Қазақтың отбасы, көбінесе, көп балалы болып келеді.Осыған байланысты болса керек, біздің халқымызда «балалы үй — базар» деген ұлағатты сөз де бар.
Көп балалы, барынша тату тұратын отбасының ерексек ұл-қыздары өзінен кейінгілерді тәрбиелеуде жауапкершілігін сезінеді. Мұндай отбасының балалары еңбекшіл, әр түрлі жұмыстарды атқарады. Солардың ішінде көп тарағаны – балалардың өзіне-өзі қызмет көрсетуі мен шаруашылық тұрмыстық жұмыстар өз еркімен жүріп, еңбек етуге дағдыланған отбасының естияр, ересек балалары жасы кішілерін күтеді, оларға көмектеседі. Үлкендеріне еліктей отырып, мектепке дейінгілердің кіші жастағылары да кейбір жұмыстарды өзбетімен атқарады өздері киінеді, тамақтанғанан кейін босаған ыдыстарды жинайды сол сияқты. Отбасының жас балалары бір-біріне көмектесуге, жауапкершілікті сезінуге үйретеді.
Алайда отбасы тәрбиесінде кейбір көңіл аударалық мәселелер де жоқ емес. Мысалы, бір отбасының балалары балабақшаның әр түрлі топтарында тәрбиеленеді. Мұның өзі бірге туған балаларды бірге туған балаларды бір – бірінен алыстата, айыра түсетін тәрізді. Күнбе –күн бір-біріне жасап жүрген қамқорлығынан айырылғандай болады. Сөйтіп, балабақша арасындағы қажет болатын байланыс, қарым-қатынас жоғалғандай, сипат алады.
Бақылау көрсетіп жүргеніндей, кейбір отбасылардың балалары тарапынан бірін-бірі жек көруге дейін барушылық әділетсіздік бой көрсетіп қалады. Ата-аналардың өздері: «Ерлан қарындасына ойыншығын бергісі келмейді, өзі мен қарайлас балалармен ойнағанды қалайды», болмаса «Балаларымыз кейде қағысып қалады, бірін-бірі жылатып та қояды» дегенді айтып жүреді. Осы сияқты, басқа қақтығыстар мен келіспеушіліктерді болдырмаудың жолдары мен әдістері қандай?
Атырау облысындағы Еркінқала ауылындағы «Арай» балабақшасында тәрбиелеуші туысқан балаларды біз бақылап көрдік. Екінші сәбилер тобы ерексектер топтарының балалары арасында «Жаңбыр жауып тұр» деген тақырыпта ұжымдық сурет сабағын ұйымдастырдық. Біздің бақылауымыз мынаны аңғартты. Ересек балалар өздерінің іні-қарындастарына қамқорлық жасап, көмек көрсетуге ұмтылып отырады, талаптанады екен. Үлкендерді кішілеріне суреттерді дұрыс салуды үйретіп, қарандаштарын беріп жатқанын көрдік.Алайда мұндай адамгершілік сезімін мектеп жасындағы бүлдіршіндердің барлығы бірдей білдіріп жатпайтынын аңғарасыз. Мысалы, осы топтардағы туыстас он төрт баланың бесеуі іні-қарындастарына қамқорлық жасап, оларға көңіл бөлуді кішілеріне ескерту жасау, дөрекілік көрсету, тіпті бөпелерін жазалау сияқты әркеттер де кездесті. Ал кіші жастағы мектепте дейінгілер керісінше, үлкендеріне құлақ қоймай, тапсырманы өз беттерімен орындауға кірісіп, өзінің бас тартудың ретін білдіріп жататынын аңғартты.
Мұның өзі, жасөспірімдердің бәрі бірдей үнемі дерлік бірігін іс-әрекет жасауға жұмсалмайтынын көрсетеді. Ата- аналар болса бұған араласпайды, балалар көбіне өз беттерімен жүреді.
