- Бастауыш сыныптағы бейнелеу өнері сабақтарында көрнекті құралдар нұсқаға қарап сурет салу, тақырыптық сурет салу,сәндік сурет салу және әңгіме сабақтарында пайдаланылады. Тақырып бойынша сурет салу сабақтарында мұғалім жаңа тапсырманы түсіндіру үшін композиция заңдылықтарын түсіндіруге арналған көрнекі құралдармен қатар, перспектива, жарық пен көлеңке, орындау техникасына байланысты жасалынған көрнекі құралдарды пайдалануға тура келеді. Тақырып бойынша сурет салу сабағының көрнекі құралдары мынадай тақырыптар бойынша жасалынады:
- Бейнелеудің бірізділігін көрсететін таблица.
- Композиция заңдылықтары.
- Адам фигурасының пропорциялық қатынастары.
- Адамның қимыл көріністері.
- Жарық пен көлеңке заңдылықтары.
- Орындау техникасының түрлері.
Тақырып бойынша сурет салу сабағының көрнекі құралдары таблица түрінде жасалумен қатар көлемді етіп те жасалынады. Мысалы, адамның немесе жануардың қозғалысын көрсету үшін сым темірден схема түрінде жасалған модельдер.
Тақырыптық сурет салу сабағында қолданатын бейнелеудің бірізділігін көрсететін таблицада мынадай кезеңдер көрсетіледі.
1-кезең – сюжетке байланысты форманы қағаз бетіне орналастыру;
2-кезең – форманың конструкциялық құрылысын бейнелеу;
3-кезең – форманың ұсақ деталдарын көрсету;
4-кезең – штрихтар немесе бояумен форманың көлемін шығару;
5-кезең – ауа перспективасын бейнелеу арқылы түстердің перспективалық өзгеруін көрсету;
6-кезең – толық аяқталған сурет.
Көрнекі құралдарды жасау мен пайдалануда мынадай жағдайларды ескеру қажет:
- Әрбір көрнекі құралдың белгілі тақырыбы болуы.
- Бейнелеудің әрбір кезеңін көрсететін суреттердің мүмкіндігінше өлшемінің үлкен болуы.
- Сабақта тапсырманы түсіндіріп болған соң көрнекі құралдарды жинап алу.
- Жиі қолданатын көрнекі құралдарды бейнелеу өнері кабинетіне стенді ретінде іліп қою.
Тақырып бойынша сурет салу сабағында қолданатын көрнекі құралдың тақырыбы мынадай болады. «Жазғы каникул», «Егін жинау», «Аққала соғу», «Отырардың күйреуі», «Қазақ ертегілері», «Қаңбақ шал» т.б. Сабақта оқушылар өз бетінше оқыған әдеби кітаптарының мазмұны бойынша суреттер салады. Мұндай суреттер салуға басшылық жасау үшін белгілі сюжетке құрылған көріністің бейнелеу бірізділігін көрсететін таблица қажет. Оқушылардың бейнеленген қандай суреті болмасын адамдар көрінісі жиі кездеседі. Сондықтан бейнелеу өнері кабинетінде тұрақты түрде адам формасының пропорциялық қатынастары (мысалы, адамның бой өлшеміне бас өлшемі жеті немесе сегіз есе келеді) көрсететін жеке таблицалар жасалынады.
Мектеп оқушыларының тақырып бойынша салған суреттерінде белгілі кеңістік перспектива заңдылықтары мен ережелеріне сәйкес бейнеленеді. Перспективаның бейнелеу әдістерін көрсету ‰шін мұғалім өлшемдер мен түстердің көрушіден алыстаған сайын өзгеру құбылысын көрсететін құралдарды пайдаланады. Перспективаны бейнелеуге байланысты көрнекі құралдардың тақырыптары мынадай болады:
- Табиғаттағы заттардың перспективалық көрінісі;
- Вертикаль сызықтардың перспективасы;
- Горизонталь сызықтардың перспективасы;
- Шеңбердің перспективасы;
- Кубтың перспективасы;
- Горизонт сызығы, картина жазықтығы;
- Ауа перспективасы, сызықтық перспектива, көлеңке перспективасы;
- Заттардың суға шағылысып түскен көлеңкесінің перспективасы.
Тақырып бойынша сурет салу сабақтарында (орыс) бейнелеу өнері шеберлерінің озық туындыларын көрнекі құрал ретінде пайдалануға болады.
