Қазақша-немісше жəне немісше-қазақша дипломатиялық анықтамалар сөздігі

08.02.2016

АГГЛОМЕРАЦИЯ – Бір қаланың қоршаған елді мекендерімен бірге алғандағы аумағын білдіреді. Франкфурттағы Майн (ГФР) қаласын алсақ, Бад Хомбург, Ханау жəне Оффенбах қалаларымен қоса осындай бір Аггломерацияны білдіреді.

AGGLOMERATION (A): Ballungsraum; darunter versteht man ein Stadtgebiet mit seinen Umlandgemeinden. Im Fall von Frankfurt kann man z.B. das Rhein-Mainz-Gebiet (Inkl. Bad Homburg, Hanau, und Offenbach) als eine solche Agglomeration bezeichnen.

АГРЕМАН (фр. agrement – келісім) – қабылдаушы мемлекет үкі ме тінің белгілі бір адамды сенім білдіруші мемлекеттің дипломатиялық өкілі ретінде тіркеуге келісімі.

AGREMENT, das (fr. agrement – Einverständnis, Zustimmung) – Zusage der Regierung des Empfangstaates, eine bestimmte Person des Entsendestaates als diplomatischen Vertreter zu akkreditieren.

АГРЕССИЯ – бір елдің егемендігіне, жерінің біртұтастығына немесе сая си тəуелсіздігіне қарсы бөтен елдің қарулы күштерінің қолданылуы. AGGRESSION, die – militärischer Angriff eines Landes gegen die Souveränität, territoriale Integrität oder politische Unabhängigkeit eines anderen Landes.

АДАМ ҚҰҚЫ МƏСЕЛЕЛЕРІ ЖӨНІНДЕГІ ЖОҒАРҒЫ КОМИССАР

(U.N.High Commissioner for Human Rights), UNCHR – БҰҰ-ның арнайы органы. Мақсаты: БҰҰ жүйесінде жəне одан тыс жерде адамдар құқын қорғаудағы халықаралық ынтымақтастықты қолдау, адам құқын бұ зу шылық қа байланысты бұқаралық шағымдарды қарастырып, адам құқының ха лық ара лық стандарттары мен адам құқын қорғау бағытында жұмыс істеп жатқан мекемелерге жəрдем көрсету.

HOHER KOMMISSAR FÜR MENSCHENRECHTE, der (U.N.High

Commissioner for Human Rights), UNCHR – Spezialorgan der UNO. Aktivitäten: Förderung internationaler Zusammenarbeit innerhalb und außerhalb des UN-Systems zugunsten der Menschenrechte, öffentliche Anklage von Menschenrechtsverletzungen, Förderung von internationalen Menschenrechtsstandards und Organisationen, die sich dem Schutz der Menschenrechte verschrieben haben.

АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ – жеке тұлғаның мемлекеттегі құқылық мəр те бесін сипаттайтын, адамның əлеуметтік, экономикалық, азаматтық, саяси, мə де ни жəне де басқа құқықтары мен еркіндігінің жиынтығын біл ді ре тін ұғым. Адам құқықтарын құрметтеу қағидасы БҰҰ Жарғысы мен басқа да халық ара лық құжаттарда бекітіліп, өз дамуын тапқан.

MENSCHENRECHTE Pl. – Gesamtheit von sozialen, wirtschaftlichen, bürgerlichen, politischen, kulturellen u.a. Rechten und Freiheiten, die den Rechtsstatus der Persönlichkeit im Staat bestimmt. Der Grundsatz der Achtung der Menschenrechte ist in der UNO-Charta festgelegt und hat seine Entwicklung auch in anderen völkerrechtlichen Dokumenten bekommen.

АЗАМАТТЫҚ – жеке тұлға мен мемлекет арасындағы олардың өзара құ қық та ры мен міндеттерінің жиынтығын белгілейтін тұрақты саяси-құқық тық байланыс. Заң тілінде Азаматтық деп адамның бір мемлекетке мүше лі гін де айтады.

STAATSANGEHÖRIGKEIT, die – feste politische und rechtliche Beziehungen einer natürlichen Person zum Staat, die in Gesamtheit ihrer gegenseitigen Rechte und Pfl ichten zum Ausdruck kommen. Als solche wird auch die Zugehörigkeit der Person zum Staat im juristischen Sinne bezeichnet.

АЗИЯДАҒЫ ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛ МЕН СЕНІМ ШАРАЛАРЫ ЖӨ—

НІН ДЕ ГІ КЕҢЕС, АӨІҚСШК – кеңестің құрылуына БҰҰ Бас Ас самблея сы ның 1992-ші жылғы 47-ші сессиясында Қазақстан Рес пуб ли касы ның Президенті Н.Назарбаевтың ұсынысы негіз болды. Мақсаттары: ай мақ та ғы қауіпсіздік пен Азиядағы ынтымақтастықты нығайтуға бағыт тал ған Азияда қатердің алдын алу дипломатиясының пəрменді меха низмін жасау. Ең басты мəселелері: аумақ туралы дауларды шешу; қа ру сыз дану мен қару-жарақты бақылау саласында нақты жетістіктерге жету; есірткі мен жай қару-жарақтың заңсыз таралуына, лаңкестік пен ха лық ара лық қылмыскерлікке қарсы күресті келісе отырып жүргізу; эколо гия лық мəселелерді біріге шешу; Азия елдерінің экономикалық дамуын қамтамасыз ету. Қазір АӨІҚСШК-нің 16 мүше жəне 10 бақылаушы мем ле кеттері бар. 2002-ші жылдың 4-ші маусымы күні Алматыда өткен Бірінші АӨІҚСШК саммитінде осы ұйымның негізгі құжаттары – Алматы Акті, Лаңкестікке қарсы күрес пен Өркениеттер арасындағы диалог туралы Декларация қабылданды.

KONFERENZ FÜR ZUSAMMENWIRKEN UND VERTRAUENSBILDENDE MASSNAHMEN IN ASIEN, KZVMA – initiiert durch den Präsidenten der Republik Kasachstan N.Nasarbajew in der 47.Sitzung der UNO-Vollversammlung 1992. Aufgaben: Schaffung eines effektiven Mechanismus der präventiven Diplomatie in Asien, der auf die Festigung der Sicherheit in der Region und der Zusammenarbeit in Asien gerichtet ist. Die wichtigsten Aufgaben: Beilegung territorialer Streitigkeiten; reale Erfole bei der Abrüstung und Kontrolle über Waffen; Koordinierung von Maßnahmen im Kampf gegen die gesetzwidrige Verbreitung von Narkotika und konventionellen Waffen, gegen den Terrorismus und internationale Kriminalität; gemeinsame Lösung ökologischer Probleme; Gewährleistung des wirtschaftlichen Wachstums in asiatischen Ländern. Zur Zeit sind 16 Staaten Mitglieder der KZVMA und weitere 10-Beobachter. Am 4.Juni 2002 wurden beim ersten KZVMA-Gipfel in Almaty ihre grundlegenden Dokumente: der Almatyer Akt und die Deklaration über den Kampf gegen den Terrorismus und über den Dialog zwischen den Zivilisationen ange-nommen.

КА ЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ (Asia-Pacifi c Economic Cooperation), AПЕК – Азия жəне Тынық мұхиты аймағындағы 17 мемлекеттің 1989-шы жылы құрған ұйымы, штаб-пəтері Сингапур қаласында. Мақсаты: саудасаттық байланыстарындағы кедергілерді жою. Өзінің екпінді эко но ми калық өсуінің нəтижесінде Азия жəне Тынық мұхиты елдері болашағы мол XXI ғасырдың негізгі нарық аймағы болып есептеледі.АЗИЯ ЖƏНЕ ТЫНЫҚ МҰХИТЫ АЙМАҒЫНДАҒЫ ЭКО НО МИ-

ASIATISCH-PAZIFISCHE WIRTSCHAFTLICHE ZUSAMMEN-

ARBEIT, (Asia-Pacifi c Economic Coperation), APEC – eine 1989 gegründete Organisation von 17 Staaten im asiatisch-pazifi schen Raum mit Sitz in Singapur. Ziele: Abbau von Handelsbarrieren. Der asiatisch-pazifi sche Raum gilt mit seinem hohen Wirtschaftswachstum als Zukunftsmarkt des 21.Jahrhunderts.

АЙМАҚТЫҚ КЕЛІСІМДЕР – бір географиялық ауданда орналасқан мем лекеттердің осы аймақта ынтымақтастық орнату мақсатында жа сасқан көптараптық халықаралық шарттары.

REGIONALABKOMMEN, das – multilaterale völkerrechtliche Verträge, deren Mitgliedstaaten aus einem geographischen Raum sind und die Ausweitung der Zusammenarbeit in dieser Region anstreben.

АЙРЫҚША АУМАҚТЫҚ ТƏРТІП ЕРЕЖЕЛЕРІ – белгілі бір шек теулі аумақ пен кеңістіктің құқықтық мəртебесін жəне пайдалану ретін бел гілей тін халықаралық-құқықтық тəртіп.

BESONDERE TERRITORIALE BESTIMMUNGEN – Völkerrechtsbestimmungen, die den Rechtsstatus und die Benutzungsordnung eines beschränkten Territoriums oder eines Raumes festlegen.

АККЛAМАЦИЯ (лат. Acclamatio – үн қату) – дауыс санау арқылы емес қатысушылардың əсерлері, үн беруі, қол соғуы не т.б. тəсілдермен шешім қабылдау тəсілі.

AKKLAMATION, die (lat. Acclamatio – Zuruf) – Beschlussfassung ohne Einzelabstimmung, sondern durch die Reaktion der Anwesenden, durch Zurufe, Repliken, Beifallklatschen u.a.

АҚПАРАТ АГЕНТТІКТЕРІ – өз тілшілерінің жүйесі бойынша немесе бас қа да жолдармен алынған ақпараттарды жинап, ұлттық ақпарат жү йеле рі арқылы жаңалықтарды ел ішінде жəне шетелде таратумен шұ ғыл дана тын мемлекеттік, кооперативтік немесе коммерциялық ұйымдар. NACHRICHTENAGENTUREN, Pl. – staatliche, kooperative oder kommerzielle Organisationen, die sich über ihr eigenes Korrespondentennetz mit der Informationssammlung befassen oder diese aus anderen Quellen bekommen und Nachrichten innerhalb des Landes sowie über nationale Systeme der Massenmedien ins Ausland senden.

АҚПАРАТТЫҚ ЖƏНЕ БАЙЛАНЫС ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ (АБТ) –

1990-шы жылдардан бастап əлемде аса жоғары қарқынмен дамып келе жат қан салалардың бірі. Компьютер жəне ақпараттық техникамен байланыста АБТ жаңа нарықтарды игеріп, қоғамдық жəне жеке адамдарға қызмет ету салаларын қамтиды. Əлемдегі соңғы саяси оқиғалар (сайлау лар, төң ке ріс тер т.т.) АБТ-ның адам санасы мен дүние танымына үлкен əсер ете ті нін, сондай-ақ оны кейбір күштер өз мақсатына пайдаланатынын көр се те ді. 2010 жылы əлемде ұялы телефон пайдаланушылардың саны 5,3 миллиард болды. Өндірісі дамыған елдерде пайдаланым деңгейі орташа алғанда 116 пайыз (Германияда 128). Дамып келе жатқан елдерде ха лық тың орташа алғанда 67 пайызының ғана ұялы телефоны бар.

Die INFORMATIONS – UND KOMMUNIKATIONSTECHNOLO-

GIEN (IKT) gehören seit den 1990er Jahren zu den am schnellsten wachsenden Branchen weltweit. Mit der Verbindung von Computer – und Nachrichtentechnik erschloss sich die IKT-Branche neue Märkte und wuchs weltweit, sowohl im geschäftlichen als auch im privaten Bereich. Die letzten politischen Ereignisse in der Welt (Wahlen, Umwälzungen usw.) haben gezeigt, dass die IKT fähig sind, das Bewusstsein und die Weltanschauung der Benutzer mitzugestalten, was von einigen Kräften missbraucht wird. Für 2010 wird die Zahl der Mobilfunkabonnenten weltweit auf 5,3 Mrd. geschätzt. In den Industrieländern lag die Penetrationsquote bei durchschnittlich 116% (Deutschland 128%). In den Entwicklungsländern verfügen durchschnittlich 67% der Menschen über ein Mobiltelefon.

АЛАМА ШАРТТАР – күшті мемлекеттердің əлсіз жəне тəуелді мемлекеттерге күштеп таңар келісімшарттары. Теңсіз, алама шарттардың қа тары на күштеп таңған, жаулап алу немесе кіріптар етер шарттар жатады, себебі олар келісімшарт жасасушы тараптардың біреуінің егемендік мүдде сін, шарттың екі жаққа бірдей тиімділігі жəне олардың тең егемендігі қа ғи да ла рын ескермейді.

NICHT GLEICHBERECHTIGTE VERTRÄGE, Pl. – Abkommen,

die durch starke Staaten den schwächeren und abhängigen Ländern aufgezwungen werden. Zu nicht gleichberechtigten Verträgen gehören gewaltsame, räuberische und knechtende Verträge, denn sie werden gegen souveränen Willen einer der Vertragsseiten, gegen Prinzipen des gegenseitigen Vorteils und gegen die souveräne Gleichheit der Staaten abgeschlossen.

АЛЬТЕРНАТ (лат. alterius – алма-кезектік) – халықаралық шарттарда тиіс ті қол қоюшы елдің не қол қоюшы өкілетті адамның атын, мөрін, сонымен қа тар шарт мəтінінің өзін əр елдің тіліндегі данада бірінші орынға қою тəртібі.

ALTERNAT, das (lat. alterius – Abwechslung) – Regel, daß bei der Unterzeichnung völkerrechtlicher Verträge die Vertragsseite, die Unterschrift des Bevollmächtigten, der Siegel sowie selbst der Vertragstext in der Amtssprache jeder Vertragsseite als erste genannt und unterschrieben werden.

American States) – АМҰ, 1948-ші жылы Богота қаласында АҚШ жəне 12 Латын Америкасының мемлекеттері құрған тəуелсіз аймақтық ха лық аралық ұйым. 1997-ші жылы 34 мүше-мемлeкеті болды. Штаб-пəтері Вашингтонда орналасқан. Мақсаттары: американдық мемлекеттердің өз ара ын ты мақ тас ты ғын дамыту, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, аме ри кандық мемлекеттер арасындағы даулы мəселелерді бейбіт жолмен шешу, біреуіне бағытталған шабуылға бірлесе тойтарыс беру, өзара эко но ми калық, əлеуметтік жəне мəдени байланыстарды күшейту.АМЕРИКА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ҰЙЫМЫ (ағыл. Organization of

ORGANISATION DER AMERIKANISCHEN STAATEN (Engl. Organization of American States) – OAS, regionale internationale Organisation von selbständigen amerikanischen Staaten; geründet 1948 in Bogota von 21 lateinamerikanischen Staaten und den USA, umfaßt (1997) 34 Migliedstaaten; Sitz: Washington; Ziele: Bekräftigung der Prinzipien der inneramerikanischen Solidarität und der Nichteinmischung, Schlichtung aller Streitigkeiten zwischen den amerikanischen Staaten, gemeinsame Abwehr aller Angriffe auf eines der Mitgliedsländer, wirtschaftliche, soziale und kulturelle Zusammenarbeit.

АНКЛАВ (фр. еnclave – бөтен жерге енген) – бір елдің жерінің немесе жерінің бір бөлігінің басқа бір немесе бірнеше елдің құрлықтағы аумағы арқылы қоршалып жатуы.

ENKLAVE, die (fr. enclave – sich einkeilen) – ein vom eigenen Staatsgebiet vollständig oder teilweise umschlossener Gebietsteil eines anderen Staates, ein Staatsgebiet innerhalb eines oder mehrerer anderer Staaten.

АННЕКСИЯ (лат. annexus – қосып алу) – басқа бір мемлекеттің жерін заң сыз түрде қосып алу.

ANNEXION, die (lat. annexus – anfügen) gesetzwidrige Aneignung des Territoriums eines fremden Staates durch einen anderen Staat.

АПАРТЕИД (африканс: apatheid – бөлек, жеке-дара өмір сүру) – адамзат қа қарсы қылмыс ретінде айыпталған, басқаларды нəсілдік тұр ғы дан шеттету, алалау жəне билеп-төстеу саясаты.

APARTHEID, die (afrikaans: apatheid – gesondert leben, Trennung) – die als menschenfeindlich verurteilte Rassenabsonderungs-, Diskriminations – und –Trennungspolitik.

АРАБ КӨКТЕМІ – немесе арабеллион (араб+революция) – араб елде рінде 2010 жылы желтоқсан айында басталған наразылықтар, көтерілістер мен төңкерістер қатарын білдіреді. Тунистен бастау алып, Таяу Шығыс жəне Солтүстік Африка елдерінің (Мысыр, Алжир, Йемен, Йордания, Ливия, Бахрейн жəне Сирия) бірқатарына тараған наразылықтар сол елдер дің билік басындағы күштеріне жəне саяси, сондай-ақ əлеуметтік құ рылы мын да ры на қарсы бағытталды. Негізгі себеп болған: бақылаусыз қа уіпсіз дік күштерге сүйенген авторитарлық режимдер, азаматтардың ойларын ескермеу, жұмыссыздықтың, əсіресе жастар арасындағы жұ мыс сыз дықтың жоғары деңгейі мен барған сайын өршіп бара жатқан кедейшілік пен жоқшылық, сондай-ақ мемлекеттегі, экономикадағы жəне басқару орында рын да ғы парақорлық. Соңғы кезде тамақ пен электр энергиясына деген ба ға ның өсуі де қосымша наразылықтарға соқтырды.

ARABISCHER FRÜHLING: Arabischer Frühling oder auch Arabellion (Arabien+Revolution) bezeichnet eine im Dezember 2010 beginnende Serie von Protesten, Aufständen und Revolutionen in der arabischen Welt. Sie ging von der Revolution in Tunesien aus und verbreitete sich in etliche Staaten im Nahen Osten und in Nordafrika, gerichtet gegen die dort herrschenden Regime und die politischen sowie sozialen Strukturen dieser Länder (Ägypten, Algerien, Jemen, Jordanien, Libyen, Bahrain und Syrien). Ursachen für die erhöhte Protestbereitschaft sind der Unmut über die autoritären Regimes mit einem ausgeprägten Sicherheitsapparat, fehlende Mitbestimmung der Bürger sowie Korruption in Staat, Wirtschaft und Verwaltung. Eine wesentliche weitere Ursache ist die hohe Arbeitslosigkeit insbesondere der jüngeren Bevölkerung und eine wachsende Armut. Hinzu kommen weltweit steigende Nahrungsmittel – und Energiepreise.

АРАБ МЕМЛЕКЕТТЕРІ ЛИГАСЫ (League of Arab Staates), LAS 1945ші жылдың 22-ші наурызында Каир қаласында (Мысыр) араб жəне африкалық мемлекеттердің еркін бірлестігі түрінде пайда болып, 1950ші жылы Қорғаныс туралы шартпен толықтырылды. Мақсаттары: мүше мем ле кет тер дің саяси, мəдени, əлеуметтік жəне экономикалық са ла ларда ғы байланыстарына қолдау көрсету; Лигаға мүше елдердің тə уел сізді гі мен егемендігінің жəне араб əлемінің сыртқы мүдделерінің ке піл дігі болу; Палестинаны тəуелсіз мемлекет деп тану; мүше елдердің өз ара даулы мəселелерін шешу. Басты органдары: Лига Кеңесі (Сыртқы іс тер министрлері не олардың өкілдерінің деңгейінде), Хатшылық.

LIGA DER ARABISCHEN STAATEN (League of Arab Staates), LASGründung am 22.03.1945 in Kairo (Ägypten) als loser Zusammenschluss afrikanischer und asiatischer Staaten, 1950 durch einen Verteidigungspakt ergänzt. Ziele: Förderung der Beziehungen der Mitgliedstaaten auf politischem, kulturellem, sozialem und wirtschaftlichem Gebiet; Wahrung der Unabhängigkeit und Souveränität der Mitgliedstaaten und der arabischen Außeninteressen; Anerkennung Palästinas als unabhängigen Staat; Schlichtung von Streitfällen der Mitglieder untereinander. Hauptorgane: Liga-Rat (auf der Ebene der Außenminister oder deren Vertreter), Sekretariat.

АРАЛАСПАУ – бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының өзге бір ел дің ішкі жəне сыртқы істеріне тікелей немесе жанама түрде араласуына ты йым салатын халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі.

NICHTEINMISCHUNG, die – eines der Grundprinzipien des Völkerrechts, gemäß dem kein Staat, keine Staatengruppe das Recht hat, sich direkt oder indirekt in die inneren und äußeren Angelegenheiten eines anderen Staates einzumischen.

1011

АРКТИКА КЕҢЕСІ – 1996-шы жылдың 1-ші қазаны күні құрылған.

Мүше елдер: Дания, Финляндия, Исландия, Канада, Норвегия, Ресей, Швеция жəне АҚШ. Мақсаты: болашақтағы ынтымақтастықтың түрі мен кө ле мі туралы мəлімдеме; солтүстіктегі экологиялық жүйенің өз ге ріс терге аса сезімтал екенін ескеріп, игеру жұмыстарын мұқият келісе отырып жүргізу.

ARKTISCHER RAT, der – gegründet am 1. Oktober 1996. Mitglieder: Dänemark, Finnland, Island, Kanada, Norwegen, Russland, Schweden und die USA. Ziele: Grundsatzerklärung über Art und Umfang künftiger Zusammenarbeit; reibungslose Abstimmung aller Erschließungsvorhaben unter Berücksichtigung der hohen Störanfälligkeit nordpolarer Ökosysteme.

АРНАЙЫ ШАРТ (лат. concordatum – келісім) – католиктер шіркеуінің баcшысы ретінде Рим папасы мен бір үкімет не мемлекет арасындағы сол мемлекеттегі католиктер шіркеуінің орны мен артықшылықтарын рет тейтін арнайы шарт, келісім.

KONKORDAT, das – (lat. concordatum – Übereinkunft) – ein Sondervertrag, Vertrag zwischen dem Papst als Oberhaupt der katholischen Kirche und der Regierung eines Staates, der die Position und die Privilegien der katholischen Kirche in diesem Staat regelt.

АРНАУЛЫ (АРНАЙЫ) МИССИЯ – екінші мемлекеттің келісімімен кейбір сұрақтарды қарастыру немесе мемлекеттік тапсырмаларды орындау мақсатында мемлекеттің жіберетін өкілетті жəне уақытша сипатты миссиясы.

SONDERMISSION, die – Mission, die einen repräsentativen und zeitweiligen Charakter hat und durch einen Staat in den anderen nach Abstimmung mit dem letzteren für Besprechung bestimmter Fragen oder Erfüllung bestimmter Aufgaben entsendet wird.

АРТЫҚШЫЛЫҚТАР – бір мемлекеттің екінші бір мемлекетке немесе мемлекеттер тобына сауда-саттық жəне экономикалық байланыстарда кедендік баж салықтарын немесе тапсырыстарды орналастыруда, капитал на рығы на енуде тиімді шарттар жасай отырып беретін арнайы ар тық шылық та ры мен жеңілдіктері.

PRÄFERENZ, die (lat. praeferentia – Vorzug, Vorrang, Bevorzugung) – besondere Begünstigungen im handelswirtschaftlichen Bereich, die durch einen Staat einem anderen Staat oder einer Staatengruppe in Form von Zollerleichterungen oder durch Schaffung günstiger Bedingungen für Auftragsunterbringung, Zugang zum Kapitalmarkt gewährleistet werden.

АТОМ ЭЛЕКТР СТАНСЫЛАРЫ (АЭС), əлем бойынша – Ха лық аралық Атом Энергиясы Агенттігінің ақпараты бойынша (МАГАТЭ) 2011 жылы 1-ші маусымда əлемнің 29 мемлекетінде жалпы көлемі 347 GW (Gigawatt; 1 GW = 1 Mrd. Watt) электр энергиясын өндіретін 440 АЭС болған.

Олардың ішінде аса қуаттылары: АҚШ (104 реактор/101,2 HW), Франция (58/63,1 GW), Жапония (50/44,1 GW) мен Ресейде (32/22,7 GW) ор на ласқан; Германия өз аумағындағы 17 реакторда 20,5 GW қуат өндіріп, əлем де 5 орын алады. Атом энергиясынан аса тəуелді елдер Франция (2010 жылы қуаттың 74%), Словакия (52%) мен Бельгия (51%), Жапония да 29%-бен 13-ші, Германия 27% – 15 жəне АҚШ 20% – 17-ші орында. KERNKRAFTWERKE, weltweit: Nach Angaben der Internationalen Atomenergieagentur (IAEA) waren zum 1.6.2011 weltweit in insgesamt 29 Staaten 440 Kernreaktoren mit einer elektrischen Gesamtleistung von 374 GW (Gigawatt; 1 GW = 1 Mrd. Watt) in Betrieb.

Über die größten Erzeugungskapazitäten verfügen die USA (104 Reaktoren/101,2 HW), Frankreich (58/63,1 GW), Japan (50/44,1 GW) und Russland (32/22,7 GW); Deutschland folgt auf Rang 5 mit 17 Reaktoren und 20,5 GW Leistung. Am stärksten von der Kernenergie abhängig sind Frankreich (74% der Stromversorgung im Jahr 2010), die Slowakei (52%) und Belgien (51%) – Japan folgt mit 29% auf Rang 13, Deutschland mit 27% auf Rang 15 und die USA mit 20% auf Rang 17.

АТОМ ЭНЕРГИЯСЫНАН (ҚУАТЫНАН) БАС ТАРТУ – Федералдық

үкімет пен энергия қуатын өндіруші кəсіпорындар өзара келісімге кел гені не бір жыл өткеннен кейін екі тарап 2000-шы жылдың 11-ші шілде күні Германиядағы 19 атом электр стансысын алдағы 20 жыл ішінде бір тін деп электр жүйесінен шығару туралы «Атом қуаты туралы келісім» деп аталған шартқа қол қойды.

ATOMAUSSTIEG, der – Ein Jahr nach der Einigung der Bundesregierung mit den Energieversorgungsunternehmen über die Beendigung der Nutzung der Atomenergie unterzeichneten am 11.06. beide Seiten den Vertrag zum sogenannten Atomkonsens über die Restlaufzeit der 19 Kernkraftwerke in Deutschland, die über die nächsten 20 Jahre schrittweise vom Netz genommen werden sollen.

АТТАШЕ (фр. attache) – дипломатиялық қызметкердің лауазымы не дəре жесі.

ATTACHE, der – (fr. attache) – Dienst – oder Rangbezeichnung für die Eingangsstufe für einen diplomatischen Mitarbeiter.

АУМАҚТЫ ҚАЙТАДАН ҚАРУЛАНДЫРУ – мемлекеттің қа ру сыз данды рыл ған ауданда қайтадан əскери құрылыстар мен бекіністерді салып, қа ру лы күштерді орналастыруы, басқа да əскери жəне əскери-эко но ми калық сипаттағы шараларды іске асыруы.

REMILITARISIERUNG DER GEBIETE – Wiederaufbau militärischer

Einrichtungen und Befestigungen durch den Staat, Stationierung der Streitkräfte, Durchführung anderer Maßnahmen militärischer und militärischwirtschaftlicher Art auf dem entmilitarisierten Gebiet.

1213

АУМАҚТЫҚ СУЛАР – жағалық мемлекеттің құрлықтық аумағына немесе ішкі суларына, ал архипелагтың мемлекет жағдайында оның ар хи пелаг тық суларына шектелетін, ені 12 миль болатын теңіз белдігі.

HOHEITSGEWÄSSER; KÜSTENGEWÄSSER, Pl. – die vor der Küste eines Landes liegenden oder an die Binnengewässer des Uferstaates und bei Inselstaaten an Inselgewässer grenzenden 12 Seemeilen breiten Meeresteile.

АУМАҚТЫҚТАН ТЫС – шетелдік мемлекеттің заңдарынан тəуелді болмай тек өз елінің ғана заңдарына бағыну.

EXTERRITORIALITÄT, die (lat. ex-aus, territorialis – bezüglich dieses Gebietes) – ausnahmslose Unterziehung den Gesetzen seines eigenen Landes und volle Immunität vor Gerichtsbarkeit des ausländischen Staates.

АУСЫЛ – 20 жылдан бері болмаған, бірақ 2001-ші жылдың 19-шы ақ панын да Ұлыбритания шошқаларында жаңадан табылған, сиырларға, еш кілер мен қойларға да жұғуы мүмкін кесел.

MAUL – UND KLAUENSEUCHE, MKS – eine Krankheit, die am

19.02.2001 in Großbritannien erstmals seit 20 Jahren wieder bei Schweinen ausgebrochen war und auch Rinder, Ziegen und Schafe befallen kann.

АФРИКА БІРЛЕСТІГІ ҰЙЫМЫ – (ағыл. Organization of African Unity) – АБҰ, Африка елдерінің жан-жақты саяси жəне экономикалық ын тымақ тас ты ғын дамыту жəне сол мемлекеттердің тəуелсіздігін қорғау мақ са тын да құрылған аймақтық халықаралық ұйым.

ORGANISATION FÜR AFRIKANISCHE EINHEIT (Engl. Organization of African Unity) – OAU, eine regionale internationale Regierungsorganisation, die das Ziel verfolgt, allseitige politische und wirtschaftliche Zusammenarbeit zwischen den afrikanischen Ländern auszuweiten, ihre Solidarität in der Welt zu stärken und die Unabhängigkeit der afrikanischen Staaten zu schützen.

ƏДІЛДІК ҚАҒИДАСЫ – халықаралық мəселелерді шешуде ха лық аралық құқық пен мемлекеттердің жəне халықтардың мүдделерінің ес ке рі луі қажеттігін қолдайтын халықаралық қатынастар қағидасы. GERECHTIGKEITSPRINZIP, das– ein in den Beziehungen zwischen den Staaten angenommener Grundsatz, nach dem die Lösung internationaler Probleme auf der Grundlage des Völkerrechts und unter Einhalten gesetzlicher Interessen der Staaten und Völker vorgenommen werden muß.

ƏСКЕРИ БЮДЖЕТТІ (ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫ) ҚЫСҚАРТУ – қаружарақты азайтудың жəне қарусызданудың маңызды құралы, бейбіт даму мақсатына қаржыны көптеп бөлуге мүмкіндік береді.

REDUZIERUNG DER RÜSTUNGSAUSGABEN – ein wichtiges Mittel der Rüstungseinschränkung und Abrüstung, Freigabe der Geldressourcen für friedliche Entwicklung.

ƏСКЕРИ ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҚ – бір елдің қарулы күштерінің бас қа бір елдің аумағын немесе аумағының бір бөлігін жаулап алып, сол жерде əскери əкімшілік билігін орнатуы.

MILITÄRISCHE OKKUPATION, die (lat. occupatio – Besetzung) – provisorische Besetzung des Hoheitsgebiets (oder eines Teils) eines Staates durch Streitkräfte eines fremden Staates und Errichtung der Besatzungsmacht auf dem okkupierten Territorium.

ƏСКЕРИ – СТРАТЕГИЯЛЫҚ ТЕҢДІК (ТЕҢҚАЛЫПТЫЛЫҚ) – ядро лық қаруларды ескергенде əскери саладағы күштер теңдігін біл ді ретін ұғым.

MILITÄRISCH – STRATEGISCHES GLEICHGEWICHT, das – ein Begriff, der das Verhältnis im militärischen Bereich einschließlich der Atomwaffen chrakterisiert.

БАҚЫЛАУШЫЛАР – халықаралық мемлекетаралық ұйымдардың жұмы сы на, халықаралық мəслихаттарға т.б. форумдарға шекті түрде қа тысу ға жолданған мемлекеттік жəне халықаралық ұйымдардың өкіл де рі. Толық құқылы мүшелермен салыстырғанда олардың шешім қа был дау ға, жұмыс органдарын құруға жəне солардың жұмысына қатысуға құқығы жоқ, бі рақ бақылаушыларға талданып жатқан мəселелер жөнінде өз пікірлерін айтып, ұсыныстар жасауға мүмкіндік беріледі.

BEOBACHTER, der – Vertreter von Staaten und internationalen Organisationen, die für beschränkte Teilnahme an der Arbeit internationaler Regierungsorganisationen, internationaler Konferenzen und anderer Foren entsendet werden. Im Unterschied zu vollberechtigten Teilnehmern nehmen sie an der Beschlussfassung, an der Formierung und der Tätigkeit der Arbeitsorgane u.a. nicht teil. Aber es wird ihnen die Möglichkeit gewährt, zu diskutierenden Fragen zu sprechen und Vorschläge zu machen.

БАРЫНША ТИІМДІ ЖАҒДАЙ ЖАСАУ ТƏРТІБІ – шартжасасушы

жақ тар дың қарсы жаққа, оның жеке жəне заңды тұлғаларына эко но ми калық, сауда жəне де басқа жеңілдіктер беру туралы халықаралық-құ қық тық тəртіп. Осы тəртіп кедендік жеңілдіктер жасауды, сонымен қатар ше телдік тауарлар өндіруге, өңдеуге жəне таратуға салынатын елдегі са лық тар мен жиналымдарға жеңілдіктер беруді көздейді.

PRINZIP DER MEISTBEGÜNSTIGUNG – Völkerrechtsprinzip, nach

1415

dem sich jede der Vertragsseiten verpfl ichtet, der anderen Seite, ihren physischen und juristischen Personen begünstigte handelswirtschaftliche und andere Begingungen zu gewähren. Es sieht Zollbegünstigungen sowie Privilegien bezüglich der Inlandssteuern und Abgaben vor, mit denen Herstellung, Verarbeitung und Umsatz der zu importierenden Waren besteuert werden.

БАСҚЫНШЫЛЫҚ – бір елдің егемендігіне, жерінің біртұтастығына немесе саяси тəуелсіздігіне қарсы бөтен елдің қарулы күштерінің қол данылуы.

AGGRESSION, die – militärischer Einsatz eines Landes gegen die Souveränität, territoriale Integrität oder politische Unabhängigkeit eines anderen Landes.

БАСПАНА ҚҰҚЫ – мемлекеттің өзіне тиісті өтініш берген адамға сая си баспана беру егеменді құқығы.

ASYLRECHT, das – souveränes Recht eines Staates, politisches Asyl einer Person zu gewähren, die sich mit einer entsprechenden Bitte an diesen Staat gewandt hat.

БАСПАСӨЗ МƏСЛИХАТЫ – ресми қызметкерлердің, саяси жəне қоғам қайраткерлерінің, ғылым мен мəдениет саласы өкілдерінің бұ қа ра лық ақпарат құралдары тілшілерімен кездесіп, əңгімелесуі. PRESSEKONFERENZ, die – ein Treffen, Gespräch offi zieller und gesellschaftlicher Persönlichkeiten, Vertreter der Wissenschaft und Kultur mit Korrespondenten von Massenmedien zu in voraus festgelegten Themen.

БАТЫС ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚ – 1954-ші жылғы Париж келісіміне байланысты жəне 1948-ші жылғы Брюссель шартына сай белгіленген Батыс одағын қайта құру негізінде 1955-ші жылы құрылған əскери-саяси одақ.

WESTEUROPÄISCHE UNION, die – eine militärische und politische Union, die gemäß dem Pariser Abkommen (1954) sowie nach dem Brüsseler Abkommen (1948) gegründet wurde und als Reorganisation der Westunion 1955 gebildet worden war.

БЕЙБІТ ҚАТАР ӨМІР СҮРУДІҢ БЕС ҚАҒИДАСЫ – алғаш рет 1954ші жылы үнді-қытай келісімінде жарық көріп, төмендегідей қа ғи да лар ды қамтыды: екі жақтың аумағының біртұтастығы мен егемендігін құр меттеу; шабуыл жасаспау; бір-бірінің ішкі істеріне араласпау; теңдік жəне екі жаққа бірдей тиімділік; бейбіт қатар өмір сүру.

FÜNF PRINZIPIEN DER FRIEDLICHEN KOEXISTENZ – Sie wurden zum ersten Mal im Abkommen zwischen Indien und China 1954 bekanntgegeben und beinhalten die folgenden Prinzipien: Gegenseitige Achtung der territorialen Integrität und Souveränität, Nichtangriffspakt, Nichteinmischung in die inneren Angelegenheiten, Gleichheit und gegenseitiges Vorteil, friedliche Koexistenz.

БЕЙБІТШІЛІК МАҚСАТЫНДАҒЫ СЕРІКТЕСТІК, БМС (Partnership

for Peace, PfP) – БМС ауқымында қазір 26 мемлекет əскери жəне қа уіпсіз дік, саяси ынтымақтастық туралы жалпы құжаттар қабылдады. Ресей (1997-ші жылы құрылған «НАТО – Ресей Кеңесі» негізінде тұ рақ ты консуль та ция лық форумы) мен Украинаның (саяси жəне əскери ын ты мақтас тық туралы 1997-ші жылы қол қойылған «Ерекше серіктестік туралы хартия» негізінде БМС жəне ЕАСО шеңберінде кеңейтілген) ерекше мəрте бе ле рі бар.

PARTNERSCHAFT FÜR DEN FRIEDEN (Partnership for Peace, PfP) – Derzeit bestehen mit 26 Staaten Rahmendokumente über eine engere militärische und sicherheitspolitische Zusammenarbeit. Einen Sonderstatus haben Russland (durch den 1997 geschaffenen NATO-Russland-Rat als ständiges Konsultationsforum) und die Ukraine (durch die 1997 unterzeichnete «Charta über besondere Partnerschaft», welche die politische und militärische Zusammenarbeit über die im Rahmen der PfP und des EAPC hinaus erweitert).

БЕЙБІТШІЛІК ПЕН АДАМЗАТҚА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫС ІСТЕР – халық ара лық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер төндіретін, сонымен бірге басқа да халықаралық бейбітшілік жəне мемлекеттер мен ха лық тар дың ер кін дамуының маңызды негіздеріне кеселін тигізетін аса ауыр ха лықара лық құқықты бұзушылық əрекеттер. Олардың қатарына бей біт ші лікке қарсы қылмыстар (басқыншылық соғыстарын жоспарлап, іске асыру немесе шапқыншылықтың басқа да түрлері), соғыс қылмыстары (соғыс заң да ры мен ғұрыптарын бұзу), адамзатқа қарсы қылмыстар (бейбіт тұрғын дар ды өлтіру жəне басқа зұлымдықтар: нəсілшілдік, геноцид, апартеид саясаты, колониалшылдықтың барлық түрлері) жатады.

VERBRECHEN GEGEN FRIEDEN UND MENSCHHEIT – schwerwiegende Verbrechen gegen das Völkerrecht, die den Weltfrieden und die – sicherheit gefährden sowie gegen andere lebenswichtige Grundlagen des Friedens und freier Entfaltung der Staaten und Völker gerichtet sind. Zu ihnen gehören Verbrechen gegen den Frieden (Kriegsplanung, – vorbereitung und – führung oder andere Formen der Aggression); Kriegsverbrechen wie Verletzung der Kriegsgesetze und – bräuche; Verbrechen gegen die Menschheit (Mord – und andere Greueltaten gegen die Zivilbevölkerung, Rassismus, Genozid, Apatheid, alle Formen des Kolonialismus).

БЕЙТАРАПТЫҚ – əскери қақтығыстарға араласпау, əскери одақтар мен блоктарға мүше болмау, өз аумағын шетелдік əскерлер мен əс кери ба залар ға бермеу қағидасын білдіретін мемлекеттің айрықша ха лықара лыққұқық тық мəртебесі.

NEUTRALITÄT, die (lat. neuter – weder noch) – ein besonderer Rechtsstatus eines Staates, gemäß dem er an keinen bewaffneten Konfl ikten teilnimmt, kein Mitglied der militärischen Bündnisse oder Allianzen wird sowie sein Territorium den ausländischen Streitkräften und militärischen Stützpunkten nicht zur Verfügung stellt.

1617

БЕКІТУ – шешім қабылданған, бекітілген, facere – орындау) – мем лекет тік биліктің жоғары органының осы мемлекет немесе үкіметі атынан то лық құқылы өкілі қол қойған халықаралық шартты бекітуі. RATIFIKATION, die; RATIFIZIERUNG, die (lat. ratus – beschlossen, bestätigt und facere – machen) – Bestätigung durch das höchste Staatsorgan eines Vertrags, der im Namen dieses Staates oder seiner Regierung durch einen bevollmächtigten Vertreter unterschriebenen war.

БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІК – əлемдегі барлық жан-жануар мен өсімдіктердің əртүрлілігін білдіреді. Олардың экологиялық жүйенің тұ рақ ты лы ғы на тигізер əсер етеді, ал одан сайып келгенде адамдардың өмі рі тəуелді. Биологиялық алуантүрліліктің экономикалық салада да маңы зы зор. Биологиялық дəрі-дəрмектердің нарықтық бағасы, мысалы, ақша ға шаққанда жылына 75–150 миллиард АҚШ долларын құрайды екен. Əлем халқының төрттен үшінің денсаулығы осы табиғи дəрі-дəр мек тер ге ті келей байланысты.

2010 жылы олардың 1,72 миллион түрі ғылыми тұрғыдан зерттелген. Жыл сайын оған шамамен 12 000 жаңа түрлері қосылады. Ең көбі құртқұ мырс қа (1 миллионға жуық түрі бар) мен өсімдіктер (320 000). Бірақ олар адамның іс-əрекеттерінің əсерінен (жан-жануарлардың өмір сүретін ортасын жою немесе экологиялық тұрғыдан өзгерту, экожүйені ойланбай пайдалану, мыс., ауыл шаруашылығында, ағаштарды кесу, аңдар мен балық тар ды қыру) үлкен қауіпте.

BIOLOGISCHE VIELFALT: erfasst den Begriff «Verschiedenheit aller Tier – und Pfl anzenarten» und gründet auf der Erkennung, dass sie Grundvoraussetzung für die Stabilität der Ökosysteme ist.Von ihren Leistungen hängt letztendlich auch der Mensch ab, sie stellt auch eine ökonomische Ressource dar. Der Marktwert aller biogenen Medikamente wird z.B. auf 75–150 Mrd. US-S/ Jahr geschätzt. Die Gesundheitsversorgung von drei Vierteln der Weltbevölkerung stützt sich direkt auf natürliche Heilmittel. Weltweit bekannt und wissenschaftlich beschrieben waren im Jahr 2010 rd. 1,72 Mio. Arten. Jährlich kommen etwa 12 000 neue Arten hinzu. Am vielfältigsten sin die Insekten mit rd. 1 Mio. Arten, gefolgt von Pfl anzen mit rd. 320 000 Arten. Aber sie sind durch die menschliche Tätigkeit (Vernichtung und ökologische Beeinträchtigung von Lebensräumen, Übernutzung von Ökosystemen (z.B. Intensivlandwirtschaft, Holzeinschlag, Jagd, Fischerei)) sehr bedroht.

БОСҚЫНДАР – қуғындаудың, соғыс қимылдарының салдарынан не басқа да бір себептермен өздерінің тұрғылықты жерін тастап кеткен адамдар.

FLÜCHTLINGE, Pl. – Personen, die wegen Verfolgungen, Kriege oder aus anderen außerordentlichen Gründen ihre Heimat vorübergehend verlassen haben oder auf die Dauer außer Land gegangen sind.

БОСҚЫНДАР МƏСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕГІ ЖОҒАРҒЫ КОМИССАР

(U.N. High Commissioner for Refugees), UNHCR – БҰҰ-ның арнайы органы. Мақсаты: нəсіліне, дініне немесе саяси көзқарасына қарамай бос қындар ды халықаралық көлемде қорғау, олардың мəселесін шешу, қу ғын ға ұшырауы мүмкін елдерге қайтаруларын тоқтату.

HOHER KOMMISSAR FÜR FLÜCHTLINGE, der (U.N. High Commissioner for Refugees), UNHCR – Spezialorgan der UNO. Aktivitäten: internationaler Schutz den Flüchtlingen – unabhängig von Rasse, Religion oder politischer Meinung – dauerhafte Lösung für ihre Probleme, Verhinderung von Verabschiebungen in ein Land, in dem Flüchtlingen Verfolgung droht.

БҰҰ-ның БЕЙБІТШІЛІКТІ ҚОРҒАУ ЖАСАҚТАРЫ («Көгілдір дулы ға» – UN Peacekeeping Operations) – 1948-ші жылдан бері БҰҰ-ның Қа уіп сіз дік кеңесінің бейбітшілікті қорғау мақсатында жолдайтын БҰҰ құр ған əскери құрылымдары мен жай адамдардың бақылаушы тобы. «Көгіл дір дулыға» топтарының мақсаты уақытша бітімнің сақталуын қам тама сыз ету болып табылады. Қазір «Көгілдір дулыға» топтарының екі түрі бар: негізінен əскери тапсырыс орындайтын классикалық миссия жəне көп те ген əскери емес тапсырмаларды орындайтын аралас жасақтар. Əске ри жасақтардың мандатын Қауіпсіздік кеңесі əдетте əрбір жарты жыл сайын созып отырады.

UN-FRIEDENSTRUPPEN («Blauhelme», UN Peacekeeping Operations) – Von der UNO aufgestellte Militäreinheiten oder zivile Beobachter, die seit 1948 vom UNO-Sicherheitsrat zu friedenssichernden Operationen entsandt werden. Zu den Aufgaben der Blauhelme gehört die Sicherung von Waffenstillständen. Zur Zeit gibt es zwei Formen von Blauhelmeinsätzen: klassische Mission mit vorwiegend militärischen Aufgaben und kombinierte Eisätze mit zahlreichen nichtmilitärischen Funktionen. Das Mandat der Friedenstruppen wird durch den Sicherheitsrat in der Regel halbjährlich verlängert.

БҰҰ-ның ЖАҢАДАН ШӨЛ ДАЛА ПАЙДА БОЛУЫНА ҚАРСЫ КҮРЕС ТУРАЛЫ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ – 2001 жылдың 16–22-ші жел тоқса ны аралығында жаңадан шөл далалардың пайда болуына қарсы кү рес туралы конвенциясына қол қойған 167 мемлекеттің өкілдері 1996-шы жыл дың 26-шы желтоқсаны күні күшіне енген жəне жаңадан шөл да лалар дың пайда болуына қарсы күрес туралы заң түрінде міндетті кон венция сын талдады. БҰҰ-ның мəліметіне қарағанда жаңадан шөл да ла лардың пайда болуы əлемде 1,2 миллиардтан аса адамның өміріне тікелей қа уіп төндіруде.

UN-WÜSTENKONFERENZ, die – vom 11.–22.12.2000 diskutierten in Bonn (Deutschland) Delegierte aus 167 Unterzeichnerstaaten der Konvention zur Bekämpfung der Wüstenbildung über die am 26.12.1996 in Kraft getretene, rechtsverbindliche Konvention zur Bekämpfung der Wüstenbildung, die nach UN-Angaben weltweit unmittelbar das Leben von mehr als 1,2 Mrd. Menschen bedroht.

1819

БҰҰ-ның ЖАРҒЫСЫНА САЙ ҚОЛДАНЫЛАТЫН МƏЖБҮРЛЕУ

ШАРАЛАРЫ – БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің БҰҰ Қауіпсіздік Ке ңе сінің шешімі бойынша немесе өз бетімен халықаралық бейбітшілікті жəне қауіпсіздікті сақтау немесе қайта орнату мақсатында біріге күштеп жү зе ге асыратын шаралары.

ZWINGENDE MASSNAHMEN GEMÄSS DER UNO-CHARTA – kollektive Maßnahmen, die durch die UNO-Mitgliedstaaten gemäß dem Beschluss des UNO-Sicherheitsrates oder von ihnen selbst zur Gewährung oder Wiederherstellung des Weltfriedens und der -sicherheit getroffen werden.

БҰҰ-ның КЛИМАТ ТУРАЛЫ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ – Қоршаған ортаны қорғау министрлері деңгейіндегі 180 мемлекет қатысқан 2001-ші жылдың 16–27-ші шілде айы аралығында Бонн қаласында өткен конфе рен ция ға қатысушы мемлекеттер 2012-ші жылға дейін булы газды (1990-шы жылмен салыстырғанда) 1,8 пайызға қысқарту туралы келісімге келді.

UN-KLIMAKONFERENZ, die – 180 Teilnehmerstaaten auf der Ebene der Umweltminister. An der Konferenz vom 16.–27.07.2001 in Bonn billigten die Teilnehmerstaaten ein Abkommen, das die Reduzierung der Treibhausgase von 1,8% (bezogen auf 1990) bis 2012 vorsieht.

БҰҰ-ның ҚАУІПСІЗДІК КЕҢЕСІ – БҰҰ-ның ең басты 6 ор ган да ры ның бірі. Қауіпсіздік Кеңесі бейбітшілікке төнген əрбір қауіпті, бей біт ші лік ті бұзу немесе шапқыншылық əрекетті анықтап, халықаралық бей біт ші лік пен қауіпсіздікті сақтау немесе қалпына келтіруге қажет шараларды белгі лей тін БҰҰ-ның дара органы.

UN-SICHERHEITSRAT , der – eines von 6 Obersten Organen der UNO, dessen Hauptaufgabe Gewährleistung des Weltfriedens und der -sicherheit ist. Der Sicherheitsrat ist das einzige UNO-Organ, das das Bestehen einer Gefahr für den Frieden, der Friedensverletzung oder einer Aggression als solche bestimmt und Empfehlungen gibt, welche Maßnahmen getroffen werden müssen, um den Weltfrieden und die -sicherheit zu bewahren oder wiederherzustellen.

БІРЛЕСІМ – əдетте саяси немесе əскери сипаттағы екі не бірнеше мем лекет тің, халықтың, саяси партиялардың жəне басқа да ұйымдардың біріге қи мыл дау мақсатында құрған блогы, одағы.

KOALITION, die (lat. coalescere – sich einigen) – Bündnis, Union von zwei oder einigen Staaten, Völkern, politischen Parteien oder anderen Organisationen für gemeinsames Auftreten oder Handeln, meist zu politischen oder militärischen Zwecken.

БІР ТАРАПТЫҚ ІС-ƏРЕКЕТ, ЕЛДІҢ ДАРА БЕЛСЕНДІЛІГІ – ха лықара лық деңгейде белгілі бір заңды нəтижеге жетуге бағытталған жеке бір мемлекеттің дара іс-шарасы. Мемлекеттің осы бір тараптық іс-əре ке ті бас қа мемлекеттердің келісіміне байланысты емес жəне оларға ха лық аралық міндеттемелер де қоя алмайды.

EINSEITIGER AKT, der – Willensäußerung eines Staates, die auf das Erlangen bestimmter juristischer Folgen auf internationaler Arena gerichtet ist. Die Bekanntgabe des einseitigen Aktes durch den Staat hängt nicht von der Zustimmung anderer Staaten ab und überträgt auf sie keine internationalen Verpfl ichtungen.

БІРІГЕ БИЛІК ЖҮРГІЗУ – екі немесе бірнеше мемлекеттің бір ау мақтың жоғарғы билігін бірлесе меншіктеп немесе билікті біріге жүргізуі. KONDOMINIUM, das (lat. con – zusammen, dominium – Herrschaft) – gemeinsame Herrschaft von zwei oder mehreren Staaten über ein und dasselbe Gebiet.

БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ (ағыл. United Nations Organization) – БҰҰ, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау жəне нығайту, өз ара ынтымақтастықты дамыту мақсатында егемен мемлекеттердің өз күш те рін ерікті түрде біріктіре отырып, 1945-ші жылдың 26-шы мау сымын да Сан Франциско қаласында құрған халықаралық ұйымы. Өз Жар ғысын да бекітілгендей БҰҰ мақсаттары бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақ тау, бейбітшілікке төнген қауіпті болдырмау жəне оның алдын алу, шап қыншы лық əрекеттерге тыйым салу, халықаралық шиеленістерді бей біт жолмен реттеу жəне шешу, ұлттар арасындағы достық қарым-қа ты нас тар мен халықаралық ынтымақтастықты дамыту, осы мақсаттарға жету жо лын дағы мемлекеттердің келісе атқарған іс-əрекеттеріндегі ор та лық тың рөлін арттыру болып табылады.

ORGANISATION DER VEREINTEN NATIONEN (engl. United Nations Organization) – UNO, eine internationale Organisation, die am 26. Juni 1945 in San Francisco auf der Grundlage der freiwilligen Einigung der Bemühungen souveräner Staaten für Wahrung und Festigung des Weltfriedens, Sicherheit und Ausweitung der Zusammenarbeit zwischen ihnen gegründet wurde. Die in der Charta festgelegten Ziele der UNO sind Gewährleistung des Friedens und der Sicherheit, Vorbeugung und Beseitigung der Friedensbedrohungen und Verhinderung der Aggression, Schlichtung oder friedliche Lösung internationaler Streitigkeiten, Förderung freundschaftlicher Beziehungen zwischen den Nationen, internationale Zusammenarbeit, Verstärkung der Rolle des Zentrums bei koordinierter Handlungen der Staaten, die auf die Durchsetzung dieser Ziele gerichtet sind.

БІТІМ I – соғысушы жақтардың əскери қимылдарды уақытша тоқ та ту туралы келісімі.

WAFFENSTILLSTAND, der – die zeitweilige Einstellung der Kampfhandlungen nach einer Vereinbarung zwischen Krieg führenden Parteien.

2021

БІТІМ II – халықаралық ұйымдарда жəне халықаралық мəслихаттар мен кеңестерде басқа тараптан жалпылама келісімді қабылдауға қар сылық болмаса, шешімді дауысқа салмай-ақ тұтасымен қабылдау рə сі мі, тə сі лі.

KONSENSUS, der (lat. concensus – Einwilligung, Übereinstimmung) – Verfahren, in internationalen Organisationen und Konferenzen sowie Tagungen beim Fehlen formeller Widersprüche vonseiten ihrer Teilnehmer, ohne Abstimmung eine allgemeine Entscheidung zu treffen.

БІТІМГЕР – соғыс жүріп жатқан аймақтарда қарсыласпен келіссөз жүргі зу ге жіберілген соғысушы жақтардың бірінің ерекше өкілеттігі бар ресми өкілі. Бітімгерге тиіспеу ертеден келе жатқан жəне арнайы құрметке ие бол ған халықаралық ғұрып.

PARLAMENTÄR, der (franz. parlementaire – Unterhändler) – offi zieller Vertreter einer den Krieg führenden Seite, der über entsprechende Vollmachten verfügt, mit dem Gegener im Gebiet der Kriegshandlungen Verhandlungen zu führen. Die Unantastbarkeit des Parlamentärs ist einer der ältesten und geehrtesten internationalen Bräuche.

БІТІМГЕРЛІК КОМИССИЯЛАРЫ ЖƏНЕ ТЕРГЕУ КОМИССИЯ-

ЛАРЫ – халықаралық дауды бейбіт жолмен шешу мақ са тын да мем лекет тер дің құратын халықаралық органдары. Тергеу ко мис сия ла ры ның қыз ме ті не даудың тек факт жақтарын анықтау ғана емес, сондай-ақ оны шешу шарттарын зерттеу жəне дайындау да жатады. Олардың жасаған қо ры тын ды ла ры əдетте ұсыныс ретінде қаралады.

UNTERSUCHUNGS – UND SCHLICHTUNGSKOMMISSIONEN,

Pl. – internationale Gremien, die durch Staaten zum Zweck der friedlichen Beilegung internationaler Streitigkeiten gebildet werden. Die Funktion der Untersuchungskommissionen besteht nicht nur in der Ermittlung der faktischen Seite der Auseinandersetzung, sondern auch in der Ausarbeitung der Bedingungen für ihre Beilegung. Ihre Schlußfolgerungen sind in der Regel empfehlender Art.

ВИКИЛИКС – Wikileaks-веб-парағы (ағылшынның leaks – «ашық, те сік, дұрыс жабылмаған» сөзінен алынған) – wikileaks-тің басты идея сы қо ғам өміріне байланысты ақпараттарға жол ашу, құжаттарды жа рия лау шы лардың аты-жөнін көрсетілмей ақпараттандыру. Аталған веб бетін құ ру шылар дың кім екені белгісіз, дегенмен бес адамнан тұратын топтың бастаушысы жəне қолдаушысы Джулиан Эссандж болып есептеледі. 2011 жылы 28 қарашада интернетте АҚШ Сыртқы істер министрлігінің мə лім де ме ле рін жəне АҚШ дипломаттарының басқа мемлекеттердің саясат кер ле рі не берген бағалары бар 250 000-дай құжаттар орналастырылды. Шілде айында Wikileaks-те оған қосымша АҚШ қарулы күштерінің Ау ған стан да ғы ахуалы туралы 90 000-дай құпия мəлімдемелері жарық көр ді.Осы мəліметтерді викиликске берді деп кінə тағылған американ солдаты Брэдли Мэннинге сот өмір бақи түрме немесе өлім жазасын беруі мүм кін.

WIKILEAKS, die Website (häufi g auch Wikileaks, englisch leaks ‚Lecks‘, ‚Löcher‘, undichte Stellen‘) ist eine Enthüllungsplattform, auf der Dokumente anonym veröffentlicht werden. Der Kerngedanke von WikiLeaks ist die Idee des freien Zugangs zu Informationen, die öffentliche Angelegenheiten betreffen. Die Gründer sind laut WikiLeaks-Website anonym. Julian Assange war Initiator und die treibende Kraft in einer Gruppe von fünf Personen.

Am 28.11. veröffentlicht die Internetplattform rd. 250 000 Dokumente. Die im Internet verbreiteten Depeschen des US-Außenministeriums enthalten u.a. persönliche Einschätzungen von US-Diplomaten zu Politikern anderer Staaten. Im Juli hatte Wikileaks bereits mehr als 90 000 Geheimberichte des US-Militärs zur Lage in Afghanistan veröffentlicht. Dem US-amerikanischen Soldaten Bradley Manning, dem vorgeworfen wird, Informationen an die Organisation geliefert zu haben, droht deswegen eine lebenslange Haftstrafe oder die Todesstrafe.

ГЕНОЦИД (грек. genos – ру, тайпа, лат. caedere – өлтіру) – қандай да болса бір ұлттық, ұлыстық, нəсілдік немесе діни топтарды тұтастай немесе олардың бір бөлігін құртуға бағытталған іс-əрекет.

GENOZID, der (griech. genos – Geschlecht, Stamm, caerdre – töten) – Völkermord, Handlungen, die auf teilweise oder vollständige Vernichtung einer Nation, einer ethnischen Gruppe, einer Rasse oder Religion gerichtet sind.

ГЕОСАЯСАТ – мемлекет жəне қоғам өміріндегі географиялық жағ дайлар дың маңызын баса көрсететін саясат.

GEOPOLITIK, die – Politik, die im Leben des Staates und der Gesellschaft die Rolle geographischer Faktoren besonders hervorhebt.

ҒАРЫШТЫҚ ҚҰҚЫҚ (халықаралық) – мемлекетаралық қарым-қаты нас тар да ғарыш кеңістігі мен əуе тұлғаларын зерттеу жəне пайдалану ретін, олардың құқықтық тəртібін реттейтін заңдық қағидаттар мен қалып тар дың жинағы.

WELTRAUMRECHT (internationales), das – Gesamtheit juristischer Prinzipien und Normen, die die Beziehungen zwischen den Staaten bei der Untersuchung und Benutzung des Weltraumes und der Himmelskörper regeln und ihren Rechtsstatus bestimmen.

2223

ДАМУЫ ЕҢ ТӨМЕН ЕЛДЕР, ДТЕ (Least Developed Countries) – БҰҰның ақпаратынша осы топқа жататындар: Ауғанстан, Ангола, Эк ва то ралдық Гвинеа, Эфиопия, Бангладеш, Бутан, Бенин, Буркина Фасо, Бурунди, Джибутти, Эритреа, Гамбия, Гвиея, Гвинеа-Биссау, Гаити, Йемен, Камбоджа, Кирибати, Коморы, Демократическая Республика Конго, Лаос, Лесото, Либерия, Мадагаскар, Малави, Мали, Мавретания, Сан Томе и Принципи, Сенегал, Сиерра Леоне, Сомалия, Судан, Танзания, ТиморЛес те, Того, Чад, Тувалу, Уганда, Вануату, Орталық Африка Респуб ликасы.

LDC (LEAST DEVELOPED COUNTRIES): Am wenigsten entwickelte Länder. Nach UN zählen dazu: Afghanistan, Angola, Äquatorialguinea, Äthiopien, Bangladesch, Bhutan, Benin, Burkina Faso, Burundi, Dschibuti, Eritrea, Gambia, Guinea, Guinea-Bissau, Haiti, Jemen, Kambodscha, Kiribati, Komoren, Demokratische Republik Kongo, Laos, Lesotho, Liberia, Madagaskar, Malawi, Mali, Mauretanien, Mosambik, Myanmar, Nepal, Niger, Ruanda, Salomonen, Sambia, Samoa, Sao Tome und Príncipe, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Tansania, Timor-Leste, Togo, Tschad, Tuvalu, Uganda, Vanuatu, Zentralafrikanische Republik.

ДАМЫП КЕЛЕ ЖАТҚАН ЕЛДЕР – аталмыш ұғым халықаралық ұйымдар дың ресми сөздік қорынан алынған (мыс. БҰҰ, ХВҚ мен Əлем банкі: «developing country»), өндірісі дамыған елдермен салыстырғанда да мудың экономикалық, инфрақұрылымдық, əлеуметтік жəне/немесе мə де ни саласында артта қалушылығын білдіреді. Оның негізгі белгілерінің бірі ел ішіндегі жəне тұрғындар арасындағы өте үлкен экономикалық жəне əлеуметтік теңсіздік болып табылады. Дамып келе жатқан елдердің классификациясы: табысы төмен елдер (жалпы табысы 1999-шы жылы адам басына шаққанда 755 АҚШ доллары); табысы орташа елдер (756–2995 АҚШ доллары аралығында); табысы жоғары елдер (адам басына 2996 АҚШ долларынан бастап) жəне «табалдырықтағы» елдер. ENTWICKLUNGSLÄNDER – der Begriff «Entwicklungsland» entstammt dem offi ziellen Sprachgebauch internationaler Organisationen (z.B. UNO, IWF und Weltbank: «developing country») und bezieht sich auf wirtschaftliche, infrastrukturelle, soziale und/oder kulturelle Entwicklungsrückstände im Vergleich zu den Industriestaaten. Ein wichtiges Charakteristikum ist insbesondere das Vorhandensein sehr starker wirtschaftlicher und sozialer Disparitäten innerhalb eines Landes und seiner Bevölkerung. Klassifi kation der Entwicklungsländer: Länder mit niedrigem Einkommen (BSP pro Kopf 1999 bis 755 US-Dollar); Länder mit mittlerem Einkommen (BSP pro Kopf 1999 zwischen 756 und 2995 US-Dollar); Länder mit hohem Einkommen (BSP pro Kopf 1999 ab 2966 US-Doller); «Schwellenländer».

ДƏЛМЕ-ДƏЛ СƏЙКЕС МƏТІН – бір құжаттың өзгертусіз алынған мəтіні.

AUTHENTISCHER TEXT, der (griech. authentikos – verbürgt, glaubwürdig, echt) – unveränderter Text eines Dokuments.

ДЕКЛАРАЦИЯ (лат. declaratio – мəлімдеу, жариялау) – өздерінің ішкі жəне сыртқы саясаттағы ұстанымдарына немесе нақты мəселелерге деген көз қа расты білдіретін бір, екі не көпжақты мəлімдеме.

DEKLARATION, die; ERKLÄRUNG, die (lat. declaratio – Kundgebung, Erklärung) – eine ein-, zwei – oder mehrseitige Erklärung über die Prinzipien der Innen – oder Außenpolitik eines Staates sowie über seine Position zu konkreten Problemen.

ДЕЛДАЛДЫҚ – дауға қатысы жоқ үшінші бір тараптың халықаралық құ қық негізінде өз белсенділігімен немесе дауласушы тараптардың өтіні ші мен екі тарап арасындағы дауды бейбіт жолмен шешу мақсатында, кейде өзі де келіссөздерге белсенді түрде араласа отырып, халықаралық дауды шешу құралдарының бірі.

VERMITTLUNG, die; VERMITTLERSCHAFT, die – eines der Mittel der friedlichen Lösung internationaler Streitigkeiten, wo die dritte, an der Streitigkeit unbeteiligte Seite gemäß dem Völkerrecht auf eigene Initiative oder auf Bitte der daran beteiligten Seiten Verhandlungen zu ihrer friedlichen Beilegung organisiert und an diesen Verhandlungen unmittelbar teilnimmt.

ДЕМАРШ (фр. demarche – қадам) – үкіметтің, сыртқы істер ведомствосы не дипломатиялық өкілдіктің басқа ел үкіметіне қатысты дип ло ма тия лық іс-қимылы, əрекеті. Демарш əртүрлі нысанда болуы мүмкін, мысалы нота, мəлімдеме т.т.

DEMARCHE, die (fr. demarche – Schritt) – diplomatischer Schritt, der durch die Regierung, das Auswärtige Amt oder den diplomatischen Vertreter gegenüber der Regierung eines anderen Staates vorgenommen wird. Die

Demarche kann ihrer Form nach verschieden ausfallen (Note, Erklärung

u.a.).

ДЕПОЗИТАРИЙ (лат. depositum – сақтауға берілген, тапсырылған нəрсе) – халықаралық көпжақты келісімшарттың түпнұсқасын жəне соған қа ты сы бар басқа да құжаттарды сақтаушы бір немесе бірнеше мемлекет, ха лық ара лық ұйым.

DEPOSITAR, das (lat. depositum – das Hinterlegte, das zur Aufbewahrung Abgegebene) – ein oder einige Staaten, eine internationale Organisation, die den Originaltext des völkerrechlichen multilateralen Vertrags und alle dazu gehörenden Dokumente verwahrt.

ДЕРБЕСТЕНУ – бір аймақтың өзі құрамында тұрған мемлекеттік құ рылым нан дербестеніп, жеке шығуға ұмтылысы.

2425

SEPARATISMUS (lat. separatus – getrennt) – das Bestreben nach Abspaltung eines Gebietes aus einem bestehenden Staatsverband.

ДИПЛОМАТ – белгілі бір мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен ресми қарым-қатынастарын жүзеге асыру барысында жұмыс жүргізетін арнайы дайындығы бар мемлекеттік лауазымды адам.

DIPLOMAT, der – eine mit der Durchsetzung diplomatischer Beziehungen des Entsendestaates mit fremden Staaten beauftragte Persönlichkeit, die über dafür geeignete Kenntnisse verfügt.

ДИПЛОМАТИЯ – мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асырудың құ ралы, қойылған мақсаттың түріне сай, нақты шарттарды ескере отырып іске асырылатын, соғыс əрекетіне жатпайтын практикалық əрекеттер, тə сіл дер мен əдістердің жиынтығы. Дипломатия ұғымын халықаралық қай шы лықтар дың алдын алу немесе реттеу, тараптарды келісімге немесе мə мі ле ге келтірер шешімдерді іздеу, сонымен қатар халықаралық ын ты мақ тас тықты дамыту жəне тереңдету мақсатындағы келіссөздерді жүргізу ше бер лігі мен де байланыстырады.

DIPLOMATIE, die – Mittel für Durchführung der Außenpolitik eines Staates, die die Gesamtheit friedlicher praktischer Maßnahmen, Verfahren und Mittel darstellen, die unter Berücksichtigung konkreter Bedingungen und des Charakters der zu lösenden Aufgaben verwendet werden. Auch die Kunst der Verhandlungsführung, um internationalen Konfl ikten vorzubeugen, nach Kompromissen zu suchen und gegenseitig akzeptable Lösungen zu fi nden sowie internationale Zusammenarbeit auszubauen und zu vertiefen.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АРТЫҚШЫЛЫҚТАР МЕН ИММУНИТЕТ—

ТЕР – шетелдік дипломатиялық өкілдіктерге, арнайы миссияларға, халық ара лық ұйымдар мен олардың басшыларына жəне қызметкерлеріне бе рі ле тін құқықтар мен жеңілдіктер. Аталған құқықтар мен жеңілдіктер ұйым дар мен адамдарға халықаралық құқық негізінде өздерінің қыз метте рін сол жердегі үкіметтің тексерісіне ұшырамай, тиімді түрде атқаруға мүм кін дік береді. Бұл мемлекеттердің егеменді тең – құқылық қа ғи да сына негізделген.

DIPLOMATISCHE PRIVILEGIEN (VORRECHTE) UND IMMUNI-

TÄTEN, Pl. – Rechte und Privilegien, die ausländischen diplomatischen Vertretungen, Sondermissionen, Vertretern der Staaten bei internationalen Organisationen, ihren Leitern und Mitarbeitern gewährt werden, um den genannten Organisationen und Personen die Möglichkeit zu geben, die durch das Völkerrecht vorgesehenen Funktionen ohne Kontrolle vonseiten des Aufenthaltslandes effektiv auszuüben, was aus dem Prinzip der souveränen Gleichberechtigung der Staaten erfolgt.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АУДИЕНЦИЯ (лат. audientia – тыңдау) – ел ба сының, үкімет басшысының, сыртқы істер министрінің не басқа бір үкі мет мүшесінің дипломатиялық өкілді қабылдауы.

DIPLOMATISCHE AUDIENZ, die (lat. audientia – Gehör) – Empfang eines diplomatischen Vertreters beim Staatsoberhaupt, dem Regierungschef, dem Außenminister oder einem Regierungsmitglied.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ БОЙ КӨРСЕТУ – үкіметтің, сыртқы істер ведомствосы не дипломатиялық өкілдіктің басқа ел үкіметіне қатысты дипло ма тия лық іс-қимылы, əрекеті. Демарш əртүрлі нысанда болуы мүм кін, мысалы нота, мəлімдеме т.т.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ДƏСТҮР, ПРОТОКОЛ – халықаралық қа ты настар да үкіметтер, сыртқы істер ведомстволары, дипломатиялық өкіл дік тер мен ресми адамдар арасында сақталатын ережелер, дəстүрлер мен шартты лық тар дың жиынтығы.

DIPLOMATISCHES PROTOKOLL, das – Gesamtheit von allgemein angenommenen Regeln, Traditionen und Gepfl ogenheiten, an die sich Regierungen, Behörden des Auswärtigen Amtes, diplomatische Vertretungen und offi zielle Personen im internationalen Umgang halten.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ КЕЛІССӨЗДЕР – мемлекет өкілдерінің саяси, экономикалық жəне де басқа екіжақты жəне көпжақты қарым-қа ты нас тарын, сыртқы саясат стратегиясы мен тактикасын немесе дип ло ма тия лық əрекеттерді келісе істеу, пікір жəне ақпарат алмасу, келісімшарттарды дайындау жəне қол қою, даулы мəселелерді реттеу жөнінде кездесіп, рес ми талдауы.

DIPLOMATISCHE VERHANDLUNGEN Pl. – offi zielle Besprechung

politischer, wirtschaftlicher und anderer Fragen der bi – und multilateralen Beziehungen durch Vertreter der Staaten, um außenpolitische Strategie, Taktik oder entsprechende diplomatische Aktivitäten abzustimmen, den gegenseitigen Meinungs – und Informationsaustausch vorzunehmen, Verträge vorzubereiten und sie zu unterzeichnen, Streitfragen beizulegen u.a.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ КОРПУСТЫҢ ДУАЙЕНІ, АҚСАҚАЛЫ (фр. doyen – ақсақал) – дипломатиялық корпустағы əріптестері ішінде сол елде сенім грамотасын бірінші болып тапсырған дипломатиялық өкілдіктің басшысы. Дуайеннің қызметі əдетте протоколдық сипатта болады.

DOYEN, der (фр. doyen – Ältester) – Wortführer des diplomatischen Corps, der unter den ranghöchsten Diplomaten im Aufenthaltsstaat am längsten akkreditiert ist. Die Funktionen des Doyens ist vor allem protokollarischer Art.

2627

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАБЫЛДАУЛАР – маңызды оқиғалар мен ме реке лік күндерді атап өту, орналасқан елдегі мемлекет немесе елге келген шетелдік делегациялар басшыларына құрмет пен қонақжайлылық көр сету мақсатында, сонымен бірге дипломатиялық өкілдіктердің өз қыз ме тін атқару барысында өткізілетін ресми шаралар.

DIPLOMATISCHE EMPFÄNGE – offi zielle Veranstaltungen, die aus Anlass wichtiger Ereignisse und Staatsfeierlichkeiten, zu Ehren der im Land eintreffenden Delegationen als Zeichen der Gastfreundlichkeit und Hochachtung des Aufenthaltsstaates sowie durch diplomatische Vertretungen bei der Realsierung ihrer Missionen durchgeführt werden.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР – халықаралық құқықтар мен ха лық ара лық қатынастар практикасының нормаларына сай мемлекеттер арасындағы ресми қатынастарды сақтаудың негізгі түрі. Дипломатиялық қа ты нас тар мемлекеттер арасындағы достық қатынастарды дамытуға, халық ара лық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға себін тигізуге тиісті. DIPLOMATISCHE BEZIEHUNGEN, Pl. – eine wichtige Form der offi ziellen Beziehungen zwischen Staaten, die den Normen des Völkerrechts und der Praxis des internationalen Verkehrs entsprechen. Sie sind berufen, zur Entwicklung freundschaftlicher Beziehungen zwischen Staaten, zur Festigung des Weltfriedens und der – sicherheit beizutragen.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ҮЗУ – бір мемлекеттің ынтасымен іске асырылатын жəне ресми түрде жарияланатын басқа мемлекетпен дипломатиялық қатынастарды тоқтату жəне дипломатиялық өкіл діктер ді кері шақырып алу.

ABBRUCH DIPLOMATISCHER BEZIEHUNGEN – ein durch einen

Staat initiierter und offi ziell erklärter Abbruch diplomatischer Beziehungen zu einem anderen Staat, es wird durch die Abberufung diplomatischer Vertreter begleitet.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ МИССИЯ – уəкіл немесе сенімді уəкіл бас қара тын дипломатиялық өкілдік. Дипломатиялық өкілдіктер мен иммунитеттер жөніндегі 1961-ші жылғы Вена конвенциясы дипломатиялық миссия мен елшілік арасында айырмашылық жасамайды.

DIPLOMATISCHE MISSION, die – diplomatische Vertretung, die von einem Gesandten oder Geschäftsträger a.I. geleitet wird. Die Wiener Konvention über diplomatische Beziehungen von 1961 sieht hinsichtlich diplomatischer Privilegien und Immunitäten keinen Unterschied zwischen der diplomatischen Mission und der Botschaft.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ НОТА – дипломатиялық хат-хабар құжатының бір түрі. Халықаралық дипломатиялық қызметте ноталар алмасу ха лықара лық шарттар жасасу нысандарының бір түрі болып табылады. DIPLOMATISCHE NOTE, die – diplomatisches Dokument. In der internationalen diplomatischen Tätigkeit ist der Notenwechsel eine der Formen der Abschließung zwischenstaatlicher Verträge.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ӨКІЛДІК – дипломатиялық өкіл басқаратын шетел де гі мемлекеттік сыртқы қарым-қатынас органы.

DIPLOMATISCHE VERTRETUNG, die – ausländisches Gremium des Auswärtigen Amtes des Entsendestaates, das durch einen diplomatischen Vertreter geleitet wird.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ӨКІЛДІ КЕРІ ҚАЙТАРЫП АЛУ – бұл шара өз үкіметінің шешімі бойынша аталмыш өкілдің басқа жұмысқа ауысуына, орнынан түсуіне, ауруына не басқа да бір себептерге байланысты, ал қабыл дау шы ел мемлекетінің шешімі бойынша дипломатиялық өкіл персона нон грата (жағымсыз тұлға) болып танылса, мемлекеттер арасындағы дип ло ма тиялық қатынастарды бұзғанда немесе уақытша тоқтатқанда іске асырылады.

ABBERUFUNG DES DIPLOMATISCHEN VERTRETERS, die – es

wird vorgenommen auf Initiative der Entsenderegierung: infolge der Ernennung der betreffenden Person zu einem anderen Amt, ihrer Pensionierung, Erkrankung oder aus einem anderen Grund; auf Initiative der Regierung des Aufenthaltslandes: infolge der Erklärung des diplomatischen Vertreters persona non grata, wenn diplomatische Beziehungen zwischen den Staaten abgebrochen oder unterbrochen werden.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ТІЛ – ресми дипломатиялық қарым-қатынастар жүргізіліп, дипломатиялық құжаттар жасалатын тіл. Дипломатиялық тіл деп дипломатиялық сөз қорына кіретін терминдер мен сөз тіркестерінің жалпы жиынтығын да айтады, мыс., агреман, сенім грамоталары т.т.

DIPLOMATENSPRACHE, die – Sprache, in der offi zielle Verhandlungen geführt und diplomatische Dokumente verfaßt werden. Unter dem Begriff «Diplomatensprache» werden auch Termini und Satzteile verstanden, die in den allgemeinen Diplomatenwortschatz aufgenommen sind wie z.B. Agrement, Beglaubigungsschreiben u.a.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҮЛКЕНДІК – көпшілік қатысатын шараларда дипломатиялық корпус ұжымының, дипломатиялық өкілдіктердің басшы ла ры ның арасындағы, дипломатиялық жəне орналасқан мем ле кет те гі билік өкілдері арасындағы, бір дипломатиялық өкілдіктің дипломаттары арасындағы үлкендікті білдіретін дипломатиялық дəстүрдің ең ма ңыз ды ережелерінің бірі.

DIPLOMATISCHE RANGORDNUNG, die – eine der wichtigsten Regeln des diplomatischen Protokolls, die bezüglich der kollektiven Rangordnung des zu einer offi ziellen Veranstaltung eingeladenen diplomatischen Corps, der Rangordnung zwischen den Leitern der diplomatischen Vertretungen, der Rangordnung zwischen den diplomatischen Vertretern und Machtorganen des Aufenthaltslandes, der Rangordnung zwischen den Diplomaten einer diplomatischen Vertretung eingehalten wird.

2829

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ХАТ-ХАБАР – мемлекеттің сыртқы саясатына жəне дипломатиялық жұмысқа байланысты мəмілегерлік сипаттағы ресми хат-хабар мен құжаттардың жиынтығы.

DIPLOMATENPOST/-KORRESPONDENZ, die – Gesamtheit verschiedener Arten der offi ziellen Korrespondenz und Dokumentationen diplomatischer Art, eine der Hauptformen der außenpolitischen und diplomatischen Tätigkeit eines Staates.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ШАБАРМАН – дипломатиялық поштаны жеткізу міндеті тапсырылған ресми тұлға. Дипломатиялық қарым-қатынастар туралы 1961-ші жылғы Вена конвенциясына сай дипломатиялық шабарман жеке басына тиіспеушілік құқына ие, оны тұтқындауға немесе қандай да түрде болмасын ұстауға болмайды.

DIPLOMATISCHER KURIER, der; BOTE, der – Person, die bevollmächtigt ist, die Diplomatenpost zuzustellen. Gemäß der Wiener Konvention über diplomatische Beziehungen von 1961 genießt der diplomatische Kurier persönliche Unantastbarkeit und kann nicht verhaftet oder in irgendwelcher Form festgenommen werden.

ДИПЛОМАТТЫҚ КИІМ – дипломаттардың ерекше салтанат кезінде киетін арнаулы киім түрлері.

DIPLOMATENANZUG, der – Kleidungen, die von Diplomaten zu besonderen Anlässen getragen werden.

ДИСКРИМИНАЦИЯ (лат. discriminatio – бөлектеу, ерекшелеу) – ха лықара лық қарым-қатынаста бір мемлекеттің теңқұқылық ұcтанымды бұза отырып, екінші бір мемлекеттің құқы мен заңды мүддесін шектеуі немесе кем сітуі.

DISKRIMINIERUNG, die (лат. discriminatio – Aussonderung, Unterscheidung) – in den internationalen Beziehungen: Einschränkung oder Missbrauch der Rechte und gesetzlicher Interessen eines Staates durch einen fremden Staat, was das Prinzip der Gleichberechtigung verletzt.

DIVIDE ET IMPERA (лат. – «Бөліп ал да, билеп – төсте!») – ертедегі Рим басқыншыларының ұстанымы.

DIVIDE ET IMPERA (lat. – Teile und herrsche!) – Prinzip der alten römischen Aggressoren: Teilen und herrschen!

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫ, ДСҰ – (World Trade Organization, WTO) – ДСҰ (ВТО) 1947-шi жылы Жалпы Кеден жəне Сауда туралы Келі сім нің ГАТТ (GATT – General Agreement on Tariffs and Trade) ізбасары ре тін де 1994-ші жылдың 15-ші сəуір күні Марракеш (Марокко) қа ла сында құ рыл ды. Мақсаты мен міндеттері: халықаралық сауда байланыстарын мін дет ті ережелер негізінде ұйымдастырып, сауда практикасын тексеру, сау да ға байланысты дауларды нəтижелі түрде реттеуді іске асыру. Не гіз гі мін дет те рі: ГАТТ тұжырымдарын жалғастыру: екі жаққа бірдей тиім ді лік, либералдандыру жəне нəтижелі жеңілдіктер беру. Мүше елдер: келісімге қол қой ған 139 мемлекеттер мен Еуропа Одағының комиссиясы. Негізгі органдары: Министрлер конференциясы, мемлекеттік қызметкерлер деңге йін де гі сарапшылардың жалпы Кеңесі.

WELTHANDELSORGANISATION, die – (World Trade Organization), WTO – Gründung am 15.04.1994 in Marrakech (Marokko) als Nachfolgeorganisation des Allgemeinen Zoll – und Handelsabkommens GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) von 1947. Ziele und Aufgaben: Die WTO soll die internationalen Handelsbeziehungen innerhalb bindender Regelungen organisieren, Handelspraktiken überprüfen und für eine effektive Streitschlichtung bei Handelskonfl ikten sorgen. Ihr obliegt die Weiterverfolgung der GATT-Prinzipien: Gegenseitigkeit, Liberalisierung und Meistbegünstigung. Mitglieder: 139 Vertragsstaaten und die EU-Kommission. Hauptorgane: Ministerkonferenz, Allgemeiner Rat von Experten auf Beamtenebene.

ЕГЕМЕНДІК – мемлекеттің өзінің ішкі жəне сыртқы қатынастарында басқа мемлекеттерден толық тəуелсіздігі, өз аумағында басқа елдің араласуына жол бермейтін толық заң шығарушылық, атқарушылық жəне сот билігі бар болуы.

SOUVERÄNITÄT, die – (franz. souverainete – Unabhängigkeit) – Gesamtheit der Gesetzgebungs-, Exekutiv – und Gerichtsgewalt des Staates in seinem Hoheitsgebiet, die jede ausländische Macht ausschließt; volle Unabhängigkeit des Staates von fremden Staaten in seinen inneren und äußeren Angelegenheiten.

ЕЛАУҒАНДАР I – бір мемлекеттің тұрақты немесе ұзақ мерзімге табыс табу мақсатымен немесе саяси не діни себептердің салдарынан екінші мемлекет аумағына қоныс тепкен адамдар.

IMMIGRANTEN, AUSSIEDLER, EINWANDERER, ZUWANDE-

RER, Pl. – Bürger eines Staates, die auf der Suche nach Arbeit sowie aus politischen oder religiösen Gründen zur ständigen Niederlassung oder für längere Zeit in einen anderen Staat gekommen sind.

ЕЛАУҒАН II – өзі азаматы болып табылатын немесе тұрақты өмір сүр ген елінен басқа мемлекетке тұрақты қоныстануға кеткен адам.

EMIGRANT, der; AUSWANDERER, der (lat. emigrans – Ausreisende, Auswandernde) – eine Person, die das Land verläßt, dessen Staatsangehörigkeit er besitzt oder wo er ständig gelebt hat, und in einen anderen Staat zum ständigen Wohnort ausreist.

ЕЛБАСЫ – өкілеттігі елдің Ата Заңымен белгіленетін мемлекеттік басшы лық пен сыртқы өкілдіктің ең жоғарғы конституциялық органы.

3031

STAATSOBERHAUPT, das; STAATSCHEF, der – der oberste Repräsentant der Staatsführung und der Außenvertretung des Landes, dessen Vollmachten durch die Verfassung bestimmt werden.

ЕЛШІ – 1) 1-ші сыныпты дипломатиялық өкілдіктің Елбасы бекітетін басшысы.

2) Сыртқы істер органдарында істейтін дипломатиялық қызметкерлерге берілетін ең жоғарғы дəреже.

BOTSCHAFTER, der – 1. Leiter der diplomatischen Vertretung 1.Klasse, wird durch das Staatsoberhaupt akkreditiert.

Der höchste diplomatische Rang, der dem diplomatischen Personal des Auswärtigen Amtes verliehen wird.

ЕСКЕРТПЕ – мемлекеттің халықаралық шартқа қол қоярда, оны қа былдар да немесе бекітерде жасайтын, сол шартқа қосыларда мəлімдейтін өзіне байланысты біржақты ресми ескертпесі. Осы арқылы мемлекет өзі не байланысты қолданымда шарттың кейбір қағидаларын алып тастау немесе заңдық əсерін өзгерту туралы өз ойын білдіреді.

KLAUSEL, die – einseitige offi zielle Erklärung eines Staates bei der Unterzeichnung, Ratifi zierung oder Bestätigung eines völkerrechtlichen Vertrages oder eine Ergänzung, durch die der Staat juristische Wirkung einer Bestimmung für diesen Staat aus dem Vertrag ausschließen oder sie ändern will.

ЕУРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІРЛЕСТІГІ, ЕурАзЭБ – бұрынғы Кеден дік Одақтың негізінде құрылды. Мүше елдер: Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы, Беларусь Республикасы, Қырғыз Республикасы жəне Тəжік Республикасы. 2006-шы жылы қаңтарда ЕАЭБ-ке Өзбек Республикасы да мүше болып қабылданды. Ұйымның негізгі мақ сат та ры мүше елдер арасындағы интеграциялық үрдістерді дамыту, ортақ эко номи ка лық, құқықтық, əлеуметтік жəне мəдени кеңістік құру болып табылады. Негізгі басқару органдары: Мемлекетаралық Кеңес, Ин те гра ция лық Комитет, Парламентаралық Қауымдастық жəне Бірлестік Соты.

EURASISCHE WIRTSCHAFTSGEMEINSCHAFT, die EAWG – hervorgegangen aus der Zollunion. Mitgliedstaaten: Republik Kasachstan, Russische Föderation, Republik Belarus, Republik Kyrgystan und Republik Tadschikistan. Januar 2006 wurde in die EAWG auch die Republik Usbekistan aufgenommen. Ziele: Entwicklung der Integrationsprozesse zwischen den Mitgliedstaaten, Schaffung eines gemeinsamen wirtschaftlichen, rechtlichen, sozialen und kulturellen Raumes. Hauptverwaltungsorgane: Regierungsrat, Integrationsausschuß, Parlamentariervollversammlung und Gericht der Gemeinschaft.

ЕУРОАТЛАНТИКАЛЫҚ СЕРІКТЕСТІК КЕҢЕСІ (Europe-Atlantic Partnership Council), ЕАСК 1997-ші жылдың 30-шы мамыры күні НАТО жəне Бейбітшілік жолындағы серіктестік (БЖС) ұйымына мүше елдер құр ған. ЕАСК өз жұмысын НАТО-мен, БЖС-пен жəне бейбітшілікті сақтау, гуманитарлық көмек пен соғыстың алдын алу салаларында ын ты мақтас тық ты қолдайтын басқа да елдермен үйлестіре отырып жүргізеді.

EUR-ATLANTISCHER PARTNERSCHAFTSRAT (Europe-Atlantic

Partnership Council), EAPC – geschaffen am 30. Mai 1997 aus NATO – und PfP – Staaten, koordiniert die Aktivitäten der NATO-Staaten mit den PfP-Teilnehmern und anderen Staaten, die in den Bereichen Friedenserhaltung, humanitäre Einsätze und Kriegsverhinderung zusammenarbeiten wollen.

ЕУРОПАДАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК ПЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ КЕ ҢЕ СІ,

ЕҚЫК – 1973-ші жылдың 3-ші шілдесінен 1975-ші жылдың 1-ші тамызына дейін Хельсинки жəне Женева қалаларында 33 Еуропа ел де рі нің, сонымен бірге АҚШ пен Канада өкілдерінің қатысуымен өтті. Аталмыш ке ңес халықаралық шиеленісті шешу жолындағы ерекше зор ха лық аралық мəні бар маңызды қадам болды. Қараңыз: ЕҚЫҰ.

KONFERENZ FÜR SICHERHEIT UND ZUSAMMENARBEIT IN

EUROPA – fand unter Teilnahme der Vertreter aus 33 europäischen Ländern, den USA und Kanada vom 3.Juli 1973 bis 1.August 1975 in Helsinki und Genf statt. Sie war ein Ereignis von Weltbedeutung, ein wichtiger Schritt bei der Festigung der Entspannung der internationalen Lage. Sieh:

OSZE.

ЕУРОПАДАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК ЖƏНЕ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ҰЙЫ—

МЫ (Organization for Security and Cooperation in Europe) – ЕҚЫҰ, БҰҰның аймақтық келісімі ретінде бұрынғы Еуропадағы Қауіпсіздік жəне Ынтымақтастық туралы Кеңестің негізінде құрылды. Басқару органдары: Министрлер Кеңесі (Сыртқы істер министрлері Кеңесі), Жоғарғы Ке ңес (Жоғарға лауазымды қызметкерлер Кеңесі), Тұрақты Комитет. Аз ұлт тар мəселелері туралы Жоғарғы Комиссар Варшавада орналасқан ЕҚЫҰ-ның демократиялық институттар жəне адам құқы мəселелері бюросымен қоян-қолтық біріге жұмыс істейді. Екі ұйым да аз ұлттарға байланысты дауды уақытында анықтап, осы дағдарысты ЕҰЫҰ-ның тетіктерін қолдана отырып, саяси жəне əскери күшпен шешу мақсатын көздейді.

ORGANISATION FÜR SICHERHEIT UND ZUSAMMENARBEIT

3233

IN EUROPA – OSZE, (Organization for Security and Cooperation in Europe), Staatenverbindung, hervorgegangen aus der KSZE (Konferenz für Sicherheit und Zusammenarbeit in Europa), vesteht sich als eine «regionale Abmachung der Vereinten Nationen». Institutionen: Ministerrat (Rat der Außenminister), Hoher Rat (Ausschuss Hoher Beamter), Ständiger Ausschuss. Das Amt des Hochkommissars für nationale Minderheiten arbeitet eng mit dem OSZE – Büro für demokratische Institutionen und Menschenrechte in Warschau zusammen. Beide haben die Aufgabe, Minderheitskonfl ikte frühzeitig zu erkennen und dafür zu sorgen, dass die OSZE-Mechanismen zur politischen und militärischen Krisenbewältigung in Gang gesetzt werden.

ЕУРОПА КЕҢЕСІ (ЕК) – 1949-шы жылы 5-ші мамыр күні Лондон қаласында (Ұлыбритания) он мемлекеттің қатысуымен құрылған. Мақ саты: мүше елдер арасындағы байланысты одан əрі нығайту, эко но ми ка лық жəне əлеуметтік прогреске қолдау көрсету, адам құқы мен плю ра лис тік демократияны қорғау, Еуропадағы демократия жолына түскен жас елдерге саяси, заңгерлік жəне конституциялық-құқықтық реформаларын іске асыруда саяси көмек көрсету. Отырысы жылына екі рет мемлекет жəне үкі мет басшылары деңгейінде өтеді. ЕК баршаға міндетті құқылық шешім дер қабылдай алады. Басты органдары: Министрлер комитеті (Сыртқы істер министрлері деңгейінде), Парламенттік ассамблея, ЕК Хат шылы ғы. ЕК ЕО-ның дамуына қажетті серпін беріп, ЕО қызметінің бар лық салаларының жалпы саяси мақсаты мен басымдылықтарын анық тай ды, бірақ заң шығарушылық қызметпен айналыспайды. Кеңес Министрлер дең ге йінде шешілмеген даулы мəселелермен де шұғылданады.

EUROPÄISCHER RAT (ER) – Gründung am 05.05.1949 in London (Großbritannien) durch zehn Staaten. Ziele: Engerer Zusammenschluss zwischen den Mitgliedstaaten, Förderung des wirtschaftlichen und sozialen Fortschritts; Schutz der Menschenrechte und der pluralistischen Demokratie; enge politische Partnerschaft mit den neuen Demokratien Europas und Hilfeleistung bei ihren politischen, gesetzgeberischen und verfassungsrechtlichen Reformen. Seine Tagungen fi nden jährlich zweimal auf Ebene der Staats – und Regierungschefs statt. Der Europarat kann rechtsverbindliche Beschlüsse fassen. Hauptorgane: Ministerkomitee (auf der Ebene der Außenminister), die Parlаmеntarische Versammlung, das ER-Sekretariat. Der ER gibt der EU die für ihre Entwicklung erforderlichen Impulse, legt die allgemeinen politischen Ziele und Prioritäten in allen EU-Tätigkeitsbereichen fest, wird aber nicht gesetzgeberisch tätig. Er befasst sich auch mit strittigen Fragen, die auf Ministerebene ungeklärt blieben.

ЕУРОПАЛЫҚ ЕРКІН САУДА АССОЦИАЦИЯСЫ (European Free

Trade Association), EФТА – 1960-шы жылдың 4-ші қаңтары күні Стокгольм қаласында (Швеция) құрылған. Мақсаты: экономиканы дамыту, жұмыспен толық қамтамасыз ету, тұрмыс деңгейін көтеру жəне осы ұйым ға мүше елдер арасындағы аграрлық емес тауарларға байланысты сауда-саттық байланыстарындағы кедергілерді жою. Басты органдары: Кеңес (Тұрақты өкілдер – министрлер деңгейінде), Сот палатасы, Хатшы лық.

EUROPÄISCHE FREIHANDELSASSOZIATION (European Free

Trade Association), EFTA – Gründung am 04.Januar 1960 in Stockholm (Schweden). Ziele: Wirtschaftswachstum, Vollbeschäftigung, Erhöhung des Lebensstandards u.a. durch Beseitigung von Handelsbarrieren unter den Mitgliedstaaten bei nichtagrarischen Gütern. Hauptorgane: Rat (auf der Ebene der Ständigen Delegierten, auf Ministerebene), der Gerichtshof, das Sekretariat.

ЕУРОПАЛЫҚ КӨРШІЛЕСТІК САЯСАТЫ (ЕКС) – 2004 жылы ЕОның кеңеюі барысында дайындалып, іске асырылуда. Мақсаты – ке ңе йіп келе жатқан ЕО мен оған көршілес мемлекеттер арасында жаңа қай шылық тар туындауын болдырмау, керісінше осы үдеріске қатысы бар барлық мем ле кет тер дің əл-ауқатын көтеріп, тұрақтылығы жəне қауіпсіздігін нығайту.

EUROPÄISCHE NACHBARSCHAFTSPOLITIK (ENP): Ziel der

ENP, diе mit der EU-Erweiterung 2004 entwickelt wurde, ist es, die Entstehung neuer Trennlinien zwischen der erweiterten EU und Ihren Nachbarstaaten zu verhindern und staatdessen Wohlstand, Stabilität und Sicherheit aller Beteiligten zu stärken.

ЕУРОПА ОДАҒЫ, ЕО – 1992-ші жылдың 7-ші ақпанында Маастрихт (Нидерланд) қаласында Еуропалық Ұйымдардың 12 мемлекеті қол қойып, 1993-ші жылдың 1-ші қарашасында күшіне енген Еуропалық Одақ туралы келісімшарт негізінде құрылды. 1995-ші жылдың 1-ші қа ра шасын да Одаққа Финляндия, Австрия жəне Швеция кіргеннен кейін ЕОтың 15 мүше мемлекеті болды. ЕО кеңею үрдісі 1998-ші жылы 30-шы нау рыз да ғы ЕО-қа мүше жəне оған үміткер барлық орта жəне шығыс еуро па лық он мемлекеттің (Эстония, Польша, Чех Республикасы, Венгрия, Болгария, Латвия, Литва, Словак Республикасы, Румыния, Мальта) жəне Кипрдің сыртқы істер министрлері қатысқан конференциясында басталды. Еуропалық Ұйымдардың құрамына Еуропалық көмір жəне болат, Еуропалық экономикалық жəне Еуропалық атом ұйымдары кіреді. Олардың ортақ кеңесі (Министрлер Кеңесі) мен ортақ комиссия сы бар. Еуропа Одағы халықаралық деңгейдегі мақсаттары: ЕО-ның ор тақ құндылықтары мен мүдделерін, қауіпсіздігін, тəуелсіздігі мен тұ тас тығын сақтау; демократияны, заң үстемдігін, адам құқықтары мен ха лықар а лық құқық қағидаларын қолдау; бейбітшілікті сақтау, дау-шие ле ністер дің алдын алу жəне халықаралық қауіпсіздікті күшейту; дамып келе жат қан елдердегі жоқшылық пен аш-жалаңаштықты жеңу мақсатында эко но ми ка сы ның тұрақты дамуын қолдау; барлық елдердің ғаламдық эко но ми ка ға кірігуін қолдау; қоршаған ортаны сақтау жəне сапасын жақ сар ту ға бағытталған халықаралық шаралардың дамуына өз үлесін қосу жəне əлем де гі табиғи ресурстарды үнемдеп пайдалану; табиғи немесе адам кі нə сі нен болған апат кезінде көмек көрсету; көпжақты ынтымақтастық пен жауапкершілігі мол саясат негізінде Əлемдік тəртіпті қолдау.

3435

Drei Gemeinschaften (Europäische Gemeinschaft für Kohle und Stahl – EGKS, Europäische Wirtschaftsgemeinschaft – EWG, und Europäische Atomgemeinschaft – Euratom) bilden zusammen die Europäischen Gemeinschaften. Sie haben einen gemeinsamen Rat (Ministerrat) und eine gemeinsame Kommission. Die EU verfolgt auf internationaler Ebene folgende Ziel: Wahrung der gemeinsamen Werte, grundlegenden Interessen, Sicherheit, Unabhängigkeit und Unversehrtheit der EU; Förderung von Demokratie, Rechtstaatlichkeit, der Menschenrechte und der Grundsätze des Völkerrechts; Wahrung des Friedens, Verhütung von Konfl ikten und Stärkung der internationalen Sicherheit; Förderung einer nachhaltigen Entwicklung in den Entwicklungsländern mit dem vorrangingen Ziel, die Armut zu beseitigen; Förderung der Integration aller Länder in die Weltwirtschaft; Beitrag zu Entwicklung internationaler Maßnahmen zur Erhaltung und Verbesserung der Umweltqualität und der nachhaltigen Bewirtschaftung der weltweiten natürlichen Ressourcen; Hilfe bei Naturkatastrophen oder von Menschen verursachten Katastrophen; Förderung einer auf verstärkter multilateraler Zusammenarbeit und verantwortungsvoller Weltordnungspolitik beruhenden Weltordnung.

ЕУРОПАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖƏНЕ ВАЛЮТА ОДАҒЫ – үш

ке зең мен іске асырылған ЕЭВО-ның негізін қалаған 1993-ші жылғы жасал ған Еуропа Одағы туралы шарт болды. 2001-ші жылдың 1-ші қаң тары күні осы шартқа мүше 12 елдің ұлттық валюталарының орнына ор тақ төлем ретінде айналымға евро енгізілді. Еуропалық валюта ке ңіс ті гінде гі ақша саясатына жауапкершілік ЕО-на мүше мемлекеттердің ұлттық банкілерінен ұлттық тəуелсіз Орталық банкілермен біріге Ор та лық банкілердің Еуропалық жүйесін құрайтын тəуелсіз Еуропалық Ор та лық банкке өтті. Экономикалық жəне қаржы саясаты əр ұлттың өз жа уап керші лі гін де қала береді, бірақ ортақ мүдде міндетті түрде ескерілуі қажет; бюджет тің шектен тыс дефициті туған жағдайда, сол елге қарсы санкциялар қолданылуы мүмкін.

EUROPÄISCHE WIRTSCHAFTS – UND WÄHRUNGSUNION,

EWWU – Grundlage für die EWWU, die in drei Stufen verwirklicht wurde, bildet der EU-Vertrag (1993). Am 01. Januar 2001 trat der Euro im Zahlungsverkehr an die Stelle der nationalen Währungen der 12 Teilnehmerstaaten. Die Verantwortlichkeit für die Geldpolitik in der Europäischen Währungsunion wurde von den nationalen Zentralbanken der teilnehmenden EU-Staaten auf die unabhängige Europäische Zentralbank übertragen, die zusammen mit den unabhängigen nationalen Zentralbanken das Europäische System der Zentralbanken bildet. Die Wirtschafts – und Finanzpolitik bleiben grundsätzlich in nationaler Verantwortung, müssen aber gemeinsame Interessen beachten; bei übermäßigen Haushaltsdefi ziten drohen Sanktionen.

ЕУРОПА ПАРЛАМЕНТІ (ЕП) – бұл орган (1952) заң шығару, бюджет көлемін белгілеу, халықаралық келісімшарттарды демократиялық тұр ғыдан тексеру жəне бекіту сияқты сұрақтармен шұғылданады. ЕП заң шыға ру шы лар кеңесімен біріге отырып, Еуропа кеңесінің бір жəне бір не ше жыл дық бюджетін белгілейді, сондай-ақ комиссияның (ЕК) оны орындау жоспарын бекітеді. ЕП ЕК ұсынған Комиссия президентін сайлап, комиссияны коллегиалдық орган ретінде бекітуге келісімін беруге тиіс. ЕП сенбестік білдіре отырып, комиссияны коллегиалдық орган ретінде та рату ға мəжбүрлей алады (берілген дауыстың үштен екі бөлігі немесе ЕП депутаттарының көпшілік қолдауымен). ЕП-ның 24 комитеті бар, ең маңыз ды сы адам құқығы, қауіпсіздік жəне қорғаныс топтары бар Сыртқы істер комитеті жəне басқалар.

EUROPÄISCHES PARLAMENT (EP), Befugnisse des EP (1952) bei Gesetzgebung, Haushalt, demokratischer Kontrolle und Genehmigung internationaler Abkommen. Das EP übt gemeinsam mit dem Rat Gesetzgeber die Haushaltsbefugnisse aus, legt den jährlichen ER-Haushaltsplan und mehrjährigen Finanzrahmen fest, sowie entlastet die Kommission für die Ausführung des Haushaltsplans. Das EP wählt den vom ER nominierten Kommissionspräsidenten und muss der Ernennung der Kommission Kollegialorgan zustimmen. Es hat Recht, die Kommission als Kollegium durch ein Misstrauensvotum zum Rücktritt zu zwingen (mit der Mehrheit von zwei Dritteln der abgegebenen Stimmen und der Mehrheit der EP-Abgeordneten). Ausschüsse: 24; Auswärtige Angelegenheiten (Unterausschüsse: Menschenrechte; Sicherheit; und Verteidigung); u.a.

ЕУРОПАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КЕҢІСТІК – 1994-шіжылдың

1-ші қаңтарында күшіне енді. Мүшелері: Еуропа Одағына мүше 15 ел мен Еуропа Еркін Сауда Ассоциациясына (Қауымдастығына) мүше Исландия, Лихтенштейн жəне Норвегия мемлекеттері. Мақсаттары: тауарлар, адамдар мен қызмет көрсету, сондай-ақ капиталдың еркін айналысы, ЕО көлеміндегі еркін бəсеке құқығы.

EUROPÄISCHER WIRTSCHAFTSRAUM, EWR – trat am 01.01.1994 in Kraft. Mitglieder sind die 15 Mitgliedstaaten der Europäischen Union sowie EFTA-Staaten Island, Liechtenstein und Norwegen. Ziele: Freier Verkehr von Waren, Personen, Dienstleistungen und Kapital sowie das EUWettbewerbsrecht.

ЕУРОПА ОДАҒЫНЫҢ КЕҢЕЮІ – ЕО-ның құрамына кіргісі келген, оның негізгі құндылықтарын құрметтейтін жəне қолдайтын Еу ро па да ғы əрбір мемлекет ЕО-мүшелік туралы арыз бере алады. Қазір Ис лан дия ның (2010 ж. 27 шілдеден бері), Хорватияның (2011 ж. 30 маусымнан бері), Ма ке до ния ның (2009 ж. 14 қазаннан бері), ЧерногорияменТүркияның

3637

(2005 ж. 4 қазаннан бері) ЕО-ға мүшелігі қарастырылуда. Албания, Босния, Косово жəне Сербия сияқты қалған төрт батыс Балкан мем ле кет те рі де ЕО-ға енуі мүмкін елдердің қатарында.

ERWEITERUNG DER EUROPÄISCHEN UNION (EU-Erweiterung): Jeder Europäische Staat, der die Werte, auf die sich die EU gründet, achtet und fördert, kann einen Antrag auf EU-Mitgliedschaft stellen. EU-Beitrittskandidaten sind derzeit Island (Beitrittsverhandlungen am 27.7.2010 eröffnet), Kroatien (30.6.2011), Mazedonien (14.10.2009), Montenegro und die Türkei (4.10.2005). Die vier übrigen Staaten des westlichen Balkans – Albanien, Bosnien und Herzegowina, Kosovo und Serbien – sind potenzielle EU-Beitrittskandidaten.

ЕУРОПА ОДАҒЫ КЕҢЕСІ, ЕОК – ЕО Министрлерінің Кеңесі деп те аталады. 1967-ші жылғы 1-ші шілдеде қабылданған Бірігу шарты деп аталатын шарттың негізінде құрылды. 1993-ші жылы ЕО туралы шарт күші не енгеннен бастап ЕО Кеңесі деп аталады. Кеңестің шешім қа был дау жəне заң шығару құқығы бар. Сонымен бірге бұл орган мүше елдер үкімет те рі нің өкілдері өз мүдделерін білдіре алатын орган болып табылады. ЕО Кеңесі мүше елдердің экономикалық саясатын үйлестіріп, Одақ тың бірыңғай, біркелкі жəне пəрменді қимылдары үшін жауап береді.

RAT DER EUROPÄISCHEN UNION – auch EU-Ministerrat genannt. Gründung: Mit Inkrafttreten des sogenannten Fusionsvertrags am 01.07.1967, seit Inkrafttreten des EU-Vertrags 1993: Rat der EU. Aufgaben: der Rat besitzt Entscheidungs – und Rechtsetzungsbefugnis. Zugleich ist er das Organ, in dem die Vertreter der Regierungen der Mitgliedstaaten ihre Interessen geltend machen können. Der Rat der EU sorgt für die Abstimmung der Wirtschaftspolitiken der Mitgliedstaaten und trägt für ein einheitliches, kohärentes und wirksames Vorgehen der Union Sorge.

ЖАДНАМА ЖАЗБА – ауызша жасаған мəселені нықтау үшін жеке əң гіме кезінде тапсырылатын дипломатиялық хат-хабар құжатының бір түрі. Əдет те ол тапсырушының аты мен кімге жазылғаны көрсетілмей, ел таңба сы жоқ параққа, қаратпа сөзсіз, мəтіннің астына орны мен күні ғана көр се ті ліп, бірақ шығу саны көрсетілмей, мөр басылмай жəне мекеменің мекенжайы көрсетілмей жасалады. Мəтіннің басында Жаднама жазба деп көр се ті ле ді. Жаднама жазбаның мақсаты ауызша жасалған мəлімдеменің ма ғы на сын күшейту жəне қате түсінік тууына мүмкіндік бермеу болып табылады.

Über dem Text wird «Denkschrift» angegeben. Das Ziel der Denkschrift ist, die Bedeutung des Gesagten zu unterstreichen oder ein Mißverständnis der mündlichen Erklärung zu vermeiden.

ЖАДЫҒАТ – дипломатиялық құжаттың бір түрі. Оның ерекшелігі бел гілі бір мəселені деректілік немесе заңдылық жағынан дəйекті түрде то лық баяндайды. Жадығат дипломатиялық нотаға қосымша ретінде де бе рі луі мүмкін.

MEMORANDUM, das (lat. memorandum – Denkschrift) – Art des diplomatischen Dokuments. Die Besonderheit des Memorandums besteht darin, daß es eine ausführliche Beschreibung der faktischen oder rechtlichen Seite einer Frage enthält. Es kann als Anlage zur diplomatischen Note beigefügt werden.

ЖАЛДАМАЛЫЛАР – заңды үкіметті құлатып, елдің ішкі жағдайын шие ле ніс ті ру ге бағытталған қимылдарда белгілі бір топтар мен мем лекет тер дің қаржы беріп пайдаланылатын адамдары. Жалдамалыларды пайдалану жəне жалдану халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер төндіреді.

SÖLDNER Pl. – Personen, die durch bestimmte Kreise und Staaten für den Einsatz bei Operationen fi nanziert werden, die auf den Sturz der bestehenden Regierung oder auf die Destabilisierung der Situation im Land gerichtet sind. Finanzierung der Söldner stellt eine große Gefahr für Weltfrieden und -sicherheit dar.

ЖАҢАРТПАЛЫ ЭНЕРГИЯ / ҚУАТ КӨЗДЕРІ – Жаңартпалы энергия / қуат көздеріне жататындар: жаңа биомассалар, биоматериалдар мен кі шігі рім су электр стансылары, жел қуаты, күн энергиясы, жер асты жылуы, теңіз суының тасқын күштері, яғни жер астынан өндірілетін табиғи қуат көздерімен салыстырғанда қайталай пайдалануға болатын қуат көз де рі. 2050 жылға дейін олардың ғаламды электр энергиясымен қам та ма сыз етудегі үлесі 77 пайызға дейін өсуі мүмкін.

ERNEUERBARE ENERGIEN: zu «neuen Erneuerbaren» geheueren: moderne Biomassenutzung, Biokraftstoffe, kleine Wasserkraft, Windenergie, Solarenergie, Erdwärme, Gezeitenenergie, die im Unterschied zu fossilen wiederholt verwendet werden können. Ihr Anteil könnte bereits bis zum Jahr 2050 an der globalen Energieversorgung auf 77% ansteigen.

ЖАППАЙ ҚЫРУ ҚАРУЛАРЫ – қирату жəне зақым келтіру күші жай қарулардан көп есе асып түсетін соғыс жүргізу құралдары.

MASSENVERNICHTUNGSWAFFEN, Pl. – Mittel der Kriegsführung, die nach ihrer Zerstörungs – und Vernichtungskraft konventionelle Waffen mehrfach übertreffen.

ЖАРИЯЛАУ – халықаралық шартты ел ішінде, əдетте баспасөз құ рал дары арқылы жұртшылыққа жеткізу.

3839

PROMULGATION, die (lat. promulgatio – öffentliche Bekanntgabe) – Verkündung eines völkerrechtlichen Vertrags innerhalb des Landes, in der Regel durch Veröffentlichung.

ЖАСЫРЫН ШАРТТАР – үкіметтер арасында өз халқынан жасырын жа сал ған жəне жарияланбаған шарттар.

GEHEIMVERTRÄGE Pl. – Verträge, die durch die Regierungen heimlich von ihren Völkern abgeschlossen und nicht veröffentlicht waren.

ЖАЙ ҚАРУ-ЖАРАҚ ПЕН ҚАРУЛЫ КҮШТЕРДІ ШЕКТЕУ ЖƏНЕ

ҚЫСҚАРТУ – жанталаса қарулануды шектеу жəне қысқарту, қа ру сыз дану жəне бейбітшілік үшін күрестің маңызды бір бағыты. Ол мем ле кет тің қарулы күштерін өсірмеуден бастап, жалпылай жəне толық қа ру сыз да ну ға дейінгі əртүрлі шараларды қамтиды.

EINSCHRÄNKUNG UND REDUZIERUNG KONVENTIONELLER WAFFEN UND DER STREITKRÄFTE – eine wichtige Richtung im

Kampf für die Zügelung und Einstellung des Wettrüstens, für die Abrüstung und den Frieden. Sie umfasst verschiedene Maßnahmen: von der Reduzierung der Streitkräfte und Waffen der Staaten bis zur allgemeinen und vollständigen Abrüstung.

ЖЕДЕЛ ОРНАЛАСТЫРУ КҮШТЕРІ – жер шарының «аса мазасыз» аймақтарында қолдану үшін ұйымдастырылған, аса тез қимылдайтын арнайы əскери күштер.

SCHNELLEINSATZ-, SCHNELLEINGREIFTRUPPEN Pl. – hochmobile Sondereinheiten für den Einsatz in den unruhigen Regionen der Erde.

ЖЕКЕ-ДАРА БЕЙБІТШІЛІК – соғыс жағдайындағы мемлекетпен оған қарсы бірлесім немесе одақтың бір немесе бірнеше мүшелерінің басқа бірлесім немесе одақ мүшелерінің қатысуынсыз, олардан жасырын əрі олардың келісімінсіз жаулас мемлекетпен бейбітшілік немесе бітімге келу туралы шарт.

SEPARATFRIEDEN, der; SONDERFRIEDEN, der (dän. separatus – gesondert) – geheimer Friedensvertrag oder Waffenstillstand mit feindlichem Staat durch ein oder einige Koalitionsmitglieder oder Alliierten ohne Teilnahme und Abstimmung mit anderen Koalitionsmitgliedern oder Alliierten, die im Kriegszustand mit diesem Staat stehen.

ЖЕКЕЛЕНУ – бір аймақтың өзі құрамында тұрған мемлекеттік құ рылым нан дербестеніп, жеке шығуға ұмтылысы.

SEPARATISMUS (lat. separatus – getrennt) – das Bestreben nach Abspaltung eines Gebietes aus einem bestehenden Staatsverband.

ЖЕНТЕЛЬМЕНДІК (ЖІГІТТІК) КЕЛІСІМ (ағыл. gentlemans agreement) – халықаралық жұмыс үрдісінде қабылданған ауызша келісімді білді ре тін ұғым.

GENTLEMAN`S AGREEMENT (engl. gentlemans agreement) – die

Bezeichnung eines mündlich abgeschlossenen Vertrages, der in der internationalen Praxis üblich ist.

ЖЕҢІЛДІКТЕР – бір мемлекеттің екінші бір мемлекетке немесе мемлекеттер тобына сауда-саттық жəне экономикалық байланыстарда кеден дік баж салықтарын немесе тапсырыстарды орналастыруда, капитал нарығына енуде тиімді шарттар жасай отырып беретін арнайы ар тық шылық тары мен жеңілдіктері.

ЗАҢ ҚҰЗЫРЕТІ – мемлeкет органдарының фактілерге құқықтық баға беру, санкциялар белгілеу, заңдық дауларды жəне қандай да болса құ қықтық сұрақтарды шешу өкілеттігі.

JURISDIKTION, die; GERICHTSBARKEIT, die (lat. jurisdictio – Gerichtsverfahren, Prozeßordnung) – Vollmachten der Staatsorgane, den Tatsachen rechtliche Einschätzung zu geben, Sanktionen einzuführen, juristische Streitigkeiten beizulegen und bestimmte Rechtsfragen zu lösen.

ЗАҢСЫЗ ҚОСЫП АЛУ – басқа бір мемлекеттің жерін заңсыз түрде қосып алу.

ANNEXION, die (lat. annexus – anfügen) gesetzwidriger Anschluss des Territoriums eines fremden Staates durch einen anderen Staat.

ЗОРЛЫҚ ЕҢБЕК ҮШІН ҚАРЫМТА ҚОР – екінші дүниежүзілік соғыс кезінде рейхсвер жаулап алған аймақтардан Германияға əкелініп, зорлық пен істеткен еңбегі үшін сол адамдарға өтемдерді 2001-ші жылдың шіл де сін дe құрылған Федералдық «Еске алу, жауапкершілік, болашақ» қо ры ның есебінен төлеу туралы 2001-ші жылдың 30-шы мамыры күні Бундестаг қабылдаған шешім. 2001-ші жылдың 10-шы тамызына дейін ен ші лес кəсіпорындарды қоса есептегенде аталмыш қорға барлығы 6485 кə сіп орын қатысты. Қордың үкімет бөлген 5 миллиард неміс маркасын қоса есептегенде 10 миллиард неміс марка қаржысы болды (шамамен 5 миллиард евро).

ENTSCHÄDIGUNGSFONDS FÜR ZWANGSARBEITER – Beschluss

4041

des Bundestages vom 30.05.2001, aus dem Fonds der im Juli 2000 gegründeten Bundesstiftung «Erinnerung, Verantwortung, Zukunft» Entschädigungen an ehemalige Zwangsarbeiter aus durch die Wehrmacht besetzten Gebieten während des 2.Weltkriegs auszuzahlen. Bis zum 10.08.2001 beteiligten sich insgesamt 6485 Unternehmen inklusive Tochtergesellschaften mit Einzahlungen in den Fonds, der mit dem Staatsanteil von 5 Mrd. DM über Mittel in Höhe von 10 Mrd. DM verfügt (etwa 5 Mrd. Euro).

ЗҰЛМАТ – қандай да болса бір ұлттық, ұлыстық, нəсілдік немесе діни топтарды тұтастай немесе олардың бір бөлігін құртуға бағытталған ісəрекет.

ИММИГРАНТТАР – бір мемлекеттің тұрақты немесе ұзақ мерзімге табыс табу мақсатымен немесе саяси не діни себептердің салдарынан екінші мемлекет аумағына қоныс тепкен адамдар.

IMMIGRANTEN, AUSSIEDLER, EINWANDERER, ZUWANDE-

ИМПИЧМЕНТ (ағыл. Impeachment – сенімсіздік білдіру, кінəлау) – лауазымды адамдарды сатқындық, парақорлық не басқа да ауыр қылмысқа не теріс қылыққа байланысты парламент төрелігіне салу рəсімі. Импичмент туралы шешім жай көпшілік дауыспен қабылданады. IMPEACHMENT, das (Engl. Impeachment – Mißtrauen, Anschuldigung) – Antrag einer parlamentarischen Körperschaft auf Amtsenthebung oder Bestrafung einer zivilen Amtsperson wegen des Verrats, der Bestechlichkeit oder eines anderen schweren Verbrechens oder eines Vergehens. Die Entscheidung über das Impeachment wird mit einer einfachen Stimmenmehrheit getroffen.

ИНВЕСТИЦИЯЛАР, тікелей, шетелдік – жылжымайтын мүлік сатып алу, сауда-саттықтан өз үлесін алу, шетелдік бөлімшелерін, жеке кə сіпорын дар мен еншілес кəсіпорындар ашу, сондай-ақ таза инвестициялар құю арқылы шетелге капитал орналастыру.

INVESTITIONEN, direkt ausländische: Kapitalanlagen im Ausland durch Erwerb von direkten Eigentumsrechten am Immobilien, Auslandsniederlassungen, Geschäftsanteilen, Unternehmen und Tochterunternehmen sowie Reinvestitionen aus Direktinvestitionen.

ИНТЕГРАЦИЯ (лат. integratio – қалпына келтіру, толықтыру) – жалпы мағынада «əртүрлі бөліктерінен біртұтастықты құрастыру» деген ұғымды білдіреді.

INTEGRATION, die (lat. integratio – Wiederherstellung eines Ganzen) – bedeutet im weitesten Sinne «Herstellung einer Einheit aus verschiedenen Elementen».

ИНТЕРВЕНЦИЯ (лат. interventio – кірісу, араласу) – бір не бірнеше мемле кет тің басқыншылық мақсатымен немесе басқа да нысанда басқа елдің ішкі істеріне қарулы күш қолдана отырып қол сұғуы.

INTERVENTION, die (lat. interventio – Einmischung) – eine der Formen der Gewaltanwendung, Einmischung eines Landes oder mehrerer Staaten mit militärischer Gewalt oder in einer anderen Form in die inneren Angelegenheiten eines souveränen Staates.

ИНТЕРНУНЦИЙ – мемлекет басшылары жанында тіркелген Ва ти канның дипломаты, сыныбы бойынша Нунцийден кейін, уəкілмен тең тұрады.

INTERNUNTIUS, der – diplomatischer Vertreter von Vatikan, der beim Staatschef akkreditiert ist, dem Rang nach entspricht dem Gesandten und steht nach dem Nuntius.

ИНФЛЯЦИЯ / ҚҰНСЫЗДАНУ МӨЛШЕРІ – елдегі бағаның өсу жылдамдығын білдіретін өлшем, əдетте белгілі бір мерзім ішінде (1/5/10 жылға) беріледі.

INFLATIONSRATE: Messzahl für die Geschwindigkeit der Preissteigerung. Sie wird für einen defi nierten Zeitraum (in der Regel 1 Jahr / 5 Jahre / 10 Jahre) berechnet.

ИСЛАМ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ ҰЙЫМЫ (ағыл. Organization of the

Islamic Conference) – ИКҰ, халықаралық үкіметаралық ұйым, мақ сат тары: ұйымға мүше елдердің мұсылмандарының бірлестігін қолдау, олардың өзара ынтымақтастығын нығайту, бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау үшін тиісті шараларды іске асыру, Палестина араб халқының құ қықта ры мен өз жерін азат етуге ұмтылысын қолдау.

ORGANISATION DER ISLAMISCHEN KONFERENZ (Engl. Organization of the Islamic Conference) – OIK, eine internationale Regierungsorganisation, Ziele: Förderung der muslemischen Solidarität zwischen den Mitgliedstaaten, Ausweitung der Zusammenarbeit zwischen ihnen, Gewährleistung des Friedens und der Sicherheit, Unterstützung des Kampfes des palästinensischen Volkes für die Wiederherstellung seiner Rechte und Befreiung seiner besetzten Gebiete.

КАЗУС БЕЛЛИ (лат. casus belli – соғыс бастауға сылтау) – мемлекеттер арасында соғыс тууына соқтыратын тікелей ресми себеп. CASUS BELLI, der (lat. casus belli – Kriegsfall) – unmittelbarer formeller Anlass zum Kriegsausbruch zwischen Staaten.

КАЗУС ФЕДЕРИС (лат. casus foederis)– халықаралық шарттарда бел гілен ген кейбір қимылдарды істеуге мəжбүр ететін жағдай, мысалы: одақтас та рын қорғау мақсатында соғысқа кірісу.

4243

CASUS FOEDERIS, der (lat. casus foederis) – Umstand, der einen Staat verpfl ichtet, gemäß dem völkerrechtlichen Vertrag bestimmte Maßnahmen zu ergreifen, z.B. in den Krieg zu treten, den die andere Seite führt, um dem Verbündeten Hilfe zu gewähren.

КАПИТУЛЯЦИЯ (лат. capitulare – кейбір жағдайлар туралы келісімге келу) – қарсыластың қарулы күштерінің қарсыласуды тоқтатып, берілуі. Тізе бүккен кезде қарсыластың əскери мүлкі жеңген жаққа өтеді. Жеңілген жақтың қарулы күштері əдетте қарусызданып, тұтқынға беріледі.

KAPITULATION, die (lat. capitulare – sich in bestimmten Punkten vereinbaren) – Verzicht auf den Widerstand und sich den gegnerischen Streitkräften unterwerfen. Bei der Kapitulation werden militärische Ausrüstungen dem Sieger übergeben. Die Streitkräfte des Besiegten werden entwaffnet und geben sich in der Regel gefangen.

КАРТ-БЛАНШ (фр. carte blanche) – мəтінін өз қалауы бойынша толтыру үшін басқа адамға қолы қойылып берілетін таза парақ. Астыртын ма ғы насы шексіз өкілеттік, толық іс-əрекет еркіндігі дегенді білдіреді.

CARTE BLANCHE, die (Fr. carte blanche) – unbeschränkte Vollmacht; ein sauberes Formular, das durch eine Person unterschrieben ist und der anderen Person das Recht gibt, den Text nach seinem Willen einzutragen. In übertragener Bedeutung heißt es: uneingeschränkte Vollmacht, absolute Freiheit beim Handeln.

КЕДЕНДІК АРТЫҚШЫЛЫҚТАР – шетелдік дипломатиялық өкіл діктер ге, консулдық мекемелерге, халықаралық үкіметаралық ұйымдарға, со лар дың жанындағы шетелдік мемлекеттердің өкілдеріне жəне мем лекет тік шекара арқылы өтетін адамдардың белгілі бір топтарына кедендік тексеріс кезінде берілетін жеңілдіктер.

ZOLLPRIVILEGIEN, Pl. – Begünstigungen bei Zollformalitäten, die den ausländischen diplomatischen Vertretungen, Konsularabteilungen, internationalen Regierungsorganisationen und Vertretern ausländischer Staaten sowie einer Kategorie von Personen beim Grenzübergang gewährt werden.

КЕДЕНДІК ТЕКСЕРІС – заңды жəне жеке тұлғалардың кедендік заң дар мен ережелерді сақтауларын бақылауға бағытталған, жүктерді, мү лік терді, валютаны не валюталық құндылықтарды елге əкелу мен сырт қа шыға руын, сондай-ақ транзитпен ел арқылы өткізуін реттейтін мем ле кет тің ке ден дік мекемелері іс-əрекеттерінің жинағы.

ZOLLKONTROLLE, die – Gesamtheit aller durch die Zollbehörden vorzunehmenden Handlungen, die auf die Einhaltung der Zollgesetze des Landes durch juristische und physische Peronen gerichtet sind und die Ein-, Aus – und Durchfuhrverfahren der Güter sowie anderer Gegenstände, Währungen und Wertsachen regeln.

КЕДЕН ОДАҒЫ – бұл ұғым бірнеше елдің экономикасының кірігуі мен интеграциясының бір түрін, яғни ортақ кедендік аймақ құрған мем лекет тер дің бірігуін білдіреді. Кеден Одағы Еркін сауда аймағын (ішкі кеден дік бақылау мен басқа да сауданы шектеу шараларынан босату, яғни мүше елдер бір елден екіші елге тауарлар енгізгенде кедендік жарна төле мей ді) құрып, екінші жағынан оған мүше емес үшінші елдерден келген тауарларға ортақ кедендік тариф енгізуді іске асырады. 2010 жылдың 1-қаңтарынан бастап Ресей, Беларусь жəне Қазақстан импорт қа ортақ тариф пен тарифтік емес сауда-саттық ережелерін енгізді. Кеден Одағын дамытудағы келесі қадам мүше мемлекеттердің өзара ішкі шекарасында кедендік бақылауды алып тастау болмақ; оның орнына Кеден Одағының сыртқы шекарасындағы тексеріс күшейтіледі.

ZOLLUNION: als solche bezeichnet man eine Form der wirtschaftlichen Integration. Dabei handelt es sich um einen Zusammenschluss von Staaten, die ein gemeinsames Zollgebiet bilden. Eine Zollunion besteht zum einen aus einer Freihandelszone (d. h. Abschaffung von Binnenzöllen und anderen Handelsbeschränkungen). Dadurch müssen Waren bei einem Verbringen von einem Mitgliedstaat in den anderen nicht mehr verzollt werden. Zum anderen zeichnet sich eine Zollunion durch einen gemeinsamen Außenzolltarif der Mitgliedstaaten gegenüber Drittländern aus.

Seit 1. Januar 2010 gelten für Russland, Belarus und Kasachstan einheitliche Importzölle und nichttarifäre Handelsbestimmungen. Bei einer weiteren Etappe des Aufbaus der Zollunion wird die Zollkontrolle an den inneren Grenzen der Mitgliedsländer abgeschafft; kontrolliert wird nur mehr an der äußeren Grenzen der Zollunion.

КЕЗЕКТІК – халықаралық шарттарда тиісті қол қоюшы елдің не қол қою шы өкілетті адамның атын, мөрін, сонымен қатар шарт мəтінінің өзін əр елдің тіліндегі данада бірінші орынға қою тəртібі.

ALTERNAT, das (lat. alterius – Abwechslung) Regel, daß bei der Unterzeichnung völkerrechtlicher Verträge die Benennung der Seite, die Unterschrift des Bevollmächtigten, der Siegel sowie selbst der Vertragstext in der Amtssprache jeder Vertragsseite als erste genannt und unterschrieben werden.

КЕЛІМСЕКТЕР – бір мемлекеттің тұрақты немесