Дарынды оқушымен жұмыс дәптері 7 сынып

01.03.2016

1.ӘДЕБИ ТІЛДІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАСЫ ЖӘНЕ МӘТІН

1.Мәтін туралы айт және «Казақ тілі — қазақ халқының әдеби тілі» деген тақырыпқа мәтін құра.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Төмендегі термин сөздердің қазақша баламасын жаз.

1. Квадрат- ……………… 5. Музей-………………….
2. Космос — ……………… 6. Универсал -…………………
3. Система- ……………… 7. Статья-………………………..
4. Космонавт- ………….. 8. Паспорт-……………………..
3.«Мемлекеттік тілдің қолданыс аясына көңіліңіз тола ма?» деген тақырыпқа өз пікіріңді жаз.

_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. ӘДЕБИ ТІЛДІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАСЫ ЖӘНЕ МӘТІН

1. Төмендегі сөздердің қандай сөздерге жататынын ажыратып, жеке-жеке топтап жаз.
Ақ шәйгөн, ақырап, география, минерал, дақа, далан, дой дала, алмаз, вольфрам, сұмырай, есуас, қамшы, қапыл-құпыл, қапы, езбе, мылжың, миғұла, драма, реализм.

3. ӘДЕБИ ТІЛДІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ НОРМАСЫ ЖӘНЕ МӘТІН

1.Тіл туралы мақал-мәтел, қанатты сөздерді жаз және оның мағынасын түсіндір.

Үйірінен айырылған ….
Бұйдасы тайлақтай ….
Көгеннен ағытқан ….
Үріккен қойдай ….
Тойған қозыдай ….
Құлаққа ұрган ….
Тілі буылған ….
Ит көрген ….
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Шешендердің өзіңе ұнаган ұлағатты бір әңгімесін айтып бер.

4. ЗАТ ЕСІМ

1.Сөйлемдердегі көп нүктенің орнына тиісші жалғауларды қой және қай жалғау екенін айт.

Сандыбай қарға………….. тұзын екі қолы………… ұстап, айна…………. қарағандай жымиып отыр. Бойында әдет пен әдепке сыя бермейтін мінез………….. болғандықтан, жынды Бижан атанған адам. (Ғ.Мүсірепов)
2.«Оқушы, инженер» деген сөздерді жікте.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3.Төмендегі сөйлемнен зат есімді тауып, сөйлем мүшелеріне қарай талда.

Өткен жазда болған болыс сайлауында сол ауылдың біреуі болыстыққа таласқан Тоқсанбайдың Сыздығы деген байға қарсы шыққан. (С.Мұқанов)
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. ЗАТ ЕСІМ

1.Сөйлемдерден жалпы есімді бөлек, жалқы есімді бөлек теріп жаз.

Жандос, Ермекбайлар бір жақ, Ерасыл, Аман, Күлпаштар бір жақ болып, армансыз сайысқан көрінеді. (Ғ.Мұстафин)
Сондай бейбітшіліктің бірінде мүлік артқан, керуен тартқан саудагерлер найман еліне келіп, дастарқан басында әңгіме-дүкен құрып, өздерінің Сарыөзектен кедергісіз өткенін айтады. (Ш.Айтматов)

Жалпы есім Жалқы есім
2. Төмендегі сөздерге көптік, септік, тәуелдік, жіктік жалғауларын жалғап жаз және бірінші қай жалғау жалғанатынын айт.

Алма, шие, қазақ, орман.

6. ЗАТ ЕСІМ

1.Су теңіз, көл, мұхит туралы тұрақты теңеулерді жазып, зат есімнің астын сыз.

Үлгі: Судай шайқап, су сепкендей басылды, теңіздей терең, көлдей тасып, мұхиттай толқып.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2.Сөйлемдерге морфологиялық талдау жаса.

Шығыс іргесінде Тарбағатай төсінен, құлап тұсетін мол сулы Қараүңгір өзені ағып жатыр. Оның сыртында қаланы бірнеше жерден көлемін беріден, қалың шилі, саздауыт даладан алатын, терең арналы, көк иірім қарасулар жарып өтеді. (Қ.Жұмаділов)

3.Қазақстанның өзен-көлдеріне шағын суреттеме жазып, жалқы есімдердің астын сыз.

1.Төмендегі сөйлемнен сын есімдерді тауып, сөйлем мүшелеріне қарай талда.

