Диалог сөзі гректің «діа1оgos» сөзінен пайда болған. Оның мағынасы – жалпы сөйлесу, екі я одан да көп адамдардың өзара әңгімелесу ұғымын білдіреді. Тіл білімінде ол екі не одан көп адамдардың кезектесіп сөйлесу формасын білдіретін термин ретінде қолданылады яғни, диалог – екі немесе бірнеше қатысушылардың бірігіп, бір тақырып төңірегінде пікірлесуі. Диалогқа қатысушылардың ойлары әр түрлі болады: келісу, талқылау, сұрақ-жауап, ойдың бірдей шығуы т.б.
Диалогті зерттеу бүгінгі таңдағы коммуникативті лингвистиканың негізгі нысанындарының бірі болып тұр. Қазіргі тіл білімінде қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатындығы нақтыланып келеді. Тұлға аралық қатысымның, диалогті қатысымның компоненттері ретінде мыналарды атасақ болады: 1) сөйлеуші мен адресат (субьект факторы жеке психологиялық, сөйлеушінің тұлғалық әлеуметтік ерекшеліктері; адресат факторына оның тең қатысымға дайындығы енеді, сондай-ақ, жеке мінезі; коммуниканттар арасындағы интеракциялық және тұлғааралық қарым-қатынас); 2) сөйлеушінің коммуникативті ниеті, уәжі, қатысым мақсаты; 3) қатысым өтетін уақыт пен кеңістікке (коммуникативті акт барысындағы қатысымның жалпы әлеуметтік-саяси, тарихи-мәдени жағдаяттарына сүйенетін шарттарын белгілейтін экстралингвистикалық факторлар) байланысты шынайылық деңгейі; 4) белгілі бір қоғамдық және статустық рөлі бар коммуниканттардың өзара қарым-қатынасы; 5) қатысым жағдаятына сай пресуппозияларды (авторлық интенцияның дұрыс қабылдануы, өйткені сөйлесімнің прагматикалық мағынасы сөйлеуші мен адресаттың пресуппозияны оқи алуы, тезаурустарының ұқсастығы, импликацияны анықтай алу қабілеттілігіне байланысты жүзеге асады) [1, 12].
Диалогтің мазмұны мен оны құрайтын сөйлемдердің құрылымы немесе жеке сөздердің тұлғалары әр түрлі болып келеді. Мысалы:
– Жүр мына дүкенге кірейік!
– Не істейін деп пе едің?
– Тапсырыс берген болатынмын, түссе, алайықшы.
– Жүрсең жүр! (Айымбетов М. «Нәзік жаңғырық»)
Демек, мұндай репликада сұраққа тура жауап болмаса да, репликалардың мазмұнынан екі адамның бірін-бірі түсініскені білініп тұр. Сөйтіп, диалогке қатынасушы адамдардың сұрақ – жауап немесе керісінше, жауап–сұрақ түріндегі сөздері жағдайға және сол диалогтің алдында немесе одан кейін айтылған сөйлемдерге байланысты. Диалог ауызекі сөйлеу тілінде де, көркем әдебиет шығармасында да көп кездеседі. Алайда диалогтің екі түрінде елеулі айырмашылық бар. Бірінші жағдайда әңгімеге қатынасушылар сөздің орын тәртібін, сөйлемнің құрылымын немесе сөз тазалығын таңдамай сөйлесе береді, ал көркем шығармада ондай диалогтер автордың үлкен толғанысын, суреттеліп отырған кейіпкерлердің бейнелерімен, оқиғамен байланысты ой елегінен өткізіледі. Қысқасы, диалог жазушының индивидуальдік (даралық) стиліне және жанрдың ақпараттық – эстетикалық нормасына тікелей қатысты болады.