Ауылдық жердің балабақшасында әр түрлі жастағы туыстас балаларды бір топқа біріктіріп, олармен тәрбие жұмысын жүргізуге, олармен жағдай бар. Мұндай топтарда қызғылықты ойындар, дәрістер, басқа да уақытты қызықты өткізетін шаралар ұйымдастыруға болар еді. Ата- аналар мен аға ұрпақ әр түрлі шараларға қатысып, балабақшаның тәрбиеленушілері сан-алуан жұмыстарға әрдайым қатысып отырса, дұрыс болар еді.
Біз қазақтың ұлттық мүлік – заттарын, халықтың негізгі мекені болып саналатын киіз үйді пайдалана отырып, «Отбасы» тақырыбына сюжеттірольдік ойын өткіздік. Онда ерексек балалардың жасауына, көмектесуіне назар аудардық, кішкентай бөбектерді пайдалы істерге ынталандыру тәрбиесіне көңіл бөлдік.
Бірге туған балалрды «бесік тойы», «шілдехана», «тұсау кесер» сияқты қазақ халқының ұлттық әдеп –ғұрыптармен таныстыру барысында өткізген сабақ өте қызғылықты да тартымды болды. Ұлттық дәстүрдің үлгілерін толықтай сақтап, балаларды қызықтырып отыру жағы ойластырылды.
Жоғарыда келтірілген әдет- ғұрып, жол- жоралғы, ырым- тыйымдар жүздеген жылдар бойына өмірден жинақталған халықтық нәтижесі дәстүрлі пайым – түсініктердің нәтижесі болып анықталады деп пайымдауға болады.
«Кішкентай Алмаш» деген әңгімелерін тыңдалды, ұлттық «Соқыр теке», «Саусақ санау», «Қол тұзақ» ойындарын, асық ойнауды үйренеді.
Осындай «бірлестіктер» бала топтарының өздері үшін де пайдалы. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалары кішкентайларымен қарым-қатынаста болудың тәжірибеін алып, өзара көмекке келудің, өз қатарына да татулық, достық, қайырымдылық, сыйластық көрсетіп үстінде қақтығыспайтын болады, ойыншықтарымен бөліседі, ойында атқаратын рөлдеріне келіседі, күнделікті өмірде қамқорлық жасайды, сезімталдық танытады.
Халықтық педагогикалық ұтымдылығы. Халқымыздың ұлттық ерекшелігі саналатын үлкенді сыйлау, кішіге қамқорлық, бауырмалық, кеңпейілділік қасиеттердің біразынан кейінгі ұрпақтың ажырай бастағаны шындық. Енді заманымыздың қайта түрленуі байланысты жас ұрпақтың бойына осынау қасиетттерімізді қайта сіңіріп өсірсек деген мақсат тәрбие саласы алдындағы міндеті.
Халықтық педагогика отбасындағы тәрбиенің негізі болып саналады. Өйткені адамның жеке басының мінез – құлық қалыптастыру, оның бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру ата-ананың тікелей әсерімен жүзеге асады. Ұлы педагог А.С. Макаренконың: «Адам мінезін қалыптастыруда, тәрбиелеуде отбасы қоғамдық роль айтылған» — деген пікірі орынды айтылған. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген халықтық даналық сөзі де баланың келешекте қандай адам болмағы, үйдегі тәрбиесіне байланысты. Жұмыс істейтін ата-аналар тұрған жерінде үйдегі ата-әжесі бағады. Тәжірибеде осы ата мен әже қараған сәбилер өз ана тіліне де, ұлттық дәстүрге де жетік болады. Бұдан өмірге тәжірибесі мол ұлттық салт-дәстүрге жетік ата мен әжелер халықтық педагогика негізінде тәрбиеленетін байқауға болады. Мысалы: Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Мұхтар Әуезов сияқты ұлы адамдардың жастайынан ауыз әдебиетін сүйіп өсуіне әсер еткен әжелері мен аталары екенін тарихтан білеміз. «Білмегенді қатарыңнан сұра» — деген халық мәтелі осының айғағы. Жас жеткіншектерге жан-жақты тәрбие беруде халықтың асыл қазынасы мақал – мәтелдің мәні зор. Мысалы: «Білікті бірді жығады, білімді мыңды