Тіліміздегі сөздердің мағыналарына бірден түсіну үшін олардың тарихын білу керек, тіл тарихын жасауға көмектесетін стилистика. Әрбір сөздің, әрбір құрылымның өз алдына стильдік өңі болатындығы туралы О.С.Ахманова сөздің стильдік сипатын екі тұрғыда алып қарайды: «сөздің таза семантикасынан келіп шығатын стильдік сипат және сөздің қолданылу ерекшелігіне байланысты тарихи қалыптасатын стильдік сипат бар. Бұл екеуін бір-бірімен шатастырмай, өзара жігін дәлді ажырата білу керек» [28, 31-34]- дейді. Жазба тілде ой әр стильдің өзіне тән сөздермен жүйеленіп, бір беткей баяндалып отырса, сөйлеу тілінде тыңдаушыларға лайықтанып, жазба тілдік үлгіден ауытқып отырады. Сөздердің күнделікті ауызекі сөйлеу тілінде айтылуы мен жазба тілде қолданылуы бірдей емес [29, 158].
Сөйлеу тілінің лексикасы – адамдардың күнделікті қарым-қатынастағы үйреншікті жағдайда қолданатын, сөйлеу тіліне, яғни әдеби тілдің ауызша түріне тән сөздердің жиынтығы. Сөйлеу тілінің лексикасына жалпылама, күнделікті қарым–қатынастағы сөздер, диалектизмдер, кәсіби сөздер, қарапайым және экспрессивті сөздер, көнерген сөздер мен неологизмдер, терминдік, бейтарап стильдегі (аспан, жер, су, адам, кітап, қағаз т.б.), сондай–ақ, ауыспалы мағынадағы сөздер де енеді. Ауыспалы мағынадағы сөздер құрамы жағынан қарапайым, тұрпайы және жалпылама қолданылатын сөздер болып келеді. Ал жасаулы жағынан метафора (аш қасқырдай жалақтады), метономия (ауыл тынышталды), синекдоха (тігерге тұяқ қалдырмау) т.б. болып жіктеледі. Сөйлеу тілінің лексикасы әдеби тілге қарағанда сөздердің мағыналық жағынан қарапайымдылығымен, кейде тұрпайы, дөрекілігімен, сөздік қолданыста көмекші сөздер мен одағайлардың көптеп ұшырасуымен ерекшеленеді (Үйбай, шірік–ау! Сенің мұнда не істеп жүрсің?). Сөйлеу тілінің лексикалық жүйесінде фразеологизмдердің алатын орны ерекше. Айтпақ ойды тұспалымен, астарлап жеткізуде тұрақты тіркестер (идиома, мақал-мәтел, нақыл сөздер т.б.) жиі жұмсалады (шыбындай жаны, «ақ» дегені – алғыс, «қара» дегені – қарғыс, жаман айтпай, жақсы жоқ, бетінің арын бес төкті, соқырға таяқ ұстатқандай, жылан жалағандай т.б.).
Ќолданыс барысында тіл µзініњ ќос ќабатты ж‰йесін айќын танытады: біріншіден, тілдік формалар, сµздер, сµз тіркесі, сµйлемдер жасалуда тілдіњ нормасына, ережелеріне сай ќызмет етеді, екіншіден, тіл ќолданысќа енген кезде сµйлеуді ж‰зеге асырады. Оныњ ерекшелігі сµйлеп т±рѓан адамныњ (ауызша не жазбаша болсын) сµйленген сµзініњ не маќсатќа арналѓанына, олардыњ белгілі бір семантикалыќ мєндеріне, нендей міндеттерді шешуді кµздейтініне, сыртќа шыќќан сµздіњ ішкі ойлаудыњ табиѓатын білдіруіне, тілдік байлыѓына байланысты танылады.
Ауызекі сөйлеудің тілдік ерекшеліктеріне Д.Розенталь мыналарды жатқызады : 1) лексикалық емес сөздерді қолдану: интонация, екпін, сөйлеу жылдамдылығы, ритм; 2) күнделікті тұрмыста фразеологизмдердің, эмоционалды-экспрессивті лексиканың кең көлемде қолданылуы; 3) синтаксистің өзіндік ерекшелігі: эллиптикалық және толымсыз сөйлемдердің әр түрлігі (өтініш сөздер, қайталама сөздер т.б.). Ауызекі сөйлеуде экспрессивтілік тек қана лексикалық тұрғыда ғана емес синтаксистік тұрғыда да қажет деген пікірді қоса айтады [30, 50-51].
«Авторлық баяндауға қарағанда, ауызекі сөйлеу тілі интонациясы әлдеқайда басым, айқынырақ сезіледі. Кенеттен сөйлеу тілі интонациясының пайда болуы баяндаудың сол арасының модальдық бағытының өзгергенін аңғартады. Сөзге ауызекі тілдік сипат беріп, оның эмоциялығын күшейтк түсетін тілдік амалдарды ескермей болмайды. Олар мыналар: сирек те болса кездесіп қалып отыратын одағайлар мен қаратпалар, әсіресе көбірек кездесетіні – әрқайсысы бірнеше мағынада жұмсалатын әртүрллі демеуліктер; сұрау мағыналы ма/ме, ба/бе, па/пе, ше, әлде; күшейту және тежеу мағыналы ғана, тек, ақ, да/де, та/те, ғой, әсіресе; модальды-экспрессивті – ау, ай, ғой;
Бұлардың қатарына кейбір модаль сөздерді, кейде ауызекі сөйлеу тіліне тән лексика мен морфологияны; осы, сол, мына, ана, әне, міне тәрізді сілтеу есімдіктерін де жатқызуға болады.