Диалог сөйлеушілерді бірінен кейін бірін сөйлете беру емес, ол автор мен тыңдаушының арасында қарым-қатынас орнауына себеп болатын коммуникативті жағдаят; прагматика үшін маңызды-тыңдаушының сөйлеу мәнісі мен оның коммуникативті интенциясына негізделген-тыңдаушы реакциясы деуге болады. Тыңдаушының реакциясы диалогті құрайтын әртүрлі мақсатты анықтайды. Әртүрлі мақсаттың үйлесуі арқылы диалог қалыптасады. Диалогті бір ғана мақсат құра алмайды, сондықтан, әртүрлі сөйлесім түрлері, мысалы, диалогті бастаушы сөйлесім түрі өтініш білдіруден немесе қажетті мәліметті алудан басталғанымен, бұл тыңдаушының әртүрлі реакциясын тудырып, қарым — қатынастың орнауына себеп болуы мүмкін, себебі, сөйлеушінің тыңдаушыға бағытталған сөзі – оның өзіне қайта оралатын қоздырғыш түрткі.
Қайсы тілде болсада, диалог құрылуы үшін төмендегідей пинциптер орындалуы қажет.
- Коммуникативті ынтымақтастық принципі диалогті сөйлеу формасы ретінде айқындаудың жалпылығы мен орнықтылығын белгілейді. Коммуникативті мақсатқа сәтті жетуге ұмтылған сөйлеу әрекеті белгілі ережелерге бағынуы, үйлесімді болуы тиіс. Коммуникативті қатысым кезінде сөйлеу этикетінің ережелерін ұстанып, орнықты және дұрыс жауап қайтарылуы тиіс.
- Әрекеттесу принципі сөйлеудің құрылымында әңгімелесушілердің екеуінің де белсенді атсалысуын ұсынады. Коммуникация процесін басқару үшін әңгімелесушілердің коммуникативті бағдарламасының өзара келісімі, коммуникативті интенцияның үйлесімділігі мен қолданылу аясының коррекциясы талап етіледі.
- Әсер ету принципі әрекеттестік принципімен тығыз байланысты. Әсер ету жоқ жерде, әрекеттесу де жоқ. Тыңдаушыға әсер ету сөйлеушінің коммуникативті интенциясының вербалдануына тікелей байланысты.
- Коммуникативті-прагматикалық үстемдік принципі сөйлесімнің нақты коммуникативті-прагматикалық құрылымы семантикалық құрылымның бір компонентінің үстемдігіне байланысты болады. Көп жағдайда фунционалды-прагматикалық доминант пропозиция компонентімен әрекеттеседі. Сөйлемнің экспрессивтік деңгейі өзгереді.
- Коммуникативті толықтық принципі коммуникативті үстемдік принципімен тығыз байланысты. Коммуникативті интенция – анық та нақты көрінген иллокуцияны (сұрақ, тілек, кеңес, т.б.) ғана емес, сонымен бірге, сөйлесімнің эмоционалды, экспрессивті, көркем сипаттарын да қамтиды.
- Алдын алу принципі адамның жиған тәжірибесінің нәтижесінде коммуникация процесінің өту барысына сай белгілі реакцияға дайын бола алу қабілеттілігі. Сөйлеу жағдаятындағы тыңдаушының әрекеті алдын-ала болжаумен байланысты қалыптасады .
- Сұрау-жауап алу диалогі. Тілдің қатысымдық, хабарлау қызметі түрліше жағдайда іске асады. Қатысымның қызметтік мақсаты бастапқы сөйлеуші екінші әңгімелесушіге сұрақ қояды да, одан жауап күтеді. Бірінші, сөйлеушінің сөзі сұраулы сөйлем болуы семантикалық- құрылымдық моделі ретінде барлық диалогке тән. Бұл диалогке қатысушылардың біреуі актив, екіншісі пассив қызмет атқарады. Алғашқы сұраулы сөйлем диалогтің тақырыбын бір бағытқа қойып, сөйлеушілердің логикасын анықтауға қызмет етеді. Б.Майлиннің «Шұғаның белгісі» атты шығармасынан мысал:
– Мынау аттан түсіп жатқан кім? — деді Шұға
– Әбдірахман ғой,- дедім.
– Әбдірахманың кім?
– Қазақбайдың баласы.