жығады» — деп, білімнің өмірдегі мәнін ұғындырса, білімнің шыңына шығу үшін асқан төзімділік, еңбексүйгіштік керек екендігін дәлелдейді. Жаңылпаш айтуда көзделетін мақсат, біріншеден балалардың жүзіне шаттық күлкі әкелсе, екіншіден әр сөзді тез, шебер дәл айтуға, тіл ұстану көзделедің. Әркімге өз мамандығы ұнайтын шығар. әйтпесе оны қалап, таңдап алмайды ғой деп есептеміз. өз басым тәрбиешілік мамандықты педагогикалық процестердегі басты сала деп есептейміз. Неге десеңіз адам баласына тән барлық қасиеттер мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Балабақшада тәрбиешілер сәбилерді сол қасиеттердің жақсы дегеніне педагогикалық тұрғыдан тәрбиелеуге тырысады. Сондықтан тәрбиешінің қиын да қызықты жұмысының жауапкершіңлігі зор. Қиын болатыны әртүрлі дағдыдағы әр үйдің еркелерінің тілін тауып, ұжымдық тәртіпке үйрету, айтқаныңды ұғындыру, өзіңді ғана емес, бақшаны да жақсы көрсете білу оңай болып па? Ал қызық дейтінім, баланың бал қылығына, тәтті тіліне кез- келгенінен неше алуан тапқыр қылық пен «бала тілі бал» дегендей қызықты да күлдіргі, әрі тауып айтылған сөзін естіп мәз боласың. Солармен сөзін ойнап, баламен бала болу керек. Меніңше осы талаптарды ойдағыдай атқарудың ең басты алғы шарты сәбилерді жақсы көре білу болып саналады.
Ата – баба дәстүрі – асыл мұра. Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие ісі – халыққа білім беру жүйесіндегі бастауыш сатысының бір бөлігі бола отырып, отбасымен тығыз байланыс жасау арқылы мектеп жасына дейінгі салт-дәстүр негізінде тәрбие беруге және оларды мектепке даярлауға міндетті. Соңғы жылдары мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие беру, балабақшаларда оқу- тәрбие жұмысын, ұлттық негізінде ұйымдастыруға баса назар аударылып отыр. Соның бірі Ақсуат аудандағы «Әсем» балабақшасы.
Бақша 140 балаға арналып 1983 жылы пайдалауға берілген. Балабақшада мамандықтарына сай маман тәрбиешілер қызмет атқарады. Балалар жас ерекшеліктеріне қарап 6 топқа бөлінген, әрбір топтарда күнделікті баланың өміріне қажетті мүмкіндіктер мен жағдайлар жасалған. Қазіргі кезде салт –дәстүрді бала санасына жас кезінен қалыптастыру мақсатында әр топқа қазақ халқының күнделікті тұрмыста қолданылатын бұйымдарынан жинақталған бұрыштар ұйымдастырылып, «Ата–баба дәстүрі- асыл мұра» деген тақырыпта қабырға газеті ұйымдастырылған. Музыка залында жарты киіз үй тігіліп ата- бабаларымыздың күнділікті сабақтарда ескірген ертегі, аңыз әңгімелерді бала санасында сақтауға арналған қуыршақ театры ұйымдастырылып, аулада балалардың жас ерекшеліктеріне қарай әсемделген әткеншек, құм өрмелеу сатылары, көлеңке қалқандары бар ойын алаңдары және жақсы жабдықталған әдістемелік кабинеттер жұмыс істейді. Методиканың кабинеттің жұмысын балабақшаның озат тәрбиешісі Дина Әбділманова басқарады. Дина 1986 жылы Семейдің Мұхтар Әуезов атындағы педагогикалық училищесінің мектепке дейінгі тәрбие жөніндегі бөлімін бітірген. Ол оқу материалдық жағдай жасау, оқу-тәрбие жұмысын қалыптастырудың оны жақсартудың шешуші шарты екені бәріне белгілі. Бала тәрбиесін талдап деңгейіне сай жақсы жолға қою үшін бүкіл бақша ұжымы мен ата-аналар жұртшылығының біріккен ынта-жігері қажет, әсіресе тәрбиешілердің білімдарлығы мен іскерлігі, қабілеті бұл істің игілікті іске асуына көп үлесін тигізеді дейді Дина Әбділманова.
