Неологизмдер лексикалық және семантикалық болып екі түрде кездесбеді. Лексикалық неологизмдерге жаңа ұғымдардың тууымен бірге шыққан жаңа терминдер жатса, семантикалық неологизмдерге калька тәсілімен сөзбе-сөз аудару арқылы төл сөзге қосылған жеке мағынаны айтуға болады. Мыс алы: жүйе (система) қол (фонд), талдау (анализ), шарт (договор), кеспе (таблица), сурет (изображение), үзіліс (переменка), белбеу (зона), қорғау (охрана), сынау (проба), сыбаға (удел) , желі (жила), шөбінде (осадки) т.б..
Неологизмдер орыс тіліндегі терминдерді сол қалпында еш өзгеріссіз алу арқылы немесе ана тілінің төл сөзімен беру жолымен жасалады. Неологизмдер төл сөздермен аударылғанда негізгі сөздік қордың негізінде сөз тудырудың барлық тәсілдері арқылы жасалады. Мысалы: аялдама, балмұздақ, оқулық, өміршең, үйірме, баспасөз, жемшөп, еңбек күн, күнделік, омарташы, шщикізат, өзіндік күн, сыбағалы, салмақ, аттас, заряд, өнеркәсіп тыңайтқыш, қаламақы, шаршы – ұялы әдіс, агро – техникалық шарлар, қырғиқабақ, қаламақы соғыс т.б. Неологизмдер екі түрлі жолмен келіп шығады. Біріншісінде жаңа сөздер бұрын- соңды тілде өмір бақи болып көрмеген, жаңа ұғымдардың пайда болуымен байланысты жасалады. Мысалы: рефалюция, кино, театр, теледидар, спутник, ракетчик, бриада. Фермер т.б. Екіншісінде бұрыннан тілде бар атауларды жаңартып ескіні жаңғыртып, жаңаша мән беріп, түрлендіріп қолдану негізінде пайда болады. Рефалюциядан кейін бұрынғы көптеген пассив сөздер актив теліп, ерекше мән алды. Қазақ елінің бостандығы мен еркіндігінің жыршысы Сәкен Сейфулин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет маилиннің шығармалары. Кеңес дәуірінде пайда болған неологизмдер толы еді. Мысалы: әділдік, теңдік, билік, адамдвқ, халықтық, жолдас, ұран, өзгеріс, мүше, өндіріс, ұйым, топ, ұлт, отан, жоспар, еңбекші, жазушы, бас билік (ұлт, отан, жоспар, еңбекші) ұлы өткен, ұлы өзгеріс, тап дұшпаны, бақыт жолы, ұран сал, қол ұстас, тізе қос, алға бас, көзіңді аш, тез тізіл т.б.
Сол кезде қызыл деген сөзге айрықша мән ьеріп, әр түрлі сөздер мен тіркестерін қолдану арқылы бірнеше жаң а тіркесті сөздер жасалған. Мысалы: қызыл жұлдыз, қызыл ә\лем. Қызыл ерлер, қызыл сарай, қызыл босым, қызыл сұңқар, қызыл күн, юқызыл ат, қызыл отау, қызыл шашақ, қызыл сым т.б.
Жоғарыда айтылған қазақ әдебиетінің классиктері тек жаңа терминдік неологизмдерді жасап, оларды кеңінен насихаттап, ана тілімізге сіңістіріп қойған жоқ, сонымен бірге стилистикалық неологизмдердің тамаша үлгілерін жасады. Ол үшін тіліміздің сөз жасам заңдарына сай сөзді морфологиялық тұлғалармен түрлендіру жаңаша тіркестіру тәсілдерін мол пайдаланады. Мысалы.
Жасы торып, жағылып,
Жалғандайды, алдайды
(І. Жансүгіров)
Елесіне ішім елжіреп,
Жанымды ұлап дерттейсің.