Сол сияқты элипсистер мен лексикалық қайталаулар, инверсия мен аяқталмаған сөйлемдер де жиі ұшырасады» [31, 83].
Енді осы белгілердің қолданысына көңіл аударалық. Мысалы:
- Солайы солай ғой, мәселен, сөзді ашық кекесінге бұрғанымды түсіне қояды да, мырс етіп:
- Білгішін шіркіннің!
- Дұрыс қой, бірақ біз саяжайымыз қараусыз қалды.
- Ал сен ше?! Ағаштарды күтіп-баптау да жұмыс болып па? Ех, бекер істеген екенсіңдер (ауызекі сөйлеу).
Тіл бірліктері наќты бір сµйлеу аясында (речевая среда) ж‰зеге асырыла отырып, белгілі бір функционалдыќ міндеттермен байланысты маѓыналарды білдіруге ќызмет етеді. Осындай тыѓыз байланыстылыќ арќылы ѓана сыртќа шыќќан сµздіњ, туындыныњ стилистикалыќ-семантикалыќ бояулары мен наќыштары танылады. Сол бояулар арќылы ѓана єрбір жеке т±лѓаныњ тілі жєне соѓан ѓана тєн µзіндік тілдік ќолтањбасы, стилі ќалыптасады, дамиды. Тіл бірліктерініњ маѓыналыќ т‰рленуінде тек тілдік-лингвистикалыќ ќана емес, экстралингвистикалыќ факторлар да ‰лкен орын алады. Сондай факторлар негізінде ѓана белгілі бір тілдік бірліктіњ т‰рлі контекстегі т‰рлі дењгейлерге тигізетін єсері т‰рлі болып келеді. Мысалы, лексикалыќ деңгейде б±л єсерлер айќын жєне тікелей байќалса, фонетика мен морфология салаларында єлсіздеу кµрініс береді.
Ауызекі сөйлеу диалогінің лексикасының құрамы экспрессивтік реңктің әр түрлі құрылымында және әр түрлі тақырыптағы әңгімеде пайдалынады. Ауызекі сөйлеу диалогі әр түрлі сөз таптарынан болады. Атап айтсақ, зат есімнен (-өтірік, -пәтшағар,), сын есімнен (-мұрынды, -жұмыскер, -қалқанқұлақ), етістіктен (-міңгірлеу, -мысқылдап), үстеуден (-жай, -тез, -жылдам).
О.Төлегеновтің еңбегінде де диалог құрамында тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің дербес жұмсалуына қатысты «сөйлемдер ситуация, контекстке (алдыңғы бір сөйлемнің грамматикалық құрылымына) және
баяндау интонациясына байланысты ұласып айтылғанда, олардың лексикалық құрамы ретінде тұрлаусыз мүшелер де келе береді делінеді [32, 39].
Жалпы сөз мағынасының өзгеруге бейімділігін Ю.Д. Апресян айтқан: «Сөз негізгі мағынасынан басқа туынды мағынаға ие болып, әр түрлі мағынада қолдануға икем келеді», – дейді [33, 149 б.]. Ғалым Б. Сағындықұлы: «Сананың дамуына байланысты ұғым өрісі де ұлғаяды. Бұл процесс сөз мағынасының дамуына әсер етеді» [34, 30 б.], – деп, ұғым өрісінің ұлғаюын сөз мағыналарының кеңеюіне жетелейтін құбылыс деп таниды. Кейде сөз мағыналарының түрліше құбылуы жаңа сөздің жасалуына да себепші болып жататыны ақиқат. Бұл жөнінде ғалым А.Салқынбай өз еңбегінде: «Сөздердің ішкі мағыналық дамуы мен сапалық өзгерісінің табиғатын тұлғалық жағынан дараламай-ақ, ішкі мағыналық жағын пайымдау үшін, сөздің семантикалық құрылымын толық зерттеу қажет. Сонда тұлғалас сөздердің арнайы семантикасындағы ерекшелік пен өзек семадағы ортақтық арқылы семантикалық дамуды бағалауға болады» [35, 74 б.], — деген.
Пікір алысу жағдайы ауызекі сөйлеу тілінің лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерін, стильдік реңкін белгілейді. Себебі, біріншіден, екі кісінің бетпе-бет қатысып пікір алысуы диалог түрінде жүреді. Диалогке қатысатын сөздер өзара тақырып жағынан ғана бірігіп қоймайды, репликалардың байланысқан грамматикалық жүйесінен де көрініс табады. Сөйлем құрауға қойылатын осы коммуникативтік талап құрмалас сөйлемдер жүйесінде әсерін тигізген. Екіншіден, диалог түріндегі сөз тыңдаушыға барынша әсерлі болуы көзделеді. Сондықтан да ауызекі сөйлеу тілінде эмоциялы мағына білдіретін грамматикалық формалар мол. Осы эмоциялыққа талпынудың ізі құрмалас сөйлемдер жүйесінде де байқалады. Үшіншіден, бетпе-бет отырып пікір алысу сөздің қысқа, жинақы құрылуын қалайды. Коммуникативті жағдайдың бұл талабы да ауызекі тілдегі құрмалас сөйлемдердің құрылымына әсерін тигізген.