– Иә, әлгі учитель баласы ма?
– Иә.
- Хабарлау диалогі. Бұл диалог қатысымдық-хабарлау қызметін атқарады. Диалогті ашушы, өз алдына хабарлаушы адамдары болады. Айтушының қатысымдық мақсаты – нақты бір хабарды жеткізу. Бұл мақсат өзіндік бейнесінде бір нәрсені сұрай сөйлеуінде, жауап қайтаруында білінеді. Екінші қатысушы диалогте актив қызмет атқарады.
– Не болды?
– Қазанғап қаза болды.
– Қашан?
– Әлгіде ғана байғұсқа әлдене керек емес пе екен деп үйіне кіріп едім, шамы жанып тұр, өзі төсегінде жатыр. Бірақ, сақалы аспанға шаншылып қалыпты. Жақындап барып, «Қазеке, Қазеке»,-деймін, «ыстық шай ішесіз бе? «- деймін. Сөйтсем жүріп кетіпті. (Ш.Айтматов. «Боранды бекет»).
- Әңгімелесу диалогі. Әңгімелесу диалогінің хабарлаушылық бағыты жоғары тұрады, нәтижесінде қатысушылардың пікірлесуі күшейеді, тұлғалық жағы ашылады. Әңгіме бір немесе бірнеше затқа байланысты айтылуы мүмкін. Әңгімелесу диалогінде құрылымы бір-бірін жалғастырушы сөйлем бірлігі, қайталай сөйлеу болады. Бірден жауаптың сапасы әңгімелесуде көрінеді, диалогтің құрылуы (сәлемдесу, құттықтау, сұраулы сөйлемдер), олардың мақсаты әңгімелеушінің пікірлесуге ниеті бар ма екенін анықтауды көздейді. Мысалы:
– Шөпті қанша алдыңдар?
– Сұрама шырағым. Мынау алаптан Қосымға екі мың шөп шауып
беретінбіз ғой. Осы алап бізге тигесін шөпсіз болармыз ба! Қазынадан
алған екі машина салып жіберіп едік, бір айда жылға жететін шөп түсіреді.
- Газет, журнал оқисыңдар ма?
- Оқығанда біз оқиық. Кешке таман жұмыстан келгесін біздің үйге жиналып аламыз да, Сембек оқиды, біз тыңдаймыз. Көбіміз хат білмейміз ғой. Қыстыгүні оқу үшін, Болжықтың бір бөлмесін үлкенірек етіп салдық.( Ғ.Мүсірепов. «Қос Шалқар»).
- Қоштау диалогі. Модальдік диалогтің бұл түріне әңгімесушілердің пікірлерінің сәйкес келуі, тән екі қатынасушы жақ та актив болады, бірдей дәрежеде пікірлерін айтуға тырысады. Қоштау диалогінің ішкі сөздік нәтижесі болмайды, негізгі құрылымы лексика-синтаксистік паралельдік арқылы диалог бірлігін құрайды. Сөйлеудің дамуы жауаптың бірін-бірі қолдауымен, алынған хабардың мазмұнына сәйкес, екі қатысушының ойлары бірдей, бір уақытта айтады, толықтырады, нақтылайды. Сөйлеушілер қоршаған адамдарды, оқиғаны бірдей бағалауы мүмкін, бірдей сезімде болады. Мысалы:
Өткен жазда ғана Сырдариядан отгонға тартылған каналды қазып жатқандарға барып қайтқаны есіне түсті. Ол арадағы сайлаушылары:
– Автолавка айына екі-ақ рет келеді.
– Автоклуб одан да сирек.
– Артистерді, жазушыларды көретін күніміз бола ма? — десіп
қалған (Ғ.Мүсірепов. «Қос Шалқар»).