Ұрыға азу басып іздеді жұрт
Қолға бер, Құлагердей қазылдаймыз
(Сонда)
Жайқап туды,
Лектен нуды
Жауды қуды (С.Сейфулин)
Ен далаңды сәулеттеуге
Шын сертіңді бер, Мырқымбай
(Б.Майлин)
Осыдағы жалғандайды, дерттейсің, лектеп, сәулеттеуге, қызылдаймыз – ла- ле қосымшасы арқылы; балалат, қолбасалат сал ауызға (І. Жансүгіров), ал, ұрандата, алмалат (сонда) – лат қосымшасы арқылы;
Үндес әйел, мұңдас әйел,
Жаңа тіліек негізі
Ұлы іске қолдас әйел
(І. Жансүгіров)
Дегендегі үндес, қолдас – дос/дес қосымша арқылы, С.Сейфулиндегі біздің – стан, Советстан, Совстат, Социалстан – стан І. Жансүгіров қалпақтандыру – тан қосымшасы арқылы жасалып, стилистикалық неологизмдер тудырып тұр. КЕлтірілген мысалдардың қайсысы болсын көркемдегіштік мәні, эмоционалдық болуы күшті сөздер. Стилистикалық неологизмдер тілек неологизмдері сияқты сөздікке енбейді, бірақ арнаулы мәтелдерде жаңалығын қашан да сақтап тұрады. Стилистикалық неологизмдер көркем сөз шеберінің өзіне тән сөз қолдану ерекшелігін, индевидуалдығын көрсетеді, сондықтан оларды индивидуалдық (жеке адамға) тән неологизмдер деп те атайды [1,184-186 б].
Қазіргі қазақ тіліндегі неологизмдер үлкен екі топқа бөлінеді: а) ғылыми-техникалық әдебиетте; ә) керкем әдебиетте.
а) Ғылыми-техникалық әдебиеттегі неологизмдер
Қазіргі қазақ тілінде Октябрь революциясынан кейінгі кезеңде, негізінде, орыс әдеби тілінің игілікті әсері арқылы көптеген неологизмдер пайда болғаны мәлім. Мысалы, базальт, байкалит, берилл, боксит, кидлит, порода, плутон сияқты терминдер орыс тілі арқылы алынды. Бұл — геология терминдері — ең әуелі сол ғылымның жергілікті мамандары үшін де неологизм болады.
Алайда қазірдің өзінде де олардын, қазақ тілінде түсінігі аз, өйткені олар тар келемді терминдер. Бұл сөздер қазіргі қазақ тілі лексикасының құрамына аударылмай, тікелей келіп кірсе, терминдер қазақтың байырғы сөздерінен де жасалады, Бірақ солардың өзі де неологизм түрінде болды. Мысалы: алтын шаю (золотопромывание), атпа (извержение), желі (жила), теміртас (железняк), құмтөбе (дюна), алыс өлшем (дальнрмер), кереге-тас (горсть), сеппе (вкрапленность), шөктіру (осаждение), шө-гінділер (осадки) сияқтылар. Жаңа ұғымды білдіргендіктен, бұл сөздерді де неологизм дейміз. Шөктіру деген сөздің мағынасын салыстырыңыз. Бұл сез бұрын түйені еріксіз тізе бүктіруді, (жатқызуды) білдірді, ал қазір ол геология термині болып та есептеледі. Дәл осы сияқты желі деп — бұрын тек бие байлау уақытында құлындарды тізіп байлап қою үшін қазыққа керілген арқанды атаса, қазір тау жынысын білдіретін атау. Бұл мысалдар геология мен тау өнері терминдеріне қатысты екені, ғылымның белгілі бір саласындағы мамандарға ғана мәлім екені айқын. Бірақ ғылымның бұл саласына қатысы бар заттар мен ұғымдар женінде сөз болған күнде, олар көркем немесе басқа әдебиеттерде қолданыла алады. Бұл сөздер қазақ тілі сөздік құрамына, бір жағынан, неологизм болып, екінші жағынан, термин болып кірді.
