Безендіру, өнерді қабылдаутеориялық негіздері. Кең байтақ қазақстаның ұлттық ортақ қолөнердің сарқылмас бай мұрасын кеңінен игеру оны халық кәдесіне жарату жолында әсіресе соңғы кезде қыруар игі істер жүзеге асырылып келеді осы уақытқа дейін домбырамыздың өзін дұрыс шығара алмай келсек енді толып жатқан тарифи музыкалық аспаптар қайта тіріліп өнерге қосылды мұның бәрі партиямыз үкіметіміздің күнделікті әкелік қамқорлығының айқын көрнісі шешенің тілі ортақ шебердің қолы ортақ дегендей халқымыздың таңдай қақтырған қолөнерін алдағы уақытта дамытып жетілдіру үшін жас шәкірттер даярлаудың маңызы зор рас өнерлі жастар көп бірақ сол іске бейімделіп қолөнер шеберлерін дайындайтын оқу орындары жоқ
Жоғарыда айтқанымыздай мұны тиісті орындармен келісе отырып жоспарлы түрде мектеб қабырғасынан бастаған жөн әрбір обылыстың аудан көлемінде белгілі мектептерде еңбек сабағы ретінде бола ма кәсәптік техникалық училищелердің жанынан арнайы бөлім ашу арқылы бо лама әйтеуір халқымыздың сан ғасырлар сақталып келе жатқан қолөнер саласындағы ұлтық үлгілерімізді сақтап қалудың а малын қолға алуымыз қажет .Қазақ сәндік қолөнері біздің ұлттық мазмұны социалистік мәдинетіміздің құрамды бөлігі оны дамыта отырып жер-жерде халық шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпақтарға насихатау қолөнері бұйымдарының сапасын арттыра беру аса құрметті және игілікті іс болып табылады
Ал жоғарыда айтылғандай ертедегі ата-бабаларымыздың қолөнер шеберлігінің үлгісін сақтап біздің заманымызға алып клген сонымен бірге әлі де болса кейінгі жса ұрпақтарға ұстаздық көрсетіп соларды үйретте алатын шеберлеріміз әзірге баршылықенді солардың ішіндегі есімдері баршаға мәлім біраз өнерпаздарымыздың әрқайсысының өмір жолына қысқаша тоқтала кетейік
Қазақстан даласындағы орта ғасырлардың көркем мәдениеті бұрын өткен андронов және ежелгі көшпенділер кезеңі мәдениетімен тұрақты мұрагерлік байланыста болғандығымен ерекшеленеді.Көшпелі өмір салты көркем кәсіптің алда ұзақ уақыт бойы басым болатын осы аймаққа тән түрі көркем қолөнер кәсібін қалыптастырды.
Сондай-ақ аймақтағы қалалардың жылдам даму көршілес көркем мәдениеттердің әсері байқалатын көркем қолөнер кәсібі бұйымдарының жаңа түрлерінің пайда болуына ықпалын тигізді. Қазіргі кездегі археологиялық мәліметтер қазіргі Қазақстан территориясында орналасқан орта ғасырлық қалалардың қарқынды өмірі жайлы бұрын болжам түрінде болған пікірді нығайтуға мүмкіндік берді.
Қалалықтардың өмірі негізінен шығыстан батысқа қарай өтетін керуен жолдарының қозғалысын қамтамасыз етумен байланысты болды, ал олардың тұрмыстық жағдайы тұрғындардың басым көпшілігінің өмір салтының жалпы сипатынан айтарлықтай ерекшеленеді. Сондықтан,аймақтық тек отырықшы тұрғындарына ғана тән көркем қолөнер кәсібі бұйымдарынан көшпенді мәдениет тудырған көркемөнер дәстүрлерімен тығыз байланыста байқауға болады.Дегенмен, осы кезеңдегі көшпенділердің өнері мәдениеттердің бір біріне тигізген әсерлерінен байи түсті,себебі,керуен жолдары жаңа идеялар тудырмауы мүмкін емес еді.
Сонымен бірге көшпенді мәдениет қолданылатын материалдар түрлерін де шектеді,көркем композицияны шешудің ережелер жүйесін жасады,қолөнер және шығармашылық жұмыстарының алуан түріне арналған түрлендіру өлшемін анықтады. Көшпенді мәдениеттің “таңында” қалыптасқан көркем дәстүрлер кейінгі екі мыңжылдықта да өзінің өзектілігін сақтап қалды.