Аталған коммуникативті талаптардың әсері сөйлеу тілінің грамматикалық жүйесінің барлық саласынан табылады. Бірақ, оның нәтижесі, әр салада бір түрлі емес. Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшелігі грамматикалық формаларды, конструкцияларды ұйымдастырудан ғана көрініп қоймайды, ол белгілі формаларды, конструкция құрау амалдарын өзінше, жаңа талапқа сай жұмсауынан да байқалады [36, 86].
Тілді функционалды тұрғыдан сипаттағанда, ондағы тілдік бірліктердің қызметі, сөйлеу барысындағы ерекшеліктері анықталады. Функционалды аспектіде тіл, тіл бірліктері жалпылама мәнде жұмсалады. Прагматикалық тұрғыдан қарастырғанда, тілдік таңбалар адамға бағытталады, сөйленім мәтінді дайындауда ең қолайлы бірліктер (жалпы жағдаятты, адресатты көрсетіп) таңдап қолданылады. Сол арқылы сөйлеуші сөйлеу әрекетінде коммуникативті, коммуникациядан тыс мақсаттарға қол жеткізеді.
М.Дуанбекова қарым-қатынас – күрделі құбылыс. Қарым-қатынас түрлерін жіктеу біржақты бола алмайды, себебі, жіктеу белгілері түрліше болуы мүмкін. Қарым-қатынасты жіктеуде әртүрлі өлшем негізге алынуы мүмкін, — деп көрсетеді [37,17].
Сөйлеу тілі диалогке құрылады. Диалог репликалар тізбегінен тұрады да, қысқа, тұжырымды болып келеді. Әсіресе, интонацияның маңызы ерекше болады. Диалогте айтушының көңіл — күйі, сезімі еркін, жеңіл бейнеленіп, оңай түсініледі деген ой «Қазақ тілінің стилистикасы» атты еңбекте ашық айтылған [38, 63].
Қазақ тілі білімінде сөйлеу тілі синтаксисіне арналған Р.Әмірдің еңбегінде ауызекі сөздің диалог түрінде жүруі репликаларды байланыстыратын тәсілдерден ғана көрініп қоймай, сөйлемдердің құрылысына да әсер ететіндігі сөйлем мүшесі, сөз тіркесі негізінде сараланады деген ой айтылады [39,22].
Г.Смағұлова ауызекі сөйлеу тілінде коммуникативті функциясы аса айқын көрінеді дей келіп, сөйлеу тілі негізінен үш түрлі шартта жүзеге асырылады дейді:
Біріншіден, қатынас жасаушылар арасында ресмилік болмайды. Егер ресмилік туа қалса, онда мекеме басшысы қол астындағы қызметкеріне немесе адамдардың өзара әңгімесінде ауызекі сөйлеу кезінде қатынас стилі, назар аударту формасы, сөздік қоры бірден өзгереді.
Екіншіден, қарым-қатынас кезінде сөйлеушілер арасында еркіндік болуы тиіс. Мұнда адамдар өзара қысылмай емін-еркін сөйлейді. Бұл арада сөйлеу тақырыбына сай көбінесе тұрмыстық лексика жұмсалады, сондай-ақ сөйлеу тілінің басты элементтері диалект, жаргон, варваризмдер жиі ұшырасады.
Үшіншіден, ауызекі сөйлеуде сөз бұрын дайындалмаған, табан астында суырып салғандай айтыла береді [40, 29]. Ауызекі сөйлеу тіліндегі коммуникативті функциясында сөйлеушілер арасында еркіндіктің басым болатындығына баса назар аударуға болады.
Дж.Остин сөйлеу мәнбісін: локутивті, перлокутивті, пропозициялық, иллокутивті мәнбілер деп сипаттайды. Сөйлеу мәнбісінің нәтижесі, қабылдаушының жауап реакциясын – коммуникацияның перлокутивті аспектісіне жатқызады. Соның негізінде сөйлеу мәнбісінің 5 түрін атап өтеді: 1) ассертивтер; 2) директивтер; 3) комиссивтер; 4) декларативтер; 5) экспрессивтер [41, 22-29]. В.В.Богданов хабарды жеткізу барысында адресант пен адресат арасындағы өзара түсінікті орнатудың маңыздылығын ескере отырып, сөйлеу мәнбісінің 9 түрін көрсетеді: 1) декларативтер; 2) комиссивтер; 3) интеррогативтер; 4) инъюктивтер; 5) реквестивтер; 6) адвисивтер; 7) экспрессивтер; 8) констативтер; 9) аффермативтер [42, 25-36].
Осы көрсетілген сөйлеу мәнбілері негізінде нақтылау, бұйыру, қарсылық білдіру, талап ету, өтіну, болжау, уәде беру, жауап беру сияқты әрекеттер жатыр.
Кез келген сөйлеу мәнбісінің түрін анықтаудың негізінде ықпал етуші күш, сөйлеу мәнбісіне қатысушылардың психологиялық қалпы, мақсаттары, білімі, мәнмәтін, сөйлеу жағдаяты, т.б. көптеген факторлар жатыр. Қазақ тіл білімінде де осы бағытта зерттеулер жүргізілуде.
