Құқықдерекнамасы термині казіргі кездегі кұкыктануға рим кұкыгынан келді. Құқық дерекнамасы туралы әңгіме қозғалғанда, алдымен б!зге азаматтык құқықтың жиынтығынкерсететін күқықтық нормалардың жай-жапсары кандай деген мәселені анықтап алуға тура келеді. Әдетте азаматтык-күқықтықнормалардың нысандарын «азаматтык кукык дерекнамасы» деген терминмен сипаттау тән нәрсе. Азаматтық кукык дерекнамасы зандар, баска да нормативтік кукыктык актілер және әдет-ғұрып деп аталатын екі турге бөлінеді. Іскерлік айналымындағыәдет те оның соңғысына жатады. Кеңестік заңдарда сот тәжірибесі дербес кукык дерекнамасы болып саналмады. Казір Казакстан Республикасы Жогарғы Соты зандар-ды колдану жетінде нормативтік каулылар шығарады. Оған мысал ретінде Республика Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылгы 22 желтоқсандағы «Моральдық зиянды қалпына келтіру туралы зандарды соттардың колдануы» атты қаулысын айтуга болады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік каулылары белгілі дэрежеде азаматтык құкықтың дерекнамасы болып саналады, ягни ол соттарда қаралған істері бойынша алғашқы нормативтик каулылар аркылы, сот тәжірибесі жөнінде басшылыкка алынатын нускаулар береді. Жоғарғы Соттың бул нускаулары тек сот органдарына арнала турса да, беделді органның құжаты болғандыктан жалпыга бірдей маңызға ие болады және азаматтык кұкыктың дамуында улкен рол аткарады.
Азаматтык; кукык дерекнамасьша халыкаралык шарттар да (конвенциялар) жатады (АК-тщ 3-бабының 8-тармағы). Бул орайда халыкаралык шарттар азаматтык кукык дерекнамасы ретінде Казакстан Республикасының ішкі азаматтық зандарына Қарағанда басым құқыққа ие болады. Егер мундай халыкаралык шартта азаматтык, зандарьшдагыдан езгеше ережелер белпленген болса, аталган шарттыц ережелер! қолданылады. әдетте, азаматтық кодексте колданылатын халыкаралык шарттар оны қолдану үшін Республика ішінде құжат шығару талап етпегеннен басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халыкаралык шарттар тікелей колданылады. Ал, үкіметаралык және ведомство аралык келісімдер, Үкіметтің әртурлі шетелдік фирмаларымен жасаған шарттары ратификациялауга жатпайды. Демек келісімдер (шарттар) Казакстан Республикасымен ратификацияланбагандыктан АК-тің 3 бабының 8-тармағына сәйкес халықаралық шарт болып есептелмейді. Халыкаралық шарттың басқа заңдарға Қарағанда басым құқығы туралы ереже 1969 жылы 23 мамырда кабылданган халыкаралык шарттар құқығы туралы Вена конвенциясынан туындайды. Аталган конвенцияга
Казахстан Республикасы 1993 жылгы 31 наурыздагы Жоғарғы Кеңестің Каулысы арқылы қосылған болатын.
1.Қазахстан Республикасыньң азаматтык; заңдары жалпы-республикалык зандар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Казакстан Республикасыныңезге де зандары мен Қазахстан Республикасы Президентінің зан куші бар Жарлыктарынан, Парламент, каулыларынан, Парламент, Сенаты мен Мәжлісі қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ак Азаматтық кодекстің 1-бабының- 1,2-тармактарында аталган катынастарды реттейтін Қазакстан Республикасы Президентінің Жарлыктарынан, Казакстан Республикасы Үкіметінің каулыларынан турады.
Азаматтық-құқықтық актілер өздерініңиеленетін заң күші арақатынасына сәйкес мынадай деңгейлерге белінеді
- заң —қоғамдық катынастарды реттейтін, Казакстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 3-тармагында көзделген түбегейлі принциптер мен нормаларды белгілейтін Ка-
закстан Республикасының Парламенті, Казакстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 4)-тармакшасында кезделген жағдайларда Қазакстан Республикасының Президенті қабылдайтын құқықтық акті; - заң акті — Конституциялык зац, Казакстан Республикасы Президентінің, Конституциялық зан куші бар Жарлығы, Кодекс, Казакстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы,
Сенат пен Мәжлісінің каулылары; - заңға тәуелд1 нормативті қүқықтық, акт1лер Үұіметтің қаулылары, министрлердің, мемлекеттік комитеттердің жене басқа да орталық мемлекеттік органдардың бүирықтары,
нормативтік қаулылары, езге де орталык, мемлекеттік органдардың нормативтік бұирықтары, қаулылары; мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері.