Ортағасырлық кезеңде болған көшпенді және қалалық мәдениет көркем қолөнер түрлерін екі типке бөлуге болады:отырықшы тұрғындарына арналған және көшпенді өмір салтына қажет заттар. Сондықтан қолөнер еңбегі біршама жақсы дамып,ұсталар мен көзешілер тұрған қала кварталдары дәстүрлі түрде болды друге болады.
Араб мәдениетінің пайда болуы Қазақстан территориясындағы көшпенділердің өміріне айтарлықтай әсерін тигізбеді, дегенмен сол кездегі көркем қолөнер кәсібіне аз да болса ықпалы болды. Бұл жадай метал құю техникасында,архитектуралық формалардың қасбетін ою-өрнекпен безендіруде ерекше байқалады.Аталмыш аймақта өмір сүрген ортағасырлық тұрғындардың мәдениетінде сопылық философияның кең тарауының үлкен мәні бар.
Шебердің жұмысында,көркемқолөнер мәселесінен басқа, орта мен көшпенді өмір жағдайына сәйкес келетін бұйымдардың тәжірибелік қажеттіліктеріне артықшылық жасау негізгі байдар болып табылады. Бұлардың біршама өзіндік ерекшеліктері болғаны белгілі.
Егер тұрмыстық заттың формасын оның тәжірибелік функциясы анықтайтын болса, онда декор дүниетанымдық ұстанымдарда
Батиксабақтардың теориялық негіздері. Матаны әсемдеу өнері ерте кезден белгілі. Алғашында матаны жасау барысында ерекше әдіспен тоқылған суреттер пайда болды. Кейінірек суретші қолмен салатын болды. Ал содан соң белгі түсіретін ағаш тақтайшалар ойлап тавбылды.
XVII ғасырда металдан жасалған белгі салғышты қолдана бастады. Келесі қадам –белгі салуға арналған машинаны ойлап табуы. Гровер шебердің суреті металл білікке (вал) ойылған. Содан соң оны бояуға шалып, матаның бетінен жүргізген. Егер де түрлі-түсті өрнек болса, бірнеше білікті қолданған.
Кейде матаны көркемдеу үшін бір уақытта екі әдісті қолданған –жіптерді тоқу және өрнек. Қытайдың «КЭСЕ» матасын осыған жатқызуға болады, мұнда жіптен тоқылған қылқалам арқылы өрнек жасалып толықтырылған.
Ең көне (шамамен екі мың жыл) өрнек қытайлық өрнек болып табылады. Мата өте жақсы сақталған,онда минералды бояғыштар арқылы күңгірт кескіндер салынған.
Ыссы батик отаны Индонезия болып саналады. Классикалық ыссы батик- көп еңбекті қаж ететін өрнек түрі. Тек матаны дайындаудың өзі бірнеше күнге созылады.
Өрнекті, XVII ойлап табылған «чантинг» (тьянтинг,тьянтин) құралы арқылы арқылы жасаған. Уақыт өте келе батикті қолмен орындау сирек кездеседі. Жіңішке металл сымнан жасалған қалып (штамп) жұмыс барысын жылдамдатты.
XVII ғасырдың аяғында үнділік «ситтцы» матасы өзінің әдемілігімен Еуропаны таң қалдырды. Мұнда қалып арқылы матаға өрнектер түсірілді.
Сонымен қатар XVII ғасырдың аяғында ақ түске түрлі-түсті суреттерді салу қолданыла бастады. Осы кезде бейнелер барынша күрделеніп, контурлы суреттер салынды, өрнектер салуға өсімдік майынан алынған желімделгіш масса қолданылды.
Үндістанда және Индонезияда өрнек киімді әсемдеу үшін қолданылды. Жапония мен Қытайда өрнекті дәстүрлі интерьерді әсемдеу үшін қолданды. Шеберлер көбінесе бір түсті қолдана отырып табиғаттың тамаша әдемілігн көрсете білген. Ондағы ассиметриялық композиция қайталанбас үйлесімділікті тудырады.
Қазіргі заманғы қолмен өрнек жазу бұрынғы әдістерді негізге ала отырып, жаңа технологиямен толықтырылған.
Ыссы батикте ара шалшығының орнына парофинді және стеоринді пайдалана бастады. Өрнек жазу кезінде бояулардың ажырап кеткен жерлері кемшілік болып келсе , уақытөткен сайын өзінше әсер беріп , жаңа мәнге ие болады. Қазіргі кезде ол осы техниканың нышанына айналды. Сонымен қатар түрлі материалдардың пайда болуына байланысты өрнек жасаудың жаңа техникасы салқын батик дами бастады.
Енді батик жазу әдістеріне тоқталайық.