Ф.Оразбаева қарым-қатынас үдерісінде хабарлау мен қабылдау, бір-бірімен тығыз байланыста болады дейді. Өйткені, хабарлау болмаса, қабылдайтын ой да жоқ, қабылдау болмаса хабар да жетпейді. Қабылдаусыз процесс бүтін болмай, бір жақты болып қалады, қарым-қатынас, байланыс жүзеге аспайды деп ойын жалғастырады [43, 42].
Коммуникативті-прагматикалық аспект тілдік құбылыстардың коммуникативті құрылымымен қатар прагматикалық компоненттеріне де ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Коммуникативті компонентте жалпы қатынас ескерілсе, прагматикалық тұрғыдан сөз еткенде сөйлеуші, тыңдаушы, қатынас жағдаяты, тілдік бірліктерді таңдау, орынды қолдануға байланысты жағдайлар ескеріледі.
Ауызекі қатысымда коммуниканттар тек ой алмасып қана қоймайды, олар сондай-ақ, өз сезімдерін де білдіріп жатады. Диалогтің психологиялық-семантикалық сипатын ашатын, сөйлеушілердің сөйлесім арқылы білдіретін эмоциясының көрінісі, диалогтің эмоциялық жағымен тығыз байланысты экспрессивті қасиеті сөйлесімдерге көркемдік сипат береді. Диалогке хабарлаудың тиімділігін арттырудың, фактіні баяндағанда әңгімелесушінің көңіл қоюына қызмет ету мақсатының құралы болып табылатын семантикалық молшылық тән. Мұндай мол семантикалық компоненттерді қолдану эмоционалды реакцияны көрсететін сөйлесімге қосымша реңк береді. Сондай-ақ, диалогте кейбір маңызды семантикалық элементтер айқын көрінбейтін импликация да қатар жүретіні анық. Әңгіме барысында сөйлеуші мәліметтің бір бөлігін жасырын жеткізуі мүмкін. Ол мәнмәтіннен және сөйлеу жағдаятынан, немесе коммуниканттардың жалпы әлеуметтік-тарихи тәжірибесіне сүйенетін ортақ біліміне қарай түсінікті болады.
Диалогтің құрамдық бөлшектері – репликалардың түрлерін анықтауда да прагматикалық аспект, қатысым жағдайлары, коммуниканттардың қарым-қатынасы және т.б. есепке алынады [1, 15].
Ж.Қаңлыбаева тіл бірліктері сөйлеу үстінде қолданысқа түсіп, тілдік емес мәнбілердің ықпалына, талабына, қажеттелігіне икемделеді, жұмсалымда сөйлем мақсаты мен сөйлеуші мақсаты үнемі бір-бірімен сәйкес келе бермейді дейді. Және оның 5 түрлі шарттарын көрсетеді:
- ) сөйлеу жағдаяты (уақыт пен кеңістік, орын);
- ) сөйлеушінің әлеуметтік — психологиялық қалпы;
- ) пропозицияның референттік сипаты, яғни сөйлеу жағдайымен,
шындық болмыспен ара-қатынасы; - ) қатысым мақсаты;
- ) сөйлеушілердің пресуппозициясы.
Диалог сөйлеу әрекеті ретінде адамның жалпы прагматикалық әрекетімен тығыз байланысты болғандықтан, ол тек тілдік құралдарды қолдану тәсілі ғана емес, әрекеттік мәнбі ретінде қарастырылуы тиіс [1, 8].
Сөйлемнің семантикалық құрылымын қалыптастыратын денотативті жағдаятпен салыстырғанда, коммуникативті жағдаят тұтастай алғанда, қарым-қатынас сипатын, сөйлеушілер мен олардың стимулдарын білдіреді.
Өмірде ауызекі тіл айтылып қана қоймайды, сонымен қатар, өзінің жинақталған құрылымдық қалпы болады. Көркем құрылымда ауызекі сөйлеу тілі басқаша болып өзгереді. Әдеби көркем шығармалар ауызекі сөйлеу тіліне қарай бағытталады. Өзінің спецификалық айырмашылықтары бола отыра, кейбір көркем шығарма тілдері, күнделікті ауызекі сөйлеу тілінің стилистикалық қатарында көрінеді [44, 34].
Жалпы ауызекі сөйлеуде дауыс пен интонация (дауыс ырғағы) индивид қабылдайтын және беретін хабардың 38% қамтиды. Өз ойымызды жеткізу үшін біз көптеген белгілермен қатар ымды да қосамыз. Иықтан қағу, қас-қабақты өзгерту, ымдау, дауысымызды жоғарылату және төмендету, немесе дауыс ырғағын өзгерту арқылы біз айтылған ойдың жетуіне көп ықпал етеміз. Әр жағдайға байланысты жәй немесе тез сөйлей аламыз.
Ойды тура емес астарлап, тұспалдап жеткізу – күнделікті өмірде жиі кездесетін сөйлем түрі. Сөйлеуші өз ойын ашық айтқысы келмеуі мүмкін, болмаса сол жағдайда әр түрлі себептермен айта алмауы мүмкін. Ойды астарлап жеткізу – сөйлеудің ең тиімді формасына жатады. Сөйлеуші тыңдаушының ойын қозғайды. Тыңдаушы естігенін ой елегінен өткізіп, өз тәжірибесіне сүйеніп, сөйлеушінің мақсатын анықтайды.