Ортарақ кезде ұшын қырыққан дөңгелек ақ сақалды, ала шапанды, сәлделі бір жат адам отыр екен. (С.Мұқанов)

_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Мәтіндегі көп нүктенің орнына тиісті сөзді қой және сын есімдерді тауып, шырай түріне қарай ажырат.
Әкесінің ……………… жақты келген, ұзын ………………….. басының құлақтан жоғары жері қаз жұмыртқасындай көрінді. Онсыз да ұзын……………….. бетінен ұп-ұзын боп ………………. біткен сақалы қосылғанда, басы мен беті бір өңірдей. (М.Әуезов)
3.Төмендегі сөздерден қатыстық сын есімдер жаса.

Орман, тау, су, бала, ағаш, гүл, мал, қой, шөп.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8. СЫН ЕСІМ

1.Сын есімнің сөйлемдегі қызметінің барлық түріне мысал жазып, талдап шық.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Сөйлемдердегі сын есімдерді тауып, осы сын есімдерден салыстырмалы шырай жаса.

Сұлу жүзді, қиылған қара мұртты, ақсұр жігіт домбыраны шешен сарнатып отырып-отырып барыр жортып бастап кетті. Үлкен қара көздері сәл қанталай түсіп, шабыт отын маздатады. (М.Әуезов)

_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3.Абайдың табиғат лирикасына жазылган бір өлеңін жатқа айтып, ішіндегі сын есімдерін жазып шық.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

9. СЫН ЕСІМ

1. Күшейтпелі шырайға байланысты тұрақты теңеулерді жаз.
Ү л г і: Қып-қызыл шоқтай жанып.
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Сөйлемдерден негізгі сын есім мен туынды сын есімді, дара сын есім мен күрделі сын есімді ажыратып талда.

Ұзын бойлы, кеудесі есіктей кең, шаш, сақалы аппақ, омырауына медалі толған, айбынды генералдың алдынан бұл қалада бір кісі көлденең өтіп пе еді? (І.Жансүгіров)

Жібектей қап-қара қалың шашын әдемілеп, екі бұрым қылып өрген. (С.Сейфуллин)
Нұра өзенінің көк мөлдір суы толқыған көк жібектей созылып, иреңдеп, сумаңдап ағады. (С.Сейфуллин)

3.«Гүлденген Астана» деген тақырыпқа шығарма жаз.

1.Сан есім мағыналық түрлеріне қарай қаншаға бөлінеді? Төмендегі сан есімдерді мағыналық түрлеріне қарай топтап жаз.

Он, он бес, екеу; екінші, үш-үштен, он сегіздерде, жүзге тарта, елулерде, екі-үштен, тоғызыншы екілер шамасында, төрт-бестен, қырық-елудей, жиырмасыншы, бесеу, үштің екісі.
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Сан есімнің сөйлемдегі қызметі турсшы айт және сөйлемдегі сан есімді тауып, қандай қызмет атқарып тұрғанын анықта.

13 жасар Абылайды Уәлидің бір құлы ғана сақтап қалады. (С.Мұқанов)
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Еліміздін ертеңі» деген тақырыпқа ойтолғау жаз және сан есімдерді тап.
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
11. САН ЕСІМ

1.Қазақстандағы қалалардың саны және қандай өндірістермен айналысатынына байланысты мәтін құрап, сан есімдердің астын сыз.
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Ішінде сан есімі бар мақал-мәтелдер жазып, мағыналарына талдау жаса.
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Сан есімдердің түрленуін мысалдар арқылы түсіндір.

_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

12. САН ЕСІМ

1.Төмендегі мақалдан сан есімдерді тауып, мағынасына, құрамына қарай талда және мақалдың мағынасын ішінде сан есімі бар мақал-мәтелден мысал жаз.

Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Үш, бес, жеті сандары неліктен киелі саналады? Осы сандарга байланысты мысап жазып, сан есімніц емлесін түсіндір.

Үлгі: Үш қуат: ақыл қуат, жүрек қуат, тіл қуат.
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Жеті атаңды білесің бе?» деген тақырыпқа өз пікіріңді жаз.

_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
13. ЕСІМДІК

1.Көп нүктенің орнына тиісті есімдіктерді қой және есімдіктерді қызметіне қарай талда.

Әлдекімнің рақаты, …………….қызығы, сайраны үшін болар. (М.Әуезов)
Енді ақбоз ат та……………… тіресіп тоқтағандай. (М.Әуезов)

2.Ішінде есімдіктері бар мақал-мәтелден мысал жазып, ішіндегі есімдіктерді түрлеріне қарай талда және мақал-мәтел мағынасына анықтама жаз.