Салқын батик
Батырма немесе инелер арқылы мата тергішке керіледі де, сурет контуры қарындаш арқылы түсіріледі. Қажетті бояуды шыны немесе фарфор ыдысқа құяды. Содан соң түтікшеге сорғызып, қарындаш ізімен контур сызықты түсіреді. Міндетті түрде контур сызық тұйық болуы шарт, әйтпесе бояу матаға жайылып, дақтар қалдыруы мүмкін. Бояу түсірілгеннен кейін, 40-50 минут кептіреді.
Дайын бояуларды араластыру үшін ас содасының ерітіндісін дайындау керек. Жасыл,қызыл, көк және жасыл түсті араластыруға қайнаған жылы суға бір шай қасық ас содасын салып араластырады, қара түс үшін жарты шай қасық ас содасы қажет. Жұмыс алдында ас содасы ерітіндісі мен бояулар 1:1 пропорцияда араластырылады. Бірақ та бұл езілген дайын ерітінділерді екі тәуліктен артық сақтауға болмайды.
Араластырылған бояулар матаға қылқалам арқылы жағылады. Ереже бойынша алдымен ақшыл бөліктері содан соң күңгірт элементтері боялады. Ерітінді матаға еркін жайылады, дегенмен де үлкен бөліктерді бояғанда мақтамен дымқыл жерлерін сүрту керек.
Жұмысты кепкеннен кейін бумен өңдеген жөн. Ол үшін матаның боялған жерлерін бір-біріне тимейтіндей етіп қағазға немесе матаға орайды. Бумен өңдеуді үлкен кастрөлде немесе шелекте жасауға болады. 5 см дейінгі деңгейде су құйылған ыдыстың ішіне оралған мата тимейтіндей етіп жіп керіп, соның үстіне орналастырады. Егер де жұмыс өте үлкен емес болса, қақпағы жабылған ыдысты 30 минут қайнатады. Ал жұмыс үлкен көлемде бірнеше рет оралған болса, 60-90 мин. Қайнатады. Келесі кезекте матаны алдымен салқын сумен, содан соң ыстық сумен шаяды да, сабынмен жуады. Табиғи жібекті жуғаннан кейін бөлме температурасында сірке суының ерітіндісінде өңдейді (1 литр су- 2 ас қасық 9 сірке суы).
Ал мақтадан немесе зығырдан жасалған матаны қолмен жуғаннан кейін екі рет минуттан кір жуғыш ұнтағының ерітіндісінде қайнатады. Бұйымды дымқыл күйінде алдымен теріс жағынан, содан соң оң жағынан үтіктеу керек.
Ыссы батик
Ыссы батиктің салқын батиктен айырмашылығы парафин,стеарин немесе олардың қоспасын қолдануында. Ыссы қойма ақ түсті болатын жерлерге қылқалам арқылы жағылады. Содан соң барлық жазықтық бояу ерітіндісімен боялады.
Мата кепкеннен кейін қоспамен ақшыл болатын жерлері жабылады да, қалғаны күңгірт тонға боялады. Кептіргеннен кейін қоспаны үтіктеу арқылы ажыратады, оны бірнеше қабат газет арқылы оң және теріс жақтарынан үтіктейді.
Еркін өрнек
Бұл өрнек түрі қоспаның болмауымен және бояудың матаға еркін жайылыуымен ерекшеленеді. Еркін өрнекпен жұмыс істеудің алдында матаны ерітіндімен түгел жауып шығады. Оған КМЦ түсқағаз желімін пайдалануға болады. Содан кейін бояу ерітінділерімен қағаз бетін акварельмен жұмыс істеген сияқты бояйды. Ал бумен өңдеу жоғарыда айтылғандай жүргізіледі.
Түйінді батик
Түйінді батик- матаны түйіндеп байлау арқылы бояу. Матаны орайды да, байланған жерден бояу аз өтетіндей етіп синтетикалық жіппен байлайды. Сондағы езілген бояу ерітіндісін жалпақ қылқалам арқылы алдымен ақшыл түстерді, содан соң күңгірт түстерді жағады. Дымқыл бұйымды ыссы духовкада немесе кептіргіш шкафта кептіреді. Бұдан кейін синтетикалық жіпті шешіп қағаз немесе мата арқылы теріс және оң жағынан үтікпен үтіктейді. Осыдан соң бұйымды сумен шайып, сабынмен жууға болады.