Коммуникативті процесс – сөйлеуші мен тыңдаушының жоспары айқындалатын екі жақты сөйлеу әрекеті. Әрекет алмасу мәнбісі, яғни екіжақты локутивті-аудитивті мәнбі интеракцияны немесе интерактивті блокты туғызады.
Кейбір сөздер дыбыс пен дауыс ырғағына сай келмей қалуы мүмкін. Кішкентай балалардың сөйлегенін еске түсірейік, көбіне анасы оның жылаған дауысынан ұйқысы келгенін, қарны ашқанын, қолынан ұстау керек екенін, я болмаса киіндіру керек екенін бірден түсінеді. Дыбыс пен дауыс ырғағы ішкі ойды жеткізуге, көңіл аудартуға көп көмегін тигізеді. Сөз дауыс ырғағысыз әлсіз.
Нағыз әңгіме адамдар бірін-бірі жақсы түсініп, естіп, сөздеріне құлақ асып, көңіл бөліп отырғанда болады. Қатынасу (араласу–общение) – әңгімеге араласушылардың бірін-бірі бір мезгілде түсініп, ойларымен бөлісу. Нағыз араласу әркімнің бір нәрсеге қызығушылығын көздейді.
Сөйлей білу тыңдаудан гөрі маңыздырақ. Әрине, күні бойы тұтынушыны тыңдап отыра беруге болады, бірақ ол ешқандай жетістік әкелмейді. Тыңдау арқылы сіз тек хабарды қабылдайсыз және өз ойыңыздың елегінен өткізесіз. Сөйлесу арқылы өзіңіз ақпарат бере аласыз және оны анықтай аласыз.
Сұлулық салонындағы тілдесімдік жағдаяттарға зерттеу жүргізілді. Адамдардың ауызекі сөйлесу барысын үнтаспаға түсіріп алып, оларға тілдесімдік қасиеттері жағынан талдау жүргізілді. Оның нәтижесін төмендегі сызбадан көруге болады:
Зерттеулердің нәтижесі әңгімелеу барысында 3 түрлі бағытта ақпарат алмасу болатынын көрсетті. Көзбен көру белгілері хабардың 55% көлемін құрайды. Бұл ыммен көрсететін ақпараттар. Ақпараттың 38% дауыс ырғағы құрайды. Ал сөйлеу арқылы біз тек 7% ғана ақпарат береміз. Адамдардың өзара қарым-қатынасы кезінде сұлулық салонында ауызекі сөйлеуден тыңдау басым екеніне көзіміз жетті. Сол себепті төмендегі сызбаға назар аударсақ:
Ыммен нені білдіруге болады:
| Белгі | Әр түрлі қимылдар | Бет-әлпет көрінісі |
| Қамқорлық | Алдыға еркін иілу
Дөңгеленген иық Қарсыласпен иық қағысу |
Жанашырлық
Бас ию |
| Ашық болу | Түзу тік арқа
Еркіндік, жайбарақат Жай қимыл-қозғалыс |
Көзбен тілдесу
Беймарал
|
| Қияңқылық | Ынталылық
Иегін алға созу Қолдарын кеудесіне қою |
Жалынды көздер
Тістері ақсиған Тістену |
| Ашуын тия білу | Иығын төмен салу
Қолын белге таяну Жинақы қол Басын шайқау |
Жинақы ерін
Ашулы көзқарас Көзін төңкеру Тұйық көзқарас |
| Қиналмау | Жұмсақ
Әсерлі |
Жымию (жымиыс)
Көздері бақырайған |
Ауызекі сөйлеу барысында дауыстың сапалық белгілері үлкен рөл атқарады. Сөйлеу тілінің лексикасы – адамдардың күнделікті қарым-қатынастағы үйреншікті жағдайда қолданылатын, сөйлеу тіліне, яғни әдеби тілдің ауызша түріне тән сөздердің жиынтығын көрсетеді. Сөйлеу тілінің лексикасына жалпылама, күнделікті қарым-қатынастағы сөздер, диалектизмдер, кәсіби сөздер, қарапайым және экспрессивті сөздер, көнерген сөздер, бейтарап стильдегі сөздер т.б. енеді. Әр адамның сөйлеу мәнбісі кезінде дауыс ырғағы өзінше ерекшеленеді:
Ұяң дыбыс. Дауыс ырғағы төменгі, сонымен қатар, жоғарғы болуы мүмкін. Мамандар сөйлеу техникасына байланысты төменгі дауысты жағымдырақ деп есептейді. Өйткені ол құлаққа жеңіл естіледі және оңай айтылады. Тәжірибелену арқылы әдемі жағымды сөйлеуді үйренуге болады.