Балаға тән бір нәрсе естігені мен көргендерін есте сақтағыш, тез қабылдағыш, сенгіш, еліктегіш, барынша таза, адал, көңілді, білуге, тануға құмартшық келеді. Сонымен қатар қаталдықты, өрескелдікті, қайырымсыздықты, тағы басқа да жағымсыз жайттарды баланың нәзік жаны жаратпайды. Неғұрлым жылы сөйлеп, көңілін аулауды жақсы көретіні де осы қасиетке байланысты. Үнемі зекіп ұрсу, тек бұйрықпен сөйлесу сәбидің мінезіне теріс ықпал етеді. Мұндай әдіс баланы қаталдыққа, дөрекілікке жетелейді. Баланың мінез –құлық жасына дейінгі қалыптасатындықтан, әсіресе, осы кезңде алған тәлімі, өнегесі- оның өмір бойғы моральдық бейнесінің негізі болады. Бұл кезеңдегі сәбилердің зердесіне жақсы өнегелер, құрғақ ақылдан ғөрі, ата-ананың, үйдегі басқа да ересектердің күнделікті әдіті, іс-әрекеті, дағдысы, басқаларға деген құрметі мен қамқорлығы, сөйлеу мәнері, өзін қалай ұстауы көбірек әсер етеді.Өкінішке орай, көп жағдайда ерексектер баланы әлі түсінбейді немесе ойынмен айналысып отыр деп есептеп біреуді жамандау, өсектеу, өтірік, өзара керісіп қалу, басқа да теріс тәрбие беретін нашар әдеттерді көрсетіп алады, өзін ойнытпай қайталайтын еліктегіш жан барын ұмытады. Ерексектер тарапынан сәбиге қойылатын талап та бірдей болғаны жөн. әкесі рұқсат етпеген нәрсеге шешесі келісім беру, немесе сәбидің шешесі біреуінің талабына біреуінің көзінше қарсылық көрсеуі мүлде дұрыс емес. Мысалы, сәбидің ұйқыға жатар мерзімі болғанда теледидар көріп не ойнап жүріп алса, күнделікті уақыт кестесі бұзылады. Оның ұйықтауын жоққа шығарса, бала оны арқаланып алады. Үйде сәбиді тек ата-анасы ғана тәрбиеледі деп есептеу бір жақты ұғым.бала ересектердің бәріне де қарайды, бәріне де електейді. Төрт жасар жасар сәби он үш – он төрт жасар ағасының ұрлап темекі тартқанын көрсе, оны жақсы өнеге деп ұғынып, есі кіре бастағанда ол да қайталайды. Бұл кезеңдегі тәрбиенің тағы бір аса жауапты міндеті — сәбиді мектепке әзірлеу. Еліміздегі жүзеге асырылып жатқан жалпыға бірдей орта білім беру жүйесі мен мектеп бағдарламасына байланысты баланы мектепке әзірлеу мәселесіне бұрынғыдан да зор мән берілуін талап етеді.
Отбасы тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері. Жанұя тәрбиесі туралы алғашқы педагогикалық түсініктер мен идеялар халық педагогикасында пайда болған. Педагогикалық ғылымының дамуы барысында жанұя тәрбиесінің мәселелері нақты ғылыми-теориялық және әдістемелік мазмұнға ие бола бастады. К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой, П.Ф. Лесгафт және басқалар балалар тәбиесін ұйымдастыруда олардың даралық ерекшеліктерін, бейімділіктерін, дене-күш және педагогикалық даму деңгейін ескеру керетігіне ерекше көңі л бөлген. Н. К. Крупская, А. С. Макаренко, В. А. Сухомлинский бала тәрбиесінің теориясын атап көрсеткен. Қазіргі зерттеушілердің еңбектерінде баланың жанұядағы қарым-қатынасындағы қызмет-әрекетін ұйымдастыру, салауатты өмір салтын құру, мектеп пен жанұя ара қатынасы т.б. мәселелері қамтылған.