- Егес диалогі. Модальды диалогтің мағыналы түрі. Онда қатынас екі немесе бірнеше қатысушылардың сөйлесулерімен жүзеге асады. Егес диалогінде әр сөйлеуші бір-бірінің пікірлерімен келіспеушілікте болады. Екі сөйлесушінің біреуінің пікіріне екіншісінің пікірі сәйкес келмеуінен талас туады, сөйлеушілер бір затқа, бір оқиғаға өз ойларын айтады, бірақ бір мәселеге әр түрлі пікірлері, әр түрлі көзқарастары болуы мүмін. Сондықтан, әр сөйлеуші өз ойының дұрыстығын дәлелдеуге тырысады, ол үшін дәлел іздейді, өзінің бәсекелесінің әлсіз жағын табуды көздейді. Мысалы:
– Мен кіріс деп жалынбаймын. Адам деп айтқан сөзге осылай
қарау лайық болса тарта бар. Болмаса, реті жоқ десең, оны айт.
- Турасын айтқанда, реті жоқ қой деймін.
- Ол біреудің аузынан уызы арылмаған жас баласы. Сен жер
ортаға келген адамсың. Обал қайда? - Неге бермесін, малдың боғын жегелі отырған кедей, көзіне көп
мал көрсетсе, бермек түгіл лақтырып жіберер… - Малға ағасы қызықпайды, бермейді!
- Мен алам.
- Қалай аласың? Зорлық қыласың ба?
– Зорлық қылғанда кайтесің ?
– Жоқ, қыла алмассың !
- Көрерсің!
- Көрсек көрерміз (С.Мұқанов. «Алма бағында»).
- 6. Мақсатты диалог. Сөйлеушінің тыңдаушыға байланысты шараларын, қасиетін айтып салуда ол өзі көздеген мақсатына жетеді. Осының нәтижесінде пайдалы әрекеттері болашаққа ұмтылуды көздейді. Сөздік іс-қимыл, ойды айтып салуда анықталған мақсат болады, ішкі сезім толғанысын оятады. Сөйлеу әрекетінің дәлелдік және мақсаттылық жағы айтушының әрекетті, ойды айту, тудыру себебі болады.
Мақсатқа жету диалогінің компоненттерінің семантикалық-құрылымдық моделі үш мүше бірлігінен тұрады (қорыта сөйлеу, мағыналы-анықтаулы хабарлы, сұраулы сөйлем, жауап күте сөйлеу немесе сұраққа жауап ретінде қайталай сұрау). Мысалы:
- Әй, имансыздың ісін қарашы… Е, айта бер… Шешесі қайтіпті?
- Шешесі ойбайын салып қызына жабысқан екен, «сенің керегің жоқ, сүйгеніме қосыламын» — деп милициялардың арбасына мініп алыпты, — дейді…
- Астапыралда-ай, құдай-ай, не сұмдықты көрсеттің-ау!… Не деген бетсіздік еді!
- Сол қыз биыл ауылына келген екен. Ауыл да жағасын ұста отыр дейді. Бұрынғы киімнің бәрін тастап, құйрық-жалын күзеген байталша, сып-сида болып, коммунистің киімін киіп алса керек, мойнында кресі бар дегенді де айтады…
- Не дейді, шешей-ау! Рас дей ме? Ол бетпақты ауылдан неге қумайды?
- Қайдан қусын, қит етсе коммунисіне айтады.
- Бәсе, десейші… Ай, заман азды ғой. Кешегі біздің жас күндерімізде, ол Биағаларды қараңғы үйге қамау түгіл, жан бетіне қарай алмаушы еді… Өзіміз өткен өмірімізде сол кісінің үстіне кіріп көрген емеспіз.
- Ол атамды ұрлыққа араласқаны үшін жауапты дейді ғой, — депесік жақта отырған жас әйел Рәш күңк ете қалды.(Б.Майлин. «Раушан-коммунист»).
Экстралингвистикалық факторлар сөйлесімдердің жұмсалу себебін негіздейді, бірақ диалогтің құрылымын, шегін, төменгі белгілерін анықтаушы шарт бола алмайды.