Интонация (дауыс ырғағы). Ол сіздің көңіл-күйіңізді айқындайды. және әңгімелесуші ретінде өз әсерін тигізеді. Дауыс ырғағынан айырылған дауыс баяу естіліп, тыңдаушыға сіздің толық ойыңызды жеткізбейді. Егер сөйлемнің соңына қарай дауыс екпіні жоғары көтерілсе, тыңдаушы кенеттен тағы бір нәрсенің айтылуын күтеді. Ойлап қараңызшы, егер «Үйде өрт болып жатыр» деген сөйлемді қандай да бір дауыс ырғағына салсақ та қалай естілетінін. Айтайын дегені, жанып жатқан үй ме, әлде тез әрекет етуді талап ететін басқа бір жағдай ма? Ал, енді осы сөйлемді ырғақ қосып, лепті сөйлеммен айтып көрейік. «Үйде өрт болып жатыр!» Бұл кезде айтушының сөзінің рас екендігіне әрине ешқандай күмән келтірмейсің.
Сыпайылық. Күнделікті сыпайылық — жұмыс барысындағы ең қажетті нәрсе. Әсіресе телефонмен сөйлескенде яғни әңгімелесушіні көрмей тұрғанда байқалады. Сыпайы дауыс әрдайым жағымды естілуі керек.
Қатты дауыс. Жәй ғана қатты дауыс адамның ішкі дүниесін көрсетеді. Сіздің не айтқаныңыз маңыздырақ. Дауыстың шығуы сенімділікті, шынайылықты, қызығушылықты және де шыдамсыздық пен ашушаңдықты білдіруі мүмкін.
Түсінушілік. Сөйлеу барысынды сіздің ауызыңыздың бос болуын қадағалаңыз. Міңгірлеуге болмайды. Егер сіздің дыбысыңызда басқа тілде сөйлегенде сөздерді дүрыс айтпау немесе жергілікті диалект сөздер болса, егер де ол айтылған сөздің мағынасын бұзбаса, өзгертпесе, олардан арылуға тырыспаңыз.
Жылдамдық. Әдетте, 1 минуттағы жылдамдық 140 сөз құрайды. Егер сіз өте жылдам сөйлейтін болсаңыз, онда сіздің тыңдаушыңыз сөздің мағынасына емес сіздің сөйлеу тіліңіздің жылдамдығына көп көңіл бөледі. Өте жәй сөйлеу тыңдаушыны жалықтырып жібереді. Өйткені, ол сіздің әрбір сөзіңізді тыңдап, келесі сөзді тағатсыздана күтіп отырады.
Дауыс екпіні. Әрбір сөзді нақты жеткізе біліңіз. Әсіресе «т», «д», «ф», «х» әріптерінің анық естілуін қадағалаңыз. Нақты сөйлеу сіздің жұмыс адамы екенін білдіреді. Сонымен қатар, жалғауларды жұтып қалу тыңдаушының күдігін туғызады. Өйткені, сіздің жұмысқа деген ынтаңыз сөзіңіз сияқты немқұрайлы деп ойлайды. Жалпы, осы айтылғандардың
барлығы, яғни дауыстың сапалық белгілерін ауызекі сөйлеу диалогіндегі фонетикалық ерекшеліктер құрайды.
Сөйлеу диалогінің лексикалық құрамы айтарлықтай әр түрлі сипаттаулармен анықталады. Сөйлеу диалогінде бейтарап лексика кеңінен қолданылады. Мысалы:
Құрмаш: (сырттан) Шай ма? Жоқ, мен кешірек ішемін, өздерің іше беріңдер.
Кәшкен: Шай емес, өлең!
Ораз (мысқылдай) Тез, тез! Дүниеге өлең келіп қалыпты.
Кәшкен: Тезірек тыңдаңдар, өлеңмен миларың жаңарсын.
Құрмаш: Жақсы.
Кәшкен: Достарым, бұл өлеңнің аты «Арман»
Ораз: Оһо! (үнтаспадан көшірме)
Келтірілген мысалда әңгімелесушілер сөйлемде бейтарап лексика құрамын қолданған.
Бейтарап лексикадан басқа сөйлеу диалогінде лексикалық өлшем қолданылады.
Лексикалық сөйлеу топтарының ішінде: одағай, үстеу сияқты шағын сөз топтары жиі кездесетінін айтқан жөн. Мысалы:
Кәшкен: Ораз… Ей, Ораз !
Ораз: Немене?
Кәшкен: Дүниеге бір өлең келіп қалды
Ораз: Келсе қайт дейсің!
Кәшкен: Тыңда, оқимын. (үнтаспадан көшірме)
Сөйлеу диалогінде стилистикалық мағынадағы лексиканы әр жақтағы, әр түрлі мамандықтағы, білімдері де әркелкі адамдар қолдана береді.
Төмендегі біздің мысалымызда оны: студент, жас ғалым және зейнеткер өз әңгімесінде қолданады:
– Көрші-қолаң, кемпір-шалдың бәрі:
- Па, шіркін, қыз өссе Назирадай болып өссін. Бір үйдің ер азаматын жоқтатпас! — деп тамсанады. Сондайда әжем келіп килігеді.
–Осы жұрт сұқтанбаса жүре алмайды-ау, деймін, түге. Қызымды
ауыртасыңдар, тфәй деңдер,- дейді. Онан кейін үйге кіріп, қазандықтың
күйесін саусағына жағып қайта шығады.
–Түу, әже-ай, осыған бола жұмысымнан бөліп. Маған ешкімнің
көзі де, тілі де тимейді.