Отбасының тәрбие өмір салты, оның барлық құрылымдық элементтері бір-бірімен тығыз байланысты, өйткені олардың мақсат-міндеттері ортақ іс-әрекеттерінің жалпы тәсілдері, әдістері және бағыттылығы бар. Жанұядағы тәрбиенің субъектілері- ата-ана мен бала, әлеуметтік мақсат, міндет, педагогикалық тәсілдер, әдістер Осы элементтерді біріктіретін негіз- іс әрекет.
Ұйымдастырлған мақсатты жүзеге асыруда іс-әрекет болмаса, тәрбие де боламайды. Жанұядағы тәрбиенің маңыздылығы ата-ананың басшылғымен, бақылауымен әртүрлі іс-әрекетке (оқу ойын, эстетикалық, т.б.) балаларды араластыру.
Баланың жанұя орындайтын тапсырмалары оларды орындауға қатынасы. Баланың жанұядағы орындайтын тапсырмалары оның деңгейі педагогикалық процестің бірлігі. Бұл деңгей арқылы ата-ананың ұйымдастыру және бағыттаушы ролін; ата-ана мен бала арасындағы өзара қатынастың сипатын; бала тәрбиесіне әсер ететін жанұяның мақсатты адамгершілік бағыттарын, баланың жанұядағы араласатын іс-әрекетінің алуан түрлілігін; ата-анаың тәрбие құралдарын, әдістерін, тәсілдерін пайдалана алу қабілеттерін; баланың белсенділігінің дәрежесін көруге болады.
Ата-ананың тәрбие жұмысының сапасын оқушының күн тәртібін ұйымдастыруынан көруге болады, онда жанұя тәрбиесінің маңызды ерекшеліктері көрініс табады, жанұяның әдет-ғұрыптарының бір бөлігі болып табылады. Күн тәртібі баланың уақыт аралығындағы іс әрекетінен тұрады: дене және еңбек қызметі, ой белсенділігі, бос уақыт, дер кезінде тамақтану, гигиена, ұйқы. Олардың ара қатынасы баланың жасына, оның жеке тұлғасының психикалық ерекшеліктеріне және тілек-қалауларына байланысты өзгеріп отырады. Баланың бос уақыты оның күн тәртібінің құрамды бөлігі болып табылады. Оқушының бос уақытын пайдалануы, оның іс-әрекетінің түрлері жанұяның тәрбие мүмкіндіктерінің айқын көрсеткіші.Жанұяның бос уақыттағы бірлескен іс-әрекетінің оқушы үшін маңызы өте зор. Жанұя мүшелерінің өзара әрекеттестігі ретінде, түсінісу, сезім әсерлері негізіндегі бір біріне ықпал етуі. Қарым-қатынас кезінде іс-әрекетпен, тәжірибемен, сезім әсерлері қатар жүреді. Ата-ана мен баланың ара қатынасы жанұя өмірінің айқын көрінісі, оның микроклиматын қалыптастырып, жанұяның даму мүмкіндіктері. Педагогикалық мәдениеті төмен жанұяларда бос уақыттың педагогикалық мәні болмайды, ол тек көңіл көтеру мақсатында ғана пайдаланылады. Педагогикалық процестің қызметіндегі іс-әрекеттің маңыздылығын, оның жеке тұлғаның өмірлік болашағы анықтаудағы мақсаттылық сипатын көрсете отырып, оның нәтижелілігі оқушының белсенділік дәрежесі.
Ата-ана арасындағы, ата-ана мен бала арасындағы, балалардың арасындағы өзара қатынас педагогикалық процестің тәрбиелік механизмдері болып табылады. Олар жеке тұлғалық мән беріп, көзқарастардың дамуына, балалардың мінез-құлығына, олардың адамдарға деген қатысына әсер етеді. Жанұядағы өзара қатынас сипаты әдет-ғұрыптармен ата-ананың өзнің бұрынғы жанұясынан алған тәрбие-нұсқауларымен, темперамент ерекшеліктерімен, ерлі-зайыптылардың эмоционалдық деңгейімен, олардың адамгершілік және педагогикалық мәдениетімен анықталады. Осының бәрі ата-ананың балаға деген қатынасында орын алады.
