1Меншік кай коғамның да сан кырлы өзекті мәселесі болып келді. Сондыктан да меншік күкығын кұкык ннституты ретінде караган кезде оны меншіктен шығатын экономикалык категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздін өзі материалдык игіліктерді — табиғаттың өнімдері мен еңбекті — меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи коғамның Ішкі айкыңдауы аркылы пайда болады
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, онын өзі заттын пайдалы касиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген сон өндіріс барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктің экономикалык катынасы кұкык нормала-рымен реттеліп, меншіккұкығына айналады.
Әлемдік құқыктану доктринасы мен отандык зан ғылымы меншік кұқығын объективті жағдайдағы меншік кұқығы жөне субъективті жағдаиындағы меншік кұкығы деп бөледі.
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты коғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық, құқық нормалары жөнінде (кодекс, заңдар мен баска да заңдық, нормативтік қүжаттар) әңгіме болғанда — шын мәнінде объективтік мағынадағы меншік құқығы,яғни меншіктің кұқық институтын құрайтын нормалардың жиынтығы екенін кереміз (мысалы, АК-тін 188-27 6-баптары). Меншік құқығының объективті нормалары негізінде нақтылы меншік иесі өз калауы боиынша өзіне тиесілі мүлікті пайдалануына және оған билік етуге кұқылы екендігін, ягни сату-сатып алу, жалға беру жене тағы басқа белгілі заңдық фактілерді жүзеге асыра алатындығын әнгіме еткенімізде меншік кұкығынын субъективті жағына тап боламыз (АК-тін 188-бабы).
Азаматтык кодекстің 188 бабында меншік кұкығына мынадай аныктама берілген:»Меншік қүкығы дегеніміз — субъектінін заң қүжаттары арқылы танылатын және корғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауьнша иелену, паидалану және оған билік ету құқығы Бұл аныктама мейлінше дәл әрі ғылыми жағынан толық берілген. Өйткені, субъектіге «тиесілі» деген сөзбен шектеліп калмай, мүліктеріне өз калауынша иелену, пайдалану және билік ету күкығын береді. Меншік құқығына анықтаманы субъектінің мүлікке заңға сөйкес билік етуі.оны өзінін қалауынша пайдалануы деп түсіну керек. Яғни субъектінің затқа үстемдік етуі заңдастырылған және оған толык құқылы Осындай үстемдікпен қол жеткізу аркылы меншік иесі заттын табиғат берген касиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге. өңдеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, жойып жіберуіне толык қүкы бар. Затқа заң аркылы үстемдік тану зан күжаттарында корсетілген шекте жүзеге асады. ойткені, затка ұстемдікті шектеу меншік иесінін еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ыкпалын тигізеді, демек.затка меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес. Сондықтан да Азаматтык кодекстің 188-бабындағы меншік кұкығын шектеу мүндай күкыктын Шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де түлғанын иелігіндегі затгы иелену, пайдалану және билік ету құкығы заң аркылы. қорғалады
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын қанағаттандыру үшін мүлкі ыктиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш өкілетгіктен де айрылады. Бірақ ол мүндай жағдайда меншік иесі болып кала береді. Карызын өтегеннен кейін мүлкің сатқаннан қалған каржы алуға қүқылы, сөйтіп, заттарын кері кайтарғаннан соң онын пайдалану жөне билік ету өкілеттігі қалпына келтіріледі. Иелену құқыгы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін зан жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік егуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғы шарт жасайды.
Заң иеленуді занды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі. Егер мүлікті иелену занды негізде жасалса, онда ол занды иелену болып табылады. Яғни кұкык негізінде меншік қукығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты (мүлікті) заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса, немесе заңсыз нелёнуші затты кездейсоқ иеленіп, оны кайтару жөніндегі талапты құлашна ілмесе, бүл да кұкық бүзу деп есептеледі. Сондай-ак иеленушІ иеленген затынын заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда ол арам ниетті иеленуші делінген. Ал, керісінше, егер де мүлік оны иеліктен айыруға күкығы болмаған адамнан тегін алынып, алушы мүны білмесе және білуге тиіс болмаса (адал алушы), мүлікті меншік иесі немесе меншік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан не мұнын екеуінен де үрланған, не олардың иеленуінен бұрын бүлардын еркінен тыс өзге жолмен шығып калған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп алдыруға қүкылы.
Азаматтык кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған, тек аталған баптың 3-тармағыңда ғана бөтеннін затына күкык ретінде иелеңудің жасалу жолы мен теуедділігі көрсетіледі. Сонымен бірге занда ерекше негіз бар «Иелену мерзіміне» жол беріледі (АК-тің 20-бабы).1 Иеленудін мұндай құқығы меншік құқығынан тұлғаның затты өз билігінде нақты түрде ұстауымен ерекшеленеді
Пайдаланудың өкілеттік құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғм қасиетін алудың,сондай ақ одан пайда табудың заң жүзіндегі қамтамасыз етілуі.Пайда кіріс,өсім,жеміс төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін
Билік ету қүқыгы дегеніміз — мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудін занмен қамтамасыз етілуі (АК-тің 188-бабы 2-тармағы).