Тәйт, әрі! Күпір сөйлеме! (үнтаспадан көшірме)
Сөйлеу диалогте тек қана стилистикалық сөйлеу өлшемінен басқа ауызекі сөздер мен жаргон сөздер де қарастырылған. Оның қолданысы көбіне жастар сөздерінен айрықша байқалады. Мысалы:
Гүлбаршын: Неге ренжимін, айта беріңіз…
Абдолла: Жақсы көрдім деймін… Сіз маған ұнайсыз…
Гүлбаршын: Рахмет!… Сүйгеніңізге. Тамаша…
Абдолла: А?
Гүлбаршын: Жақсы көргеніңіз үшін – рахмет. (үнтаспадан көшірме)
Сөйлеу диалогте төмендетілген стилистикалық лексиканың әртүрлі қызметінің көбі қазіргі әдеби зерттеулерде қарастырылған, сондықтан бұл мәселені қозғағанда бірнеше жалпылама пікірлермен ғана шектелеміз.
Ауызекі сөйлеу лексикасының қолданысы жай қатынастар мен отбасылық достық қатынастармен белгілі.
Сөйлеу лексикасы ауызекі диалогінде жиі кездеспегенімен, ол оған біршама қажет, ол диалогті көркемдете, еркіндете және жандандыра түседі.
Қасым: А, осы ағай қызық кісі-ау, жарықтық. Байқаймысыңдар. Қалай дейсіңдер ?
Жұпар: Иә, тым оригинальный көрінеді.
Ғани: Ылғи «қыздар» дейді.
Жазыкең: Е, енді қыз емей енді кім едің, шырағым-ау? Олай айтуға болмаса, енді дұрысын өзіңіз айта ғой. О несі екен? (үнтаспадан көшірме)
Жай сөйлеу лексикасы сөйлеу диалогте тілдік айналымдар кезінде, күлкілі нәтиже беру мақсатында да қолданылады.
Гүлмайдан: Алпан саған не болған ?
Алпан: Сенің жұмыстан шыққаныңа қырық бес минут болды ғой, қайда жүрсің ?
Гүлмайдан: Сүт, сүт алдым, міне.
Алпан: Ол дүкен алыста ғой, сен қалай тез келіп қалдың ?
Гүлмайдан: Не ?
Алпан: Қалайша тез келдің дейім… Ол алыс… Ә, сені біреу машинамен әкеліп тастаған ғой?…
Гүлмайдан: Әй, өзің қандай адамсың?! Біресе ерте келдің дейсің ?! Біресе кеш келдің дейсің ?! (үнтаспадан көшірме)
Қарапайым лексикасы ауызекі диалогінде мәнерлі, сатиралық қолданыста әр кез бола бермейді. Мысалы, кейбір төменгі білімді адамдар оны ондай мәнерлі түрде қолданбайды.
Оны стилистикалық шаманы білмейтін адамдар да есепсіз қолдана береді.
Сонымен, сөйлеу диалогінде, қарапайым лексикасының, жаргон сөздердің болуы оның еркін және айқын болынуының басты көрсеткіші.
Қарапайым лексикасы мен жаргон сөздер қолданысы жастардың сөйлеу мәдениеттілігін төмендетеді. Соңында стилистикалық қабаттың төмендеуі қайта ойлануға себеп болады.
Зерттеушілер сөйлеу диалогінің өзгеше сипаттамасын сөйлеу мәнерінде әдеби сөздерді пайдаланумен байланыстырады.
Стильдік қолданыста туындаған қарама-қайшылықтар лингвистикалық еңбектерде де кездеседі. Біздің жұмысымызда әдеби және қарапайым лексиканың байланысы сөйлеу диалогінің бейтарап және стилистикалық құрамының басты құрылымы ретінде қарастырылады.
Тілдік ойындардың артықшылықтарына байланысты әдеби лексика сөйлеу диалогінде өте аз зерттелген.
Біздің мақсатымыз әдеби лексиканың сөйлеу диалогіне енуінің негізі мен себептерінің қолданылуын қарастыру.
Орта есеппен әдеби лексика сөйлеу диалогінің 2% құрайды. Сөйлеу диалогінде әдеби лексиканың пайда болуының өзіндік себептері бар. Бәрінен бұрын әдеби сөздер мен ұғымдардың сөйлеу диалогіндегі қолданысы әр адамның өзіндік сөйлеу мәнеріне байланысты.
Бұл жағдайда әдеби лексика ешқандай сөздік жағдайға да, серіктесіңнің мінез-құлқына да, тақырыпқа да қатыссыз қолданылған.
Біздің материалымыздың көп бөлігін ресми-іскери тілді меңгерген бір хабаршы әдеби сөздерді өз әңгімесінде тіпті керек етпейді. Мысалы:
-Жүйелі түрде үш құрбыммен хат алысып тұрады. Біреуі ауылда тұрады.
— Оқытушылар да, оқушылар да оның тапқырлығына мәз болды, сабақты өте жоғары бағалады. (үнтаспадан көшірме)
Егде адамдардың сөйлеу мәнерінде көбіне ескірген сөздер басым.
— Әй, тәйір, енемнің аруағының мысы басты ма, білмеймін. (үнтаспадан көшірме)
Сөйлеу диалогінде әдеби лексиканың кең етек алуы арнайы тақырыптық әңгімелердің әсерінен десе де болады.
Ережелерге сәйкес әр мәселелердің шешілуі терминологиялық лексикаға әкеліп соғады.