Әр халықтың ғсаырлар бойына жинақталып белгілі бір жүйеге түскен рухани өмірінің ұлттық мәдинетті бар .Мол рухани мәдинетінің маңызы бір саласы қолөнер .Қазақ хаоқының шеберлік өнері еңбек барсында туды және тұрмыс тіршілігінде қолданылаттын өнермен тығыз байланыстты болды .Барлық заттар көшпелі халықтұрмысына бейімделіп жасалды .Қолөнер ғасырлар бойы дамып қалыпттасып келе жатқан хаоық шығармашылығы.ол талай ғасырлар кезеңінен өтіп түрленіп жаңарып келіп атадан балаға қалған мұра ретінде бізге жеткен дәстүрлі өнер .Ол арқыллы біз үлкен рухани эстет икалқ тәлім алып өнер әлеміне қанат қағамыз. Өнер туындылары белгілі бір дәуірде,сол дәуірде өмір сурген халықтың тұрмыс тіршілігін бейнелейді. Халықтың асқақ арманын, табиғат сұлулығын, ішкі жан сезімін өнер арқылы білдірген. Өнер туындылары арқылы белгілі бір халықтың тарихын білуге болады.
Тіл арқылы кез келген халықтың даму дәрежесін, оның даму тарихын, мәдениетін түсінуге болады. Мәселен сол тілді сақтап дамыта білуде. Ал біздің тіл қорымызда мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына, аңшылық, саятшылы, балықшылық, т.б. кәсіпкерге, қол өнерінің сан алуан туріне байланысты мыңдаған ұғым мен заттардың атаулары бар және кез келген атаудың сыртыда тұрған, соған байланысты этнографялық ұғым, наным сенім,әдет ғұрыпттар тағы б ар .Әр түрлі заттың құбылысттың аты –жөні сыр-сипатты қоғамдық қатынастар әдет ғүрып салт-сана мен дәстүрлер жайлы мағұлматардың бәрі де кейінгі т уындарға тән тіл фактілері арқылы ғана яғни тілдегі сөздер менсөз тіркестері фразеологизмдер мен арқылы мақал мәелдер аңыз ертегілер арқылы жетуі мүмкін емес кез келген тілдің қоғамда өзара байланыстты үш түрлі қызметті бар .оның басты қызметі коммуникативтік яғни қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатнас жасап бірін-бірі түсінуі пікіри алысу үшін қажетті қызметі.
Оның екінші қызметі көркем шығарма тіліне тән тілдің бұл қызметіәрине қаламгердің шеберлігіне сөз саптау мәнеріне байланысты .ал тілі үшінші қызметі ғылыми терминмен айтқанда аккумулиятивтік қызмет деп. аталады яғни ол тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп қалыптасқан баолық сөз байлығын өз бойына жиып сақтап келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде түгел жеткізіп отыратын игілікті қасиеті.
Бұл салада игілікті бастамаларымыз да жоқ емес осы ретте кәсіпттік этнографиялық ұғымдар жөнінде этнолингвистикалық қорымызды толықтырып нақты этнографиялық тағылымдар жазып қалдырған халық өнері шебері етнограф Дәркенбай Шоқпарұлы ол кісі ата –кәсіп түрлерін олардың тәрбиелік мәнін этнографиялық ұғымдарын поэзия тілімен шебер суреттеген
Зергердің сәндеп соқан сырғасы бар
Қырында құс бегінің шырғасы бар
Құлын кезден өрелеп төрт аяғын
Баулысаң жай жылқыдан жорға шығар
Біз жоғарыда халық өнерпаздарының еөне заманан келе жатқанқолөнердің көркемдік әсемдік бұйымдарын және олардың жасалу тәсілдері жайлы әңгіме еттік ендігі жерде халық шеберлеорінің асыл мұрасын сақтап біздің қазіргі заманымызға дейін алып келушілер жайында әңгіме еткіміз келеді ондай шеберлер елде көп
Қолөнер шеберлерінің біразы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне белсене қатынасып амангелді батырдың соңынан ерген сарбаздарға қажетті қару жарақаттар соқты мысалы батырдың ағасы бектепберген үдербаев пенбірге баязи төлегенов мода бек байториев сыздық қызыров сияқты ұсталар көтаршілерді білтелі мылтықтар мен сирақты мылтық айбалта қылыш сүңгі найзалармен қаруландырады ол қарулардың көпшілігі қазір музейлердегі тиісті орвндарда сақталулы тұр бұлардың қазіргі жастардың әскери патриоттық әсттетикалық тәрбие алуына ролі зор