Билік етудің өкілеттігі мешпік құкығының объектілеріне қатысты мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік иесі өзінін меншік қукығын езгеге беріп, кепілдік күқык жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол билік кұкығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету қүқығы арқылы мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің кұқығы өзгеге толыктай не жекелеген түрде отеді (мысалы, арендаторға иелік ету және пайдалану кұқыктары беріледі). Билік етудің өкілеттігін жүзеге асырудың манызды түрі меншік иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады.
Нарыкта оз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету кажет. Әдетте тауарлар ауыстыру үшін ондіріледі. Ауыстыру кезінде меншік иесінің құкығы сатушыдан сатып алушыға ауысады. Сондықтан да сатушы тауардың меншік иесі ретінде меншік қүқығын өзгертуге мүмкіндік алуы тиіс. Билік ету кұкығын жүзеге асыру максаты меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес келеді.
Әдетте меншік иесі өзінің билік өкілеттігін калай да жүзеге аеыруға міндетті дегең ереже жок. Шешімді калай кабылдайды, қалай билік етеді — оны бір өзі шешеді. Дей турғанмен, ол бүл арада заңды бүрмалауға жол беруге тиіс емес. Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі озінің билік ету құқықығын коғам мүдделі болғанда жүзеге асыруға міндетті. Зан мен баска да құқықтық, негіздерге орай меншік иесінін билік ету күкығы алынуы не токтатылуы мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билІк ету кұкығы тек мемлекеттін келісімімен жүзеге асады. Мысалы. әрекет ету кабілеті шектеулі адамдармен билік ету қүкығын асыру үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұқсаты талап етіледі.
Билік ету құқығы затка меншік иесі болып табылмаитын тұлға аркылы да жүзеге асады. Бүл заңның арнайы нұскауы-мен болады, немесе меншік иесімен жасалған келісім-шарт негізінде (мысалы, теміржол жүкті иесіне беруге мүмкіндік болмаған жағдайда баска тұлғаға тапсырады) болады.
Пайдаланудың өұілетік құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етіліуі. Пайда кіріс,өсім,жеміс төл алу және өзге де нысандарда болуы мүмкін А.К тің 188 бабы 2 тармағыПайдаланудың өкілеттік қүқығынан жай пайдалану ажырата білу керек.Пайдаланудың өкілеттік құқығызатты пайдалануға құқықты қаматамасыз ететін меншік құқығы субьектісінің өкілеттігі.Пайдалану осы құқықты жүзеге асыру болып табылады,яғни затты нақты пайдаланып немесе оны қашан кіріс алғанша тұтыну
3АЗАМАТТаРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
Казақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы мен Азамттықкодекстің І91-бабына сәйкес азаматтардың меншік құқығы азаматгардын жеке меншігі түрінде көрінеді. Жеке меншік — жеке тұлғаның, жекелеген азаматтардын меншігі.
Азаматтардың меншік кұкығынын пайда болу жағдайына байланысты иеленудің — жеке және ұжымдык түрлері болады.
Жеке кәсіпкерлік — азаматтардын. тауарларға (жұмысқа, қызметке) суранымды қанағаттандыру арқылы пайла немссе жеке табыс табуға бағыталған ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкерлердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады (АК-тің 10-бабы).
Кәсіпкерлік кызметін үйымдастыру түріне орай жеке кәсіпікерлік заңды тұлға құрылуымен (АК-тін 14-бабы). сондай-ақ занды түлға белгілерінің болмауына байланысты занды тұлғаны құрмай-ак жүзеге асады (АК-тің 19-бабы және Казакстан Ресттубликасынын «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңының 1-ба-
бы).
Азаматтардын жеке меншігіндегі мүліктерді, егер заңда өзгеше көзделмесе, біріктіруге болады. Онда мүлік бір мезгілде бірнеше адамның иелігінде болып, олардың әрқайсысының улесі айқындалады не айқындалмай-ак бола береді, оны былайша айтканда, үлестік меншік және бірлескен меншік деп те атайды.
Азаматтардың меншігі экономикалык категория ретінде жеке меншІктенудің барлық түрлерін камтады. Азаматтык құкык азаматтың мүлікке меншік қатыстылығын, оныиеленуін, пайдалануын.жәнебшіік етуін реггейді және бүл мүлікті корғауды жүзеге асырады. Осындай меншік қатынастарын реттейтін нормаларды жуйеге келтіретін жиынтығы азаматтардың меншік құқыгын қурайды, бұл обьективтік магынадагы меишік қуқыгы болып табылады. МеншІк қуқыгы субъекттті тулгалық магынада азамат құқығының заң нормалары арқылы танылатын жэне қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленуі, пайдалануы жәие билік етуі.
. АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ
Меншік кұқығының субъектісі жеке тұлға болып табылады. Бірак, ол жалданған жұмысшы, жеке кәсіпкер, заңды түлғаның кәсіпкер-кұрылтайшысы катысушы түрінде, яғни әрқилы рөлдерде керіне береді. Азамат өзінің үлесін қосу аркылы мемлекеттІк емес занды тұлғаны калыптастырады, Азаматтар ғана толық серіктестіктің катысушылары және сенім серіктестігіндегі толык серіктер бола алады {АК 58-бабы, 3-тармағы). Азамат меншік иесі ретіңде көбіне көп жеке кәсіпкердін ролінде болады.
Зан жеке кәсіпкерлікті жеке және бірлескен кәсіпкерлікке бөледі. Жеке кәсіпкерлік бір адамның меншік иелігіндегі мүліктІң дербес базасына енгізіледі,сондай-ақ ол оған заңбойынша пайдалануға, билік етуге кұқылы.
Бірлескен кәсіпкерлік бІр топ адамның ортак меншігіндегі муліктердең кұралады, демек әркайсысы өзінің үлесін ортаға салады, сондай-ақ олар сол мүлікті бірлесіп пайдалану. билік ету кұкыктарына ие болады.
Бірлескен кәсіпкерлік жалпы бірлескен меншік (жұбайлардың бірлескен жалпы меншігі), шаруа қожалыктарының ортақ меншігі, жекешеленген тұрғын уйге деген немесе оның ортак. меншігіндегі үлесті меншігі негізінде жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпкерліктін нысандары мынадай болады: 1) ерлі-зайыптылардың бірлескен ортак меншігін жузеге асыратын ерлі-зайыптылар кәсіпкерлігі; 2) шаруашылық кожалығы немесебірлесіптүрғын үйді жекешелендіру негіздерінде жүзеге асырылатын отбасылык кесіпкерлік; 3) жай серіктестік, бұл орайда кәсіпкерлік қызмет меншіктің ортак үлесіне сәйкес жүзеге асырылады.
«Жеке кәсіпкерлік туралы»занның 9-10-баптарына сәйксс. егер азамат ез мүлкін айналымға салатын болса, онда меншік иесі ретінде жеке кәсіпкердің меншігі екі жағдайда болуы мүмкін: а) кәсіпті тіркеуді талап етуді; ә) кәсіппен тіркеусіз шүғылдана беру. Заң азамат кәсіпкердің тіркеуге байланысты қызметін нақты айқындайды, Жалдамалы кызметкерлердің енбетін тұрақты пайдаланатын кәсіпкерлер, кәсіпкерлік кызметтен түсетін жылдық жиынтык табысы Казакстан Республикасының заң актілерінде корсетілген салык салынбайтын жылдык жиынтык табыс мөлшерІнен асатын жеке кәсіпкерлер МІндетгі түрде мемлекетгік тіркеуден өтуге тиіс. Осы аталған жеке кәсіпкерлер тіркеуден өтпесе, онын кызметіне тыйым салынады.
АМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ
- Казакстан Республикасының Конституциясында «Қазақ-
стан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай
да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады», — деп корсе-
тілген (26-баптың 1-тармағы).
Азаматтық кодекстің 191-бабы 2-тармағына сәйкес азаматтарға немесе занды түлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін. Жеке меншікте болатын мүліктік саны мен күны шектелмейді.
Азаматтық күкықтардың объектілері Азаматтык кодекстің 3-тарауында реттелген. Азаматтардың меншік күқығын шектеу тек заңмен жүзеге асырылады, оған мыналар катысты: а) азаматтардың меншік күқығына алуға немесе пайдалануға жарайтын мүліктердің аясын шектеу; ә) осы мүліктің саны мен қүнының белгілері бойынша шектеу; б) мұндай шектеу әдетте жер учаскесінің аумағын белгілегенде қодданылады; в) арнайы заң қүжаттарында көрсетілген шектеулер. Мәселен, берілуге рүқсат етілмейтін теңіз порттары мен аумақтар және т.б. айтуға болады. Бір ескеретін жағдай, кез келген мүлік азаматтардың меншік қүқығынын объектісі бола алады, біз олардын ,. мейлінше маңызды деп аталатындарына ғана тоқталмақшымыз.
- «Жер туралы» заннын 2-бабына сәйкес жер құкык
объектісі болып табылады, яғни жерге жеке меншік азамат-
тардың меншігі түрінде болады(«Жер туралы»заннын 15-бабы
2-тармағы). Сонымен, жер азаматтык айналымға енеді екен.
сондықтанда жер катанасы мүліктік катынаска жатады, Мы-
салы, Заңның 33-бабына сәйкес жер учаскесінін. меншік иелері
жердін бүлінуіне байланысты жүмыстар жүргізу кезінде то-
пырақтын күнарлы қабатын алуға, пайдалануға және сақтауга
бағытталған щаралар жүргізуге міндетті. Демек, топырактын
қүнарлы кабаты болек алынған кезде дербес кұндылыкка ие
болады екен. Бүл арада топырақтын мүндай қүнарлы бөлігі оз
мағынасынан гөрі материалдык ерекшеліктерге ие болады,
өйткені, ол пайдалану кезінде минералдық тынайтқыштармен
таңайтылып, өнімділігін арттырады, яғни ол меншік кұкығы-
ның дербес объектісі ретінде көрінедІ