Сабақты түсіндіру барысында живопись, графика, шығармаларының идеялық мазмұнына, композициялық құрылысына, колоритіне, орындалу техникасына мұғалім кең түрде талдау жасайды. Өнер шығармаларын сабақта пайдалану нәтижесінде оқушылар бейнелеу өнерінің композиция, перспектива, жарық пен көлеңке пропорциялық қатынастар заңдылықтарын үйренеді. Өз бетінше композициялық сурет құрастыруға, заттарды бейнелеуде перспектива ережелерін қолдануға, пропорциялық қатынастарды табуға бағыт пен бағдар алады. Кескіндеме картиналарын сабақ барысында көрсету нәтижесінде мұғалім композицияға, перспектива, жарық пен көлеңкеге, пропорцияға қатысты терминдер жүйесін кең түрде қолданады. Оқушылардыњ бейнелеу өнері сабақтарындағы терминдерді қолдануы сөз мәдениетінің дамуына игі ықпал етеді. Оқушылардың сөз мәдениетіне әсер ететін құбылыс мұғалімнің сөз қорының жоғарғы дәрежеде болуы, терминдерді қолдануда әртүрліліктің болмауы.
Мектеп оқушыларының бейнелеу қызметіне өнер шығармаларын таныстырудың көмегімен басшылық жасау ісі, екінші жағынан шығармашылық белсенділігін арттыра түседі. Оқушылар картинадағы визуальдық көріністерден, табиғаттағы заттарды бейнелеу жолдарын түсінеді. Композиция заңдылықтарын іс жүзінде қолданудың жолдарын көреді. Ойша салынатын суреттердің композиция, перспектива, жарық пен көлеңке, пропорция заңдылықтарын қолдану арқылы сапалы шығатындығына көз жеткізеді. Оқушылардың бейнелеу өнерінің теориялық негіздері мен бейнелеу әдістерін түсінуі шығармашылық белсенділігін арттырудың алғашқы түрлері болып табылады.
Барлық кескіндеме туындыларынан қабылдаған затты қағаз бетіне орналастыру, оның құрылысын салу, көлемін шығару, перспектива құбылысы туралы мәліметтерді өз бетінше белгілі көріністерді бейнелеуге талпынады. Бала өзі көрген әсем суреттер сияқты етіп бейнелеуге тырыса бастайды. Бейнелеу өнері сабақтарында графикалық шығармаларды ұтымды түрде пайдалану оқушылардың теориялық білімдерін дамыту, сөз мәдениетін арттыру, шығармашылық белсенділігін жетілдіру, мәселелер мен тікелей байланысты шешуге болады. Бейнелеу өнері шығармаларын сабақта пайдалану оқушылардың таным қабілетін дамуына жәрдемдеседі. Оқу материалдарын сапалы меңгеруге ықпал етеді. Реалистік бейнелеу өнерінің негіздерін үйретеді. Сабақты түсіндіруге арналған уақытты ұтымды пайдалануға септігін тигізеді. Оқушылардың сөз белсенділігін арттырады. Өнертану түсініктерін дамытады. Бейнелеу өнерінің туындылары әсіресе жаңа материалдарды оқушыларға түсіндіру қарсаңында қолданады.
Кейбір көркем графикалық туындылар сурет салу кезеңінде жіберген қателерді жөндеу жолдарын көрсетуге арналады. Өнер туындыларының бір тобы графикалық, орындау техникаларының әдістерін көрсету мақсатында қолданылады. Қазақстан бейнелеу өнері шығармаларының көптеген түрі натураға қарап сурет салумен қатар тақырыптық, сурет салу сабақтарында өте жиі қолданылады. Сәндік қолданбалы өнер сабақтарында өрнектердің түрлері сәндік қолданбалы өнердің түрлерін көрсететін таблица, ою-өрнек элементтерінің бейнелеу бірізділігін көрсететін таблицалар болып әр түрге бөлінеді. Сәндік сурет салу сабақтарында шеңбердің бойында композициялық түрде ою-өрнектерді орналастыру, өрнектерді сызықтық бойына орналастыру, өрнектерді квадраттың ішіне орналастыру, ою арқылы белгілі сюжет бойынша композиция құрастыру керек. Мұғалімнің мұндай іс-әрекеті оқушыларындыњ шығармашылық белсенділігіне ықпал етеді.