Ғылымнын, барлық саласындағы терминдер жөніндегі мәселе де қазақ тілінде осылар алуандас өйткені қазақ тілі терминологиясы жаңадан ғана жасалды. Тілдегі жаңалықтар алғашқы, кезде неологизм түрінде көрінеді.
ә) Көркем әдебиеттегі неологизмдер
Лексикада жеке сөздердің сөздік мағыналарынан басқа ауыспалы, контекстік мағыналары деп аталатын тағы басқа қосымша мағыналары болады. Бұл қосымша мағыналардың пайда болуы — алғашқы кезде неологизм түрінде көрінеді. Қандай жаңа сөздер, сөздердің жаңа мағыналары болсын, алғашқы кезде тілде неологизм болады, ал сонан кейін олар жалпы халықтық сипатқа ие болады да, неологизмнен жалпы лексикаға ауысады. Мысалы, жер деген сөзді алсақ, негізгі мағынасынан басқа қосымша: 1) орын; 2) орта; 3) қашықтық; 4) кеміту тағы басқа сол сияқты мағыналары бар. Осылардың көпшілігі тілде неологизм болады. Салу деген етістіктің де қосымша: 1) өру, тоқу, байлау; 2) құру, жасау; 3) себу; 4) көрсету; 5) орнату, тұрғызу, көтеру; 6) салық салу; 7) төсеу; 8) қозғау сияқты мағыналары бар. Мысалы, Еңбек — ат, жер — ана (мақал). Тас түскен жеріне ауыр (мақал). Жаман еркек жақсы әйелді жер қылады (мақал). Қарлығаштар әдемі ұя сала бастады. (С. Айни, «Бұхара», 61-бет.). Жер жырттық, қайнады еқбек егіс салдық (Жамбыл тол., жин., 161-бет). Бірақ Попов зерттеушілердің алдына бар сырын жайып сала бермейтін (Ғ. Мұсір., «Оян, өлке», 67-бет). Бұл салықты орындайтын болса, жазға салым деревня түгел қысылып қалады (М. Буб. «Ақ кайың», 245-бет).
Бұл келтірілген мысалдардан сөздердің бәрі бірдей біркелкі дәрежеде жалпы халықтық сипатқа ие бола бермейтінін көреміз. Оның себебі, олардың бір мезгілде пайда болмауында: кейбіреуі ерте, кейбіреуі кеш пайда болады. Демек, сөздің контексте ие болған мағыналарының әрқайсысы өзінің шығуына сәйкес неологизм стадиясынан өтеді. Бірден жалпы халықтық лексикаға ене бермейді.
Кейбір өзгерістер омоним деп аталатын жеке сөз болып бөліну дәрежесіне дейін бара алады. Қазіргі казақ тіліндегі от сөзінің омонимдерін салыстырыңдар: 1) от; 2) ас, тамақ және азық, жем. От деген сөздің алғашқы, негізі, мағынасы — жарық. Түркі халқының ертедегі жазу ескерткіштерінде біз от деген сөз азық, жем (шөп) мағыналарында болғандығын да кездестіреміз. От деген сөз от тауып алу нәтижесінде пайда болғандығына күмән келтіруге болмайды. Ал оның тамақ, азық, жем мағыналарына келетін болсақ, онда ол, біздіңше, қосымша (екінші) болып саналады. Бірақ бұл сөздер мағына алыстығына қарай, қазіргі қазақ тілінде омоним болып есептеледі.
Сөйтіп, басында неологизм ретінде басталған контекстік мағына бара-бара ауыс мағына болып танылады да, онымен місе тұтпай, сөздің тұрақты мағынасына, онан да әрі қарай дами түссе, омонимге, яғни өз алдына мағынасы тұрақталып, басы ашық жаңа сөз болып кетеді. [5, 147-148 б].