Лингвистикалық есімше, алдыңғы позитивтік, басты позитивтік, оңашаланған сынды терминдер филолог ғалымдардың лингвистикалық тақырыптағы әңгімелерінде кездеседі. Әдеби лексикамен бірге олардың сөздерінде жай сөйлеу лексикасы да кездеседі. Ең бастысы оның бәрі әңгімеге араласушы ұжымға байланысты. Арнайы тақырып және арнайы терминдер, әңгімелесушілердің бір-бірін жақсы түсінуіне көмектеседі және диалогті әрлендіре түседі.
Қысым, Сауықтыру, Клетка – сынды биологиялық терминдер сөйлеу диалогінде телепатиялық (бір жақты) таластар кезінде кездеседі.
Бірақ, барлық уақытта терминдердің сөйлеу диалогінде пайда болуы белгілі бір негіздермен шартты емес екенін айта кеткен жөн.
Психологиялық деректерге сүйенсек, сөйлеу диалогінде әдеби тілдің пайда болуына әңгіме барысындағы серіктесіңнің бағыт-бағдары көп әсер етеді. Мысалы: жоғары оқу орнының мұғалімі мен жас жұмысшының әңгімесіне құлақ түрсеңіз , жақсы, мәдениетті әңгіме болу үшін жас жұмысшының сөзінен әдеби сөздерді пайдаланып отырғанын аңғарасыз.
Кейбіреулердің сауатты болып көрінгісі келуі үшін әдеби тілді қолдануы кейде оның мәдениетті екендігін онша аңғарта қоймайды.
— Жемістің ұзақ сақталуы, жарамдылығы қалай екен, а, қалай екен.
— Жыл бойы. (үнтаспадан көшірме)
Кейде серіктесінің алдында үлкен болып көрінуі үшін кейбір оқушылар да сөздерінде ресми-іскерлік сөздерді қолданады.
— Қазір өте керемет кеш болуы мүмкін. Сұрақ қоюға, трибунаға шығып сөйлеуге дайын болыңыздыр. Саясатқа жол берілмейді, тақырып бойынша сөз қозғаңыздар. // Жалпы бұл туралы сұрақ қозғалған болатын. (үнтаспадан көшірме)
Әдеби тіл сөйлеу диалогінде қолданыла отырып өзінің лексикалық стилистикалық мағынасын өзгертуі мүмкін. Біріншіден, ол өзгеше мысқылды ойды білдіруі мүмкін. Әсіресе терминдік ұғымдар сөйлеу диалогінде өзінің нақты мағынасын жоғалтады да күлдіргі мағына береді.
– Иә, мен білем, сіздің нақты ұмтылысыңызды, әрине, білем ұмты- лысыңызды.
Екіншіден, әдеби тіл өз мағынасын жоғалта отырып ауысқан және мағынасы төмендеп кеткен сөйлеу диалогінің пайда болғанын көреміз.
– Алда үлкен соқтығыс күтіп тұр, менің болмауым да мүмкін.
– Неге?(үнтаспадан көшірме)
Егер сөйлеу диалогінде әдеби сөздің лексикалық мағынасы өзгермеген болса, онда стилистикалық құрылымы өзгеріске ұшырайды:
а) әдеби сөздер өздерінің тура мағынасында қолданылады, бірақ жаргон сөздермен, я болмаса ауызекі сөздермен қатар лексикалық мағынада бола алмайды.
ә) әдеби сөздер синтаксистік құрылымдарда да өзінің мағынасында қолданыста болады.
Сөйлеу диалогінде де әдеби сөздер серіктесіңнің ыңғайына қарай, арнайы тақырыпқа байланысты, тілдік ойындардың мақсаттарына байланысты өзінің ерекше жеке сөздік мәнерін қалыптастырған.
Сөйлеу диалогінің біршама белгілісі бейтарап лексика. Әдеби лексика сөйлеу диалогінде барынша аз қолданылады, ол көбінесе арнайы тақырыптармен, әңгіменің жағдайына, серіктестің бағытына байланысты қолданылады. Әдеби тілдің элементтері берілген лексикалық топтарға стилистикалық өзгерістер енгізуге болады.
Тілді қолдану арнайы стилистикалық негізі бар қатесіз, я болмаса стилистикалық ережелерге сай болмауы жауапсыздық болып есептеледі.
Сонымен, ауызекі сөйлеу диалогінің лексикалық сипаттамасы бір түрлі емес. Ауызекі диалог – қысқа. Сөйлемдері көбінесе күрделі емес, сондықтан тіл біліміндегі тіл бірліктерін үнемдеу заңдылығы үлкен көрініс табады. Ауызекі диалогте сөзді қысқарту, сөзді қалдырып кету т.б. жиі кездеседі. Ауызекі диалогтің лексикалық қорының негізгі мүшелері – бейтарап стильдік сөздер, тұрмыстық қарым-қатынас сөздер, экспрессиялық, эмоционалдық сөздер, стилистикалық реңкі көбінесе кітаби емес сөздер, жаргонизмдер, диалектизмдер. Осылардың қатарында кітаби лексика да (2%) қолданылады. Бұл қолданыстардың мақсаты: диалогке қатынасқан индивид (индивидтер) өзінің (өздерінің) жоғарғы мәдениетті екендігін, оқымысты екендігін көрсету үшін пайдаланады.