3.«Әсем қала — Астана» деген тақырыпта шағын шығарма жаз және есімдіктерді тап.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

14. ЕСІМДІК

1.Сөйлемдердегі есімдіктерді тауып, түрленуіне және қызметіне қарай талда.
Өзің айтқан папаңды қаладан шығарып әкетуің керек. Міне, сені сол үшін шақырттым. (Х.Есенжанов)
Тас төбеңде қайнаған күн қызуы да бұған өтпейтіндей. (Ә.Нұрпейісов)
Саған жүз кісі өтті не, бір кісі өтті не?! — деді жайбарақат. (С.Жүнісов)

2.Есімдіктің сөйлемдегі қызметі туралы айт және оны мысалдармен дәлелде.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деген тақырыпқа шағын шығарма жаз және ішіндегі есімдіктерді мағыналық түрлеріне қарай талда.

1.Сөйлемдердегі есімдіктерді сөйлемдегі қызметіне қарай талда.

Абай өзіме бірдеме айтпақ па екен деп те ойлады. (М.Әуезов)
Құнанбай естімеген сияқты ешбір белгі бермеді. (М.Әуезов)
Әркімде жалда жүретін бір шал жиені Жәмпейісті өз қолына алып еді.
(М.Әуезов)
Әлдеқалай жел ұшырып түсірген шөп-шалам болса, оны алып тастайды.
(М.Әуезов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2.Сұрау, өздік есімдіктерінің түрлену үлгісін жаз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________

3. Қазақтың тұрмыс-тіршілігіне байланысты төмендегі сөздерді пайдалана отырып мәтін құра және есімдіктерді сыз.

Жиған жүктей, тулақтай сілкіп, түйенің жабуындай, ұршықтай үйіріп, таспаша созылып, тарамыстай тартылып, біздей өткір, киізше шиыршықтап, тоқымдай жер, шалқыған шымылдықтай.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________
16. ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ

1.Осы шақ мағынасы мен жасалуына қарай нешеге бөлінеді? Мысалдар жазып, жасалу жолын түсіндір.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ және олардың жасалу жолын мысалдармен дәлелде.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Аң-құстар туралы шағын ертегі шығар және ішіндегі етістіктер қаіі шақта тұрғанын тап.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

17. ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ

1.Етістіктің шақтарын жасайтын жұрнақтарды, жалғауларды жаз және сөйлемдерден шақтарды жасаған жұрнақ жалғауларды тап.

Салтанат үнсіз сабырмен көп уақыт қызыға тыңдапты. Ең аяғында қасына еркек баласын шақырып алып, өзгеше сөздер айтыпты. (М.Әуезов)
Қазір біздерді де айтатын шығар. (Ә.Сәрсенбаев)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Жедел өткен шақпен бұрынгы өткен шақтың айырмашылығын және жасалу жолдарын түсіндір және мысалдармен дәлелде.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» деген тақырыпта мақал-мәтелдер туралы пікіріңді жаз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
18. ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ

1.Ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақты қалай ажыратамыз? Мысал келтір.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Мәтіннен етістіктерді тап.

Біраз тынығып ап, жаңадан заулай жөнеліп едім, имек қабырғаға табанымнан тайып кеттім де, шал қалап барып құладым. Мен ғана емес бүкіл жұлдызды аспан аударылып бара жатқандай, көз алдымнан жылт-жылт етіп өте шықты. (Х.Есенжанов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Төмендегі сөздерден келер шақтың түрлеріне мысалдар жазып, жасалу жолын көрсет.
Қызғалдақтай үлбіреген, ботаның көзіндей, киіктің асығындай, оттай жанып, періштенін үніндей.

1.Төмендегі сөйлемдерден қалау райдыц жұрнағы мен қалау рай жасауға қатысып тұрган көмекші сөздердің астын сыз.

Сайлауға келген ұлық әуелі сол сайлау жағынан бастаса игі еді. (М.Әуезов) Әлі жауап қатпаған Абайды Асылбектің сөйлеткісі келді. (М.Әуезов) Абайдың бұл ауылдан кеткісі келмеді. (М.Әуезов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Мәтіннен ашық райдағы етістікті тауып, жіктік жалғауының қай жағында тұрғанын анықтаңыз.