Жвнұяның тәрбиесіне негізгі сипаттама. Жанұядағы бала тәрбиесінің жетілуі әлеуметтік-педагогикалық және материалдық сипаттағы көптеген жағдайларға байланысты. Олардың бірі- оқушы тәрбиесіндегі жанұя мен мектептің ынтымақтастық қарым-қатынасы. Бұл ара қатынас жанұяның педагогикалық процесігің күйі туралы ақпарат болған жағдайда ғана жемісті бола алады. Жанұяның педагогикалық процесі күйінің дигностик жүйесін .1 кесте түрінде көруге болады.
Педагогикалық процестің сипаттамалары жанұяның тәрбие мүмкіндіктерінде жатыр. Оларға байланысты жанұядағы педагогикалық процестің тәрбиелік мүмкіндіктерінің деңгейін айқындауға болады. (жоғары, орташа, төмен).
Жоғары деңгей – барлық негізгі көрсеткіштер толығымен көрініс тапқан жанұялар. Ата –ананың әлеуметтік жауапкершілігі мен педагогикалық мәдениеті дамыған, олардың педагогикалық ынта-ықыластары бар
Қыз баланың нәзік те қайратты, албырт та алғырт, ширақ та байсалды, сабырлы да тзімді болуына оның күрделі тәрбиесі ғана бағыт береді. «Қызға қырық үйден тыю» деген қанатты сөз бекерге айтылмаса керек. Халқымыздың қыз бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, оның жүрс-тұрыс, іс қимылын, әр басқан қадамын жіті бақылып отырған.
Адамзаттың бәрі де анадан туып, соның бауырында өсіп ер жетеді. «Сүтпен кірген сүйекпен бірге кетеді» дейді халықымыз. Бұл адамға алғашқы тіршілік әрекетінің алуан түрлі тәрбиесі бәрі анасына ауысатыныны және сол анадан алған тәрбиенің баланы өмір бақи сақтан, тұрақты және сол айналатынын көрсетеді.
Қазақстанда әйелдер құқығын жүзеге асыруда мемлекеттік деңгейде жүргізіліп отырған шаралар аз емес. Әйел отбасы мәселесінде мемлекеттік саясаттың бір бөлігіне айналады. Елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайының жақсаруына қарай отбасы мен әйелдерді әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдірудегі нақты іс-әрекеттердің жүзеге асырылуы 2005 жылға дейінгі кезеңді қамтиды.
Тулған халықымыздың өткен тарихына көз салсақ, отансүйгіштіктің (париотизмнің) керемет үлгілерін көреміз. Бүгінгі күні егеменді ел болып қазақ деген ұлт болып отыруымыздың өзі ата-бабалаоымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы. Тарихи мәліметтерден байқайтынымыздай, жоңғар шапқыншылығы кезі, одан бертіндегі ұлт-азаттық көтерілісі, ондағы батырлар бүгінгідей патриотизмге тәрбиелеудің тезінен өтпеген. Бірақ елін, жерін, Отанын қорғауда жанын, тәнін аяп қарап қалмаған. Қазақ халықының біртуар ұлы Б. Момышұлының «Бұл менің ошағым-Отанның ошағы, да үйім де болмас еді, менің үйім де, ошағым да Отанымбікі» деген сөзін келіні З. Ахметова отбасы тәрбиесіне қатысты айтып келеді. Ол «тәрбиенің іргетасының қаланатын тұсы- отбасы мен тұрмыс, сондықтан өмірде жастар арасында кездесіп жататын ана тілін ұқпау, салт-дәстүрді білмеу, үлкенді сыйламау сияқты келеңсіздіктердің пайда болуы отбасындағы тәрбиенің жеткіліксіздігінен, ата-анаың бала тәрбиесіне мән бермеуінен» дейді