Диалогтің табиғаты диалогке қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің тиісті жауап реакциясының тууына түрткі болатын репликалардың алмасуында ашылады. Диалогтік қатысымның дәл осы ерекшелігі қазіргі уақыттағы диалог теориясының репликаларды реплика-стимул мен реплика-реакция етіп бөліп, диалог барысындағы олардың орнын да белгілеген болатын. Диалогті зерттеуде психологиялық және психолингвистикамен шектесетіні белгілі. Өйткені, таза лингвистикалық зерттеулер ауызша қатысымның барлық аспектілерін толық сипаттай алмайды. Қазіргі тіл білімінде диалогтің құрылымы мен сипатын анықтайтын мәнбілерді қарастыратын, экстралингвистикалық жағдайларды ескеретін психолингвистикалық бағыттың динамикасы байқалады [1,13].
Қарым-қатынастың диалогтік бірлігін анықтауда басшылыққа алынатын принцип-мақсаттардың өзара әсерінен туындап өзара үйлесетін кем дегенде екі түрлі сөйлеу бірлігі (көндіру – қарсылық білдіру) жасалады. Шағылысқан сөйлеу бірліктері коммуникативті бағдарына қарай негізгі және қосалқы түрлерге бөлінеді. Соңғылар негізгіні дәлелдейді, түсіндіреді. Олар әр түрлі қызметте жұмсалуы мүмкін. Сөйлесім мақсаты жасырын не ашық түрде көрінеді.
- Апа-ау, кедейлер малын бақпай қойса, қайтер еді?
- Қайтсін? Өзі баға алмас еді, малдан айырылар еді.
- Ендеше неге сөйтпейді?
- Ойбай, қарағым-ау! Туысы бір болған соң, қимайды. (Б.Майлин. «Раушан-коммунист»).
Сөйлеушінің сұрағы қарсы сұрақ пен дәлел жауапты қалыптастырады. Жауаптың мазмұны келесі сұрақты – нақтылаушы сұрақты туғызады. Нақтылау, ашу мақсатында жауап алуды көздейді. Онсыз сұхбаттың аяқталмайтындығын аңғартатын мақсат та бар. Сондықтан, тыңдаушы оның сол сұрағына ғана жауап беріп отыр. Диалогке тұтастық сипат беріп тұрған сөйлеу актілерінің мазмұндық жағы мен оның бір бағытта дамуы болып отыр. Ал ол сұрау есімдіктерінің көмегімен жүзеге асады.
Бұдан шығатын қорытынды мақсаттардың өзара ықпалы диалогтік бірлікті қарым-қатынас жасаудың тұтас ауқымды сипаттағы түріне айналдыра алады. Бұл тұтастықтар қайталанатын кем дегенде екі бірліктен құралады. Қайталау жай өзгеріссіз қайталану емес, жаңа мазмұнда, қосымша мақсаттардың үстемеленіп қайталануы болып табылады.
А.Сухих сөйлеуде өзара қарым-қатынасқа негіз болатын, шағылысты қалыптастыратын – ортақ тақырып деп есептейді [17, 28]. Тақырып – сөйлеу мәнбілеріне ортақ мазмұн. Сөйлеу мақсаты сол тақырыпқа қарай анықталады. Тақырып қарым-қатынасты ұйымдастырушы қағида болып табылады. Тақырыпты анықтайтын негізгі көрсеткіштерге – онтологиялық ортақтық, мәдени-әлеуметтік ортақ белгілер, сөйлеу жағдаятының ортақтығы (прагматикалық ортақтық) жатады. Тақырып диалогте фреймдер немесе ойды өрбітіп, дамытушы өзара байланысты ұғымдар мен пікірлер түрінде көрінеді. Адам есінде қоршаған орта шындығы фреймдер түрінде сақталады. Өзара байланыс – фреймдер тақырыпты сөйлеушілерге таныс әрі түсінікті түрде өрбітуге көмектеседі.