Ал кілем тоқу өнері де біздің өрс алған ауылдық жерлерде тұратын қазақ әйелдері мен қыздары тоқыма жүн түтіп жүн сабауды ұмыта қойған жоқ қызылорда шымкент жамбыл торғай ақтобе обылыстарында кілем тоқу өнері ұрпақтан-ұрпаққа ауысып жаңаша түр ою-өрнектер мен әсемдік орнын қадір қасиетін жойған жоқ.сондықтан тиісті орендар осы сияқты жергілікті қолөнер шеберлеріне деген қамқорлықты оларға коректі шикізат қорын бөліп ғасырлар бойы халқымызбен жасасып келе жатқан қолөнердің алдағы уақытта да өркендей беруіне көңіл бөлінеді деп. сенеміз
Қазір кейіз үйдің неше түрлері жиһаздарының жаңаша түрмен дамытуда шәми айтмағанбетов бибі сәрсенбаева зейнел жұмағұлова қадиша сәметова бағдат игенбаева ағайша бірәлина моншақ сәдуова салима әзірбаева насипа тайманова қатима қожақметова сияқты халық арасынан шыққанөнер иелерінің еңбегін атап өткеніміз лайық
Халық шеберлері жеке адамның мұқтажын ғана өтеп қойған жоқ кешгі күндері олар колхоз өндірісіне де белсене араласты шаруашылыққа соқа қамыт-сайман жасады олардың ішінде Ленин орден імен құрмет белгісі орден імен нагыраталған атақты ұста мұқаметжан оспановты бірнеше медалдарды омырауларына тақан құлмырза мырзақмет жармақ нұрбек әбдірақман әлімбет даиыр көшербай ұсталар да қиын кезде осындай еңбегімен көзге түсті мұндай кісілер тізе берсеңіз республикамызда көп-ақ.
Коммунистік партия мен сонет үкіметі халық өнерін дамытып өркенднтуге әрқашан көңіл бөліп қамқорлық жасап келеді оған қолөнер шеберлерінің аудандық обылыстық және республикалық көрмелерінің өткізілуі халықтың қолөнері деген рубрикамен баспасөз бетерінде оқтын-оқтын мақалалардың жарық көріп отыруы осының айғағы астанамыз алматыда тұскиіз фабрикасы деген ат пен фабрика ашылып ұлттық бұйымдарды қалпына келтіру байта жаңғырту мәселесі қолға алынды қазақстан атты дүкенде халқымыздың кәрімен жасына коректі бұйымдар осы фабрика және басқа кәсіп орындары арқылы көріне бастағаны қандай қуаныш
Кең байтақ қазақстаның ұлттық ортақ қолөнердің сарқылмас бай мұрасын кеңінен игеру оны халық кәдесіне жарату жолында әсіресе соңғы кезде қыруар игі істер жүзеге асырылып келеді осы уақытқа дейін домбырамыздың өзін дұрыс шығара алмай келсек енді толып жатқан тарифи музыкалық аспаптар қайта тіріліп өнерге қосылды мұның бәрі партиямыз үкіметіміздің күнделікті әкелік қамқорлығының айқын көрнісі шешенің тілі ортақ шебердің қолы ортақ дегендей халқымыздың таңдай қақтырған қолөнерін алдағы уақытта дамытып жетілдіру үшін жас шәкірттер даярлаудың маңызы зор рас өнерлі жастар көп бірақ сол іске бейімделіп қолөнер шеберлерін дайындайтын оқу орындары жоқ
Жоғарыда айтқанымыздай мұны тиісті орындармен келісе отырып жоспарлы түрде мектеб қабырғасынан бастаған жөн әрбір обылыстың аудан көлемінде белгілі мектептерде еңбек сабағы ретінде бола ма кәсәптік техникалық училищелердің жанынан арнайы бөлім ашу арқылы бо лама әйтеуір халқымыздың сан ғасырлар сақталып келе жатқан қолөнер саласындағы ұлтық үлгілерімізді сақтап қалудың а малын қолға алуымыз қажет
Қазақ сәндік қолөнері біздің ұлттық мазмұны социалистік мәдинетіміздің құрамды бөлігі оны дамыта отырып жер-жерде халық шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпақтарға насихатау қолөнері бұйымдарының сапасын арттыра беру аса құрметті және игілікті іс болып табылады
Ал жоғарыда айтылғандай ертедегі ата-бабаларымыздың қолөнер шеберлігінің үлгісін сақтап біздің заманымызға алып клген сонымен бірге әлі де болса кейінгі жса ұрпақтарға ұстаздық көрсетіп соларды үйретте алатын шеберлеріміз әзірге баршылықенді солардың ішіндегі есімдері баршаға мәлім біраз өнерпаздарымыздың әрқайсысының өмір жолына қысқаша тоқтала кетейік.