Егер бізді жұмыстан босатып, орнымызға арзанқол жаңа жұмыскер алғыңыз келсе, оныңыздан біз де қорықпаймыз. Босанамыз да кетеміз. Сондықтан жалақымызды кемітуге болмайды деген бұйрығыңызды алғанша, ертеңнен бастап жұмысқа да шықпаймыз. (Ғ.Мүсірепов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Сүйікті қалам» деген тақырыпқа өлең шығарып көр және етістіктерінің астын сыз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

20. ЕТІСТІКТІҢ РАЙЛАРЫ

1. Қалған, түскен, көрген, жарған деген етістіктерге байланысты тұрақты теңеулерді жазып шық.

Үлгі: Бір жасап қалғандай, төбесінен жай түскендей, түк көрмегендей, жүрегі жарылғандай.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Төмендегі сөздерден ашық райға сөйлемдер құрап, жасалу жолын түсіндір.
Шырт ұйқыда, етінен өтіп, күлкі ойнаған, қанат біткен, дүр сілкінді, дүние теңселді, нажағай ойнады, үн қосқан, жер жарған, тау құлатқандай.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Досыңа мінездеме жазып, ішіндегі етістіктердің астын сыз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

21. ЕСІМШЕ

1.Мақалдардағы көп нүктенің орнына тиісті қосымшаларды қой, қандай қосымшалар екенін түсіндір және ішінде есімшелері бар мақал-мәтел жаз.

Үлкенді сыйласаң — қадірлі бол… , Ердің тозғанын
Кішіні сыйласаң — құрметті бол… . Иесі білмес — ат біл… .
Ағайынның азғанын
Өзі білмес — жат біл… .

2.Мақалдан есімшелерді тауып, қай сөз табының қызметін қалай атқарып тұрғанын түсіндір.

Еңкейгенге еңкей,
Басың жерге жеткенше.
Шалқайғанға шалқай,
Төбең көкке жеткенше.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Ұрлық түбі — қорлық» деген тақырыпта сыбайлас жемқорлыққа байланысты өз пікіріңді жаз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
22. ЕСІМШЕ

1.Тұрақты сөз тіркестеріне 10 мысал жазып, ішіндегі есімшелердің астын сыз.

Үлгі: Жерден жеті қоян тапқандай
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Сөйлемдердегі есімшелерді тауып, шақтық мағынасын ажырат және есімшенің тәуелдену үлгісін жаз.

Жөн бергенде, талай қиын жерден қаралған кісіні ақтап, асып шығатынмын. (С.Мұқанов)
Жерді көп жыртамыз, тарыны көп алармыз, таласпаймын. (Ғ.Мұстафин)
Қос басында екеумізге ермек табылатын тәрізді. (Ә.Сәрсенбаев)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Менің анам» деген тақырыпта шығарма жаз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
23. КӨСЕМШЕ

1.Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қой, кімнің және қай өлеңінен үзінді екенін тап, көсемшелерді талда.

Ескі бише отырман бос … ,
Ескі ақынша мал үшін тұрман … .
Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де … ,
Сендерге де келейін енді ….
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Төмендегі сөйлемдерден көсемшелердің қай шақта және қай жақта, қандай қызмет атқарып тұрғанын түсіндір.

Көктемнің зәрсіз желінен ауа дірілдеп тұр. (Т.Ахтанов)
Алда Абылғазы бастап жортып келеді. (М.Әуезов)
Сол есеппен ол бүгін тағы да кешегі ойтамағын беріп жатыр. (М.Әуезов)
Абай айтып отырған жоқ. Баймағанбет сөйлеп отыр. (М.Әуезов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Өзіңе ұнаған бір өлеңді жазып, көсемшелеріне талдау жаса және осы өлең туралы пікір жаз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
24. КӨСЕМШЕ
1.Есімше мен көсемшенің ұқсастығы мен айырмашылығын айтып, мысалдар келтір және көсемшенің жіктелу үлгісін көрсет.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2.Өлеңнің жалғасын жазып, көсемшелерді түрленуі мен қызметіне қарай талда.

Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол ….
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________

3.Төмендегі сөздерді қатыстыра отырып «Ас атасы — нан» деген тақырыпта мәтін құра.

Төгілген бауырсақтай, нанша иленеді, күйген тоқаштай төгілген ұнға ұқсап, ұнша үгіп үй орнындай, қазандай қайнайды, жайылған дастарқандай, шайдай ашылып.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

25. ТҰЙЫҚ ЕТІСТІК ЖӘНЕ ЕТІСТІКТІК СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТІ

1.Сөйлемдерден тұйық етістіктің қандай қызмет атқарып тұрғанын талда.

