы мәнді белгілірін анықтау нәтижесінде түзіледі.
Логикалық қорытындылау тәсілі жекеден жалпыға көшіп, танып білуге мүмкіндік береді. Ғылыми ұғымды қалыптастыру үшін, жеке заттардың елеулі белгілерін бөліп көрсету дерексіздендіру жеткіліксіз, бұл белгілердің қайсысы сол кластағы заттардың барлығына қатысты екенін анықтау қажет. Логикалық қорытындылау заттар класы жөніндегі не гомологиялық қатарлар жайлы ұғымдарды қалыптастыруға неғұрлым жиі қолданылады.
Дүниенің ғылыми сипатын қалыптастырудағы химиялық ұғымдардың ролі
Ұғымдарды қалыптастыру мен қорытындылаудың соңғы кезеңдері, дүниенің ғылыми құрам бірлігін танып-білумен ұштасады. Бұл мәселені шешу әр түрлі пәниелерімен бірлікте кешенді комплексті, тәсіл бойынша жүзеге асады. Дүниенің ғылыми сипатын қалыптастыру негізі деген үш бағытпен жүзеге асады. Біріншіден-пәндегі негізгі идеялар мен теорияларды қорытындылап жинақтау. Екіншіден-туыстас жаратылыстану пәндерінен алған білімдерін жүйелеп қорытындылау. Үшіншіден-философиялық санат бойынша ұғыну арқылы қоғамдық пәндерден алған білім жүйелерімен жақындастыру және синтездеу.
Оқушылардың дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыруда пәнаралық дәрістер мен семинарлар “дүниенің қазіргі сипатын көрсетуде басты рол атқарады, білім синтезін тудырады, дүниені танып білудің құрамына айналдырады.” Дүниенің ғылыми сипатын қалыптастыруда химиялық мәнін түсінуде білім жүйесінің бірлігі көмектеседі, әсіресе, химия пәнінің негізі саналатын ұғымдар: “химиялық элемент”, “химиялық реакциялар”, “химиялық қосылыстар”, “зат”, “энергия” және философиялық санаттар: “материя”, “әрекеттесу”, “себеп”, басқа да ұғымдар көп көмегін тигізеді.
Табиғаттың химиялық сипатына зат жөніндегі, оның құрылысы жөніндегі, бөлшектердің көп түрлілігі жөніндегі, оның эволюциялық дамуы жайындағы, түрлі химиялық теориялар мен заңдылықтардың дәлелдемелері көмектеседі. Ол туралы көп айтып, көптеген дәлелдеулерді келтіруге болады. Осының бәрі химиялық ұғымдарға оның дәлелдемелері мен қолданылымына байланысты.