Сәндік сурет салу сабағында мұғалім ғарыш, көктем, қыс, т.б. тақырыптар бойынша ою-µрнектер арқылы сюжеттік композицияға көрнекі құралдар жасайды. Осындай композиция бойынша жасалған өнер туындысын көрсетеді. Сәндік сурет салу сабағында мұғалім әсем безендірілген тұрмыстық заттарды, ыдыстарды немесе сәндік қолданбалы өнерінің туындыларын тәжірибе жүзінде қолданады. Сәндік сурет салу сабағында қолданбалы өнер туындыларының, сонымен қатар, басқа ұлтты республикалардың қолданбалы өнерінің репродукциялық шығармаларын, көркемдік білім негіздерін меңгерту мақсатында қолданып отырады. Оқушыларға эстетикалық тәрбие мен көркемдік білім беру процесінде пән мұғалімінің тәжірибелік дағдыларының мол болуы, шығармашылық еңбек етумен қатар пән бойынша сөз қорының жүйелі дамуының оқу мен тәрбие нәтижесінде белгілі дәрежеде ықпал етеді.
Бейнелеу өнері пәнінің әдістемелік әдістер мен тәсілдерін, меңгергендігі, іс-тәжірибесі, іскерлік пен дағдысының деңгейлері сөз байлығы арқылы көрініс береді. Мұғалімнің сөз қоры жеке пәнге байланысты терминдер жүйесінен, іс-қимылды білдіретін сөздердің жүйесі сияқты бейнелеу өнері сабақтарының да кәсіптік, оқыту әдістеріне байланысты сөздердің жүйесі бар. Мектеп оқушыларының эстетикалық талғамын таныту мен көркемдік білім беру процесінде мұғалімнің пәнге байланысты сөз жүйесінің бай болуы маңызды іс. Ал, баланың сөз қорының дамуы таным қабілетінің дамуына, бейнелеу қызметінің сапасының артуына және үйлесімді дамуына игі ықпал етеді. Мұғалімнің сөзі оқушының ой белсенділігін арттырып, қабылданған материалдардың өзара байланысын табуға жәрдемдеседі, келесі істелетін әрекеттің сипатын анықтайды. Педагогтің сөзі бейнелеу әрекеті барысындағы стеоретивтік, шаблондық қозғалысты дағдыларды жоюдың ерекше мүмкіндіктерінің бірі. Сөз – оқушылардың бейнелеу іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруға жәрдемдеседі. Жақсы ұйымдастырылған бейнелеу өнері сөз қорының ұтымды дамуына әсер етеді. Баланың сөз қорының даму дәрежесін өз жолдастарының жұмыстарының көркемдік сипатын тану, өнер шығармаларына талдау жасау, салынатын заттың құрылысы, кеңістіктегі орны, түрі, түсі сияқты ерекшеліктерін талдауынан анық байқауға болады. Бейнелеу процесіне қатысты оқушылардың түсініктерінің қалыптасу барысында сөз елеулі роль атқарады. Сәндік сурет салу сабағында мұғалімнің жүйелі берген мәліметтерінің негізінде «өрнек», «жолақ», «сызық», «сыртқы сызық», «ырғақ», «симметрия» т.б. түсініктер беріледі. Зат пен оның бөліктерінің жеке белгілерін сипаттау барысында үлкен, кіші, ұзын, қысқа, төртбұрыш, үшбұрыш, қызыл, көк сияқты сөз қоры белсенді түрде жинақталады. Зат көрінісін қағаз бетінде бейнелеу процесінде салу, жалғастыру, бояу және т.б. іс-қимылдарға байланысты сөздердің мазмұны ашылады. Қандай зат бейнелесек те оның кеңістіктегі қалпын, орнын кеңістік қатынастарын көрсету қажет. Осыған байланысты нұсқаға қарап сурет салу барысында орта, жоғары, төмен, оң, сол, алыс, жақын және т.б. кеңістік қатынастарын білдіретін сөздер жиі қолданылады. Бейнелеу өнері сабақтарында заттың атын, белгісін, бейнелеу қимылдарын, кеңістік қатынастарын білдіретін нақты сөздерден басқа «форма», «өлшем», «бояу», «түс», «орналасу» сияқты бейнелеу процесінің негізгі ұғымдары беріледі.