Нормативтік құқықтық, актілер негізгі жене туынды актілер болып бөлінеді. 2Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- Конституция, Конституциялык зандар, кодекстер, зандар;
- Казакстан Республикасы Президентінің Конституциялык
зац күші бар Жарлықтары, Казакстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары, Қазакстан Республикасы Президентінің езге де нормативтік құқықтық Жарлықтары; - Қазақстан Республикасы Парламенті мен онын палаталарының нормативтік каулылары;
- Қазақстан Республикасы Ук1метінің нормативтік,каулылары;
- Конституциялық Кеңестің Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының, Қазақстан Республикасы Орталық сайлау
комиссиясының нормативтік қаулылары; - министрлер мен езге де орталық мемлекеттік органдар басшыларының нормативтібұйрыктары;
- мемлекеттік комитеттердің нормативтік: қаулылары, өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
- мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
Туынды нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне: регламент, ереже, кағида, нұсқаулық жатады.
Туынды турлердегі нормативтік құқықтык актілерге негізгі түрлердегі нормативтік құқықтық актілер арқылы қабылданады немесе бекітіледі жене олармен біртұтастық кұрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актілердің нормативтік кукыктык актілер сатысында алатын орны негізгі түрдегі актінің деңгейімен анықталады
Казакстан Республикасы азаматтык заңының тұғыры, арқауы Азаматтык кодекс болып табылады. Ол екі бөлімнен (Жалпы жене Ерекше) турады. Казакстан Республикасы Азаматтык кодексінің Жалпы бөлімі 1994 жьшы 27 желтоқсанда кабылданып, 1995 жылы 1 наурыздан бастап ұүшіне енді ал Ерекше болімі 1999 шілдеде қабылданда.
.Азаматтык кодекстің 3-бабының 2-тармағы ерекше манызга ие, онда былай делінген: «Осы Кодекстің 1-бабының 3-тармағында аталғандарды қоспағанда азаматтык құқықтың Казак-стан Республикасының заң актілерінде қамтылган нормалары осы Кодекстің ережелеріне кайшы келген жағдайда осы Кодекстің ережелері колданылады, Казакстан Республикасының зандарында камтылған және осы Кодекстің нормаларына қайшы келетін азаматтық құқық нормалары Кодекске тиісті өзгертулер енгізілгеннен кейін гана колданылады». Демек, Азаматтык кодекс барлық уйлестіруші міндеттерді аткарады екен, сондыктан да азаматтык құқық нормалары енгізілген озге құқықтық нормативтікактілер Азаматтык кодекстің талапта-рына сай болуы тиіс. Ал муның жаксы жағы да, кемшілігі де бар. Кемш1л1к жағы мынада, меселен, Азаматтык кодексте жалпы жене арнайы заңдардың ара салмағын реттеуде құқықтық негіз қаланбаған деп оилаймыз, ал мунын өзі сайып келгенде, тәжірибеде белгілі бір дәрежеде қиындықтар тугызуы гажап емес.
Азаматтык кодекс меншіктің жеке жене баска турлеріне байланысты қатынастарын бекіте түсуге ерекше мен берген. Шын мәнінде Кодекс бул меселеге жана көзкарас тұргысынан келеді, ягни азаматтык құқықтық катынастар катысушылардың мертебесін, мәміленің жалпы ережесін айқындайды, меншік құқығын алу мен корғаудың жаңа тәсілдерін бекітеді, міндеттемелерді камтамасыз етудің жаңа тәсілдерін, шарттар мен тағы басқаларының озық түрлерін қарастырады. Корыта айтканда, Казакстан Республикасының жана Азаматтык кодексі бүгінгі заман талабына сай келеді
- Басқа да азаматтык, заңдар. Азаматтык құқық дерекнамасының ішінде азаматтык кукыктык зандар да бар. Азаматтык кодекс өзінің, бірқатар нормаларында осындай зан актілерін (29 заң актілерін), кодекстерді, арнайы заңдарды (мысалы, «Неке жене отбасы туралы» зан, «Тұрғын үй катынастары туралы» зан, «Жер туралы» заң жене т.б.) кабылдауды тікелей карастырган.