Қарғитын бала қарама-қарсы отырған балалардың арасынан секіріп-секіріп өтуге тырысады. (С.Мұқанов)
Жерді күтіп баптай білу, оның қойнауынан қазба байлықтарын игеріп ала білу, табиғат пен қоршаған ортаны түлетіп гүлдендіре беру өз қолымызда. (Ы.Жақаев)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2.Төмендегі өлеңнің жалғасын жазып, ішіндегі етістіктердің қандай қызмет атқарып тұрғанын талда.

Қансонарда бүркітші шығады аңға,
Тастан түлкі табылар аңдығанға.
Жақсы ат пен тату жолдас — бір ғанибет,
Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
3.Теледидардан көрсетілетін бағдарламалар туралы пікір жазып, ішіндегі етістіктердің астын сыз.

26. ТҰЙЫҚ ЕТІСТІК ЖӘНЕ ЕТІСТІКТІҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТІ
1.Төмендегі сөздердің тұйық етістіктерін бір бөлек, тұйық етістік еместерін бір бөлек жазып, тұйық етістіктің емлесі туралы айт.

Ашу, жағу, ту, бу, су, қайнау, жау, сау, бағу, жу, ағу, күлу, тау, аққу, түсу, күрсіну, түсіну, жайнау, ба; уату, беку, табу, жасу, шылау, үстеу, дау, алдау, арбау, қону, жону, айту, бөлу, алтау, жастау, сұлау, құлау.

Үлгі: Шайдай ашылу, удай ашу, бал қаймақтай елжіреу, сорпадай сорғалау
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Шешуінде тұйық етістік болатын жұмбақ шығар.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

27. СӨЗДЕРДЩ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ

1.Сөздердің байланысу түрлерін ата және көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойып, байланыстың қай түрі екенін түсіндір.

Жаңа кірген екі қонақ бұлар … әңгіме … бола алмады. (Ғ.Мұстафин)
Сағит … мен сол Жоламан … үйі … кездестірдім. (С.Мұқанов)
Мейрам бой жазу … вагон … шықты. (Ғ.Мұстафнн)

-Мен, -бен, -да, -де, -га, -ге, -нан, және, кейде. егер, өйткені.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
28. СӨЗДЕРДЩ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ

1.Үй, шаңырақ, кереге, туырлық, түндік сөздеріне байланысты тұрақты теңеулерді жаз.

Үлгі: Шешек шыққан үйдей, керегедей жайылған.

Ақ отаудай, алты қанат үйдей, хан сарайындай, көшкен елдің жұртындай.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
3.«Алаштың арыстары» деген тақырыпқа ойтолғау жаз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
29. СӨЗ ТІРКЕСІ

1.Тұрақты сөз тіркестерінің жалғасын жазып, мағынасьш түсіндір.

Жерден жеті…………….. , жер-көкті басына ……………… , кыздың жиған …………….. , ит терісін………….. … , жамбасы жерге ………………..,
көңілі су ……………, қой үстінде …………….. .
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Мәтіннен сөз тіркестерін тауып, оны байланысу түрлеріне қарай талда.

Жұрт жазғы үлкен үйлерді қоймаларға тастап, енді кішілеу-кішілеу қоңырқай үйлер көтеріскен. Жазғы күндей емес, қазір жылы киімдер киюмен бірге, баспананы да от жағып, ішіне киіз тұтып, ықшамды қып отыратын болу керек. Соған ыстан қорықпайтын, киізі бүтін, бірақ кішілеу үйлер қажет. (М. Әуезов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Үзіндінің қай шығармадан алынғанын, авторының кім екенін айт және үзіндіні жалғастырып жазып көр немесе осы аңыз туралы білетініңді жаз.

— Отамалы көкек айының он бірінде кіріп, он жетісінде шығады. Желсіз, борансыз өтпейді. Қыстың ең соңғы зәрі сонда. Отамалы деп атағаны бір байдың Отамалы деген қойшысы болған екен. Сол бақыр күн қайырады екен-ау!

30. СӨЗ ТІРКЕСІ

1.Тұрақты сөз тіркестері туралы айт және аспан, жер, күн, ай, жұлдызга байланысты тұрақты тіркестерді жаз.

Үлгі: Арасы жер мен көктей, айдай айқын.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

1.Төмендегі сөйлемдерден сөз тіркестерін теріп жазып, бағыныңқы сыңарларының астын бір, басыңқы сыңарларының астын екі сызып, байланысу тәсілдеріне қарай талдап көрсет.

Университет бітіргеннен кейін, ұядан ұшқан балапандай болып, әркім әр жаққа кетті. (Ә.Нұршайықов)
Оқ тиіп мәңгірген құстай сенделіп өтер ендігі уақытқа шыдар дәрмен жоқ. (С.Жүнісов)
Түйе құсша бәрінің төбесінен қарап тұр. (Ө.Қанахин)

3.Төрт түлік малға байланысты тұрақты сөз тіркестеріне мысалдар жазып, мағынасын түсіндір.

31. СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

1.Төмендегі тұрақты тіркестерді пайдалана отырып мәтін құра және ішінен қабыса байланысқан сөз тіркесінің астын сыз.

Жатып ішер, қамшы салдырмайды, шаңқай түс, жүрек жүтқан, қолы ауыр, қас қағым, табан аузында.

2 Мәтінді байланыс түрлеріне карай толық талдап шық.

Сырым жол жүріп келе жатып бір мешітке кез болып, намаз оқуға мешітке кіреді. Сырымның жеңінің ұзындығы етегімен бірдей екен. Мешітке кіріп намаз оқығанда жеңін түрмей, қолын жеңінен шығармай оқиды екен. Молда Сырымның бұл қылығына наразы болып, шариғат кітабын қолға намаз оқығанда қолды шығарып оқу керек деп ескертеді. («Шешендік сөздер» кітабынан)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Қазақтың әйгілі шешендері туралы бір аңыз-әңгіме жазып, күрделі сөздердің астын сыз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
32. СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

1.Сөйлемдердегі тұрақты тіркестерді бөлек, сөз тіркестерін бөлек теріп жазып, қабыса байланысқан тіркестерді сөз табынан екенін түсіндір.

Сыртындағы төрт үйір жылқы төрт желінің тұсында. (Ғ.Мүстафин)
Аңшы сарғылт жүзіне енді қайтадан қызғылт кан жүгіргендей. Ұзын, қоныр сақалына араласқан күміс ренді талдар ғана айқын көрінеді. (М.Әуезов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Сөз тіркестерінің жанаса байланысуы туралы айтып, төмендегі сөздерді қатыстыра отырып, сөйлем құра және қалай байланысып тұрғанын көрсет.

Айдын көл, ерке сұлу, құсша баулып, тасбақадай тырысқан, кенедей кадалып.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Достық дегенді қалай түсінесің?» деген тақырыпқа ойтолғау жаз.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

33. СӨЗ ТІРКЕСІН БІЛДІРЕТІН СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНАСТАР

1.Мақал-мәтелдің жалғасын жазып, мағынасын түсіндір және байланысу тәсілдерін анықта.

1.Қылышты қорқақты,
……………………………….
2. Мақалсыз сөз -татымсыз ….
3. Қасықтап жинағанды,
………………………………
4. Жолдасы жақсы жолды болар,
……………………………….
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Мәтінді қатынас түрлеріне қарай талдап шық.

Бұдан үш күн бұрын Әлима алыс бір жамағайынының үйінде түннің бір уағына дейін болып, оралған. Қолында бетін майлық орамалмен қымтап жапқан меске. Сол шілдеханадан ала қайтқан сарқыт. Көптен ауыздарына жас еттен пісірген ыстық ас тимеген Аманайы мен енесіне әкеле жатқан өзінше табысы. (С.Жүнісов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Бақыт дегенді қалай түсінесің?» деген тақырыпқа ойтолғау жаз.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
34. СӨЗ ТІРКЕСІН БІЛДІРЕТІН СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНАСТАР

1.Мәтінге морфологиялық, синтаксистік талдау жаса.

Қайда қашуды әбден шешпеген Мендікерей кыраттың үстімен қарауытып көрінген шеткі үйге қарай ойысты. Осы кезде алдынан шауып, жолын кескен аттыны көзге ала беріп, наганмен тартып үлгірді; арттан келіп соққан қылыштың екпінімен ілгері ауытқып барып, жер сүзіп құлағандай болды. (Х.Есенжанов)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Көп нүктенің орнына керекті сөзді қойып, тұрақты сөз тіркесін жасап, толықтауыштық қатынаста байланысқан сөйлем құра және байланыс түрін ажырат.

Тілі мірдің …………….., ит байласа ……………………, көзі шырадай ……………., жігері құм ……………………, мұрнына су ……………………… .
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.«Домбыра — дастан» деген тақырыпта шығарма жаз.