Диалог арқылы берілетін хабар – семантикалық белгіні, ал оны анықтауға прагматикалық факторлар қатысады. Прагматикалық фактор сөйлесімдердің тақырыпқа қарай коммуникативті мақсатын анықтайды. Қарым-қатынас үстінде ортақ тақырыптың орнауы бірін-бірі мазмұн жағынан толықтырып отыратын, сөйлеу мақсаттарының үйлесімді тізбегін қалыптастырады. Сөйлеу мақсаттарын жетекші (негізгі) және қосымша мақсаттарға ажыратуға болады. Сөйлеу мақсаттарының үйлесуін тема-ремалық қатынастың сөйлеу актілері арасында көрінуі деп те қарауға болады. Өйткені алғашқы сөйлесімде берілген мазмұн келесі сөйлеу мәнбісінде жаңа мазмұнмен толықтырылады.
Белгілі сөйлеу жағдаятына сай, ортақ тақырып сөйлесім мазмұны мен құрылымын анықтайды. Осы ерекшеліктен ауызекі сөйлеудің көркем әдебиет стилінен айырмашылығы айқын көрінеді. Бірінші жағдайда тақырыптық ортақтық сөйлеу бірліктерінің арасындағы ілеспелі байланысты қалыптастырса, екінші жағдайда тақырыптың ортақтығы тіл бірліктеріндегі ортақ белгілердің болуын негіздейді.
Сөйлеудің жағдаяттық-тақырыптық сипаты қысқа, бірақ тұрақталған, дайын сипаттағы сөйлесім түрлерін қалыптастырады. Олар белгілі бір сөйлеу жағдаятында тыңдаушының әрекеті алдын-ала болжаумен қалыптасқан.
Диалогте тақырыптық байланыс монологте кездесетін лексемалардың, синтаксистік құрылымдардың қайталануы түрінде тілдік бірліктері арқылы көрінуімен қатар, прагматикалық көрсеткіштердің қатысуы арқылы да жүзеге асады. Бұл, біріншіден,
шағылыстың қалыптасуы болса, екіншіден, ынтымақтастық принцип
сақтаумен байланысты астарламалардың, пресуппозиция көрсеткіштерінің сөйлеу мәнбілерінде байланыстырушы, дамытушы қызмет атқаруы түрінде көрінеді.
Диалог бойында сөздердің қайталануы, тыңдаушыға бағытталған сөздердің болуы (есімдік түрлері), сөйлеуге қатысты етістіктің лексика-семантикалық түрлерінің сөйлеу актісін ұйымдастырудағы қызметіне зерттеушілердің бірқатары көңіл аударды. Лексиканың қайталануын формалды түрде қарастырмай, диалогті ұйымдастырудағы қызметін зерттейтін ғылыми жұмыстар бар.
Сөйлеу мәнбісінде диалог құрылымында кездесетін бұндай сөздер ғылыми зерттеулерде «метакоммуникативті сигналдар», «синтаксистік клишелер», «түзету бірліктері», «вербальді белгілер» деп аталып жүр. Олардың әр түрлі аталуының негізінде қарым-қатынаста, диалогті ұйымдастыруда атқарылатын қызметінің, прагматикалық мақсатының әр түрлі болуы жатыр.
Синтаксистік қақпайлардың синтаксистік құрылымдарына ортақ белгілерге мыналарды жатқызуға болады:
- жалпы мәнді сұраулы сөйлемдердің ықшамдалған түрде берілуі;
- дейксис сөздердің алдыңғы сөйлеу актісіне, сөйлеу жағдаятына сілтеме жасап, жинақтаушы қызметтерде тұруы;
- етістіктердің лексика – семантикалық шектеулі тобының қолданылуы;
- синтаксистік қақпайлардың қолданылуын прагматикалық факторлар ережелер тұрғысынан қарастыру олардың шын мәнін ашады.
Диалогте сөздердің орынсыздығы, сөздердің сөйлеу жағдаятына сәйкессіз қолданылуы да бар. Оны жазушылар кейіпкер образын ашуда, шығарманың әсерлілігін арттыруда қолданады. Н.Уәлиев оны стильдік контраст деп атайды [18, 90]. Стильдік контраст — кейіпкер тілімен бағалаудың бір тәсілі. Оның айқын көрінетін жері – диалог. Бір стильдік қолданыстарды екінші бір стиль тілінде қолданудың мақсаты юмор туғызу болса, сөйлеу тілі теориясы түрғысынан оны тыңдаушының көңілін аудару, оны өзіне ыңғайлау құралдары ретінде де қарастыруға болады. Бұндай сөйлесімдердің хабарлау не нақтылау сөйлеу актісі, сөйлеушінің тыңдаушыда өзіне қажетті эмоцияны қалыптастырушы құрал болуы да, сөйлеу қағидалары түрғысынан орынсыз қолданылған сөйлесімдер болуы да мүмкін. Диалогтің қалыптасуына, әңгіменің өрбуіне сөзден басқа ым, ишара, жекелеген дыбыстар қызмет атқарады.
Тыңдаушы тарапынан әр түрлі интонациямен берілген мақұлдау, сұрау, таңдану мақсатындағы сөйлеу тіліне тән дыбыс-сөйлесімдер
түрткі» қызметінде қарым-қатынасты дамытып отырады (ы-ы, м-м, і-і). Біздің байқауымызша, олардың әрқайсысы әр түрлі мазмұндағы, әр түрлі мақсаттағы сөйлесім түрлерін жинайды. Немесе оларды дыбыстық сөйлесімдердегі қарым-қатынасты дамытатын эмфазалық екпіннің қызметі деп те атауға болады.
Көркем шығармаларда диалог жалпы мәнмәтіннен әрбір кейіпкердің өздеріне тән сөйлеу мәнеріне сәйкес бөлініп, жаңа жолдан басталып отырады да, арнаулы тыныс белгісімен – сызықшамен белгіленеді. Диалог мағыналарының мазмұны мен сипаты жағынан да біркелкі болмайды. Осыған байланысты диалогтің классификациясы, критерийлері әр түрлі.
Диалог мәдениетаралық тілдік қатынас пен мәдениетаралық коммуникация барысында да үлкен қызмет атқарады. Яғни, тілдер арасындағы диалогтің қырлары әр түрлі жақтан ашылады.
Диалогті құрайтын бірінен соң бірі келетін репликалардың арасында мағыналық және құрылымдық байланыс болады. Реплика диалогтің, сонымен бірге, диалогтік тұтастықтың компоненті ретінде екі жақты сипатқа ие: бұл стимул және реакция. Диалогке қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің сөзінің тууына түрткі болады да, ол өз кезегінде мазмұны жағынан сұраққа жауап, пікірді қостау арқылы растау, не оған қарсы болу, айтылған ойды түсіндіру, оны толықтыру, не өзін қоршаған орта, адам, оқиға жөніндегі ойы, көзқарасы т.б. болып келеді.
Сонымен, диалог бүгінгі жалпы тіл білімінде жан – жақты зерттелген, бірақ, сонымен қатар, диалогтің ішкі және сыртқы табиғатында зерттелмеген ғылыми нысандар әлі көп. Тілдесім үдерісінің бірнеше жолдары, үлгілері, түрлері бар. Диалог – сол көп дүниенің бірі. Бірақ, диалогтің тілдесімнен басқа түрлерінен ең үлкен айырмашылығы – сөйлеуші мен тыңдаушының барлығында, яғни диалог – ең алдымен адамның тіл қатынасы. Диалог монологтен де, полилогтен де биік орында тұрады. Себебі, тілдесімдік (сөйлесімдік) қарым – қатынастың негізі және ең ұтымды, қажетті, теңі жоқ түрі.
Қазақ тіл білімінде диалог тың да, терең де зерттелген жоқ. Біздің ойымызша, ұлттық сана-сезім, ұлттық ойлау-қабілет адамның жеке басының ерекшеліктері (психологиясы,мінез-құлқы, шешендігі, сөзге шорқақтығы т.б.) жағынан тек диалог барысында жан-жақты және айқын сезіледі, иллюстрацияланады. Сондықтан да қазақ диалогін зерттеу тек тілтанымдық дүние емес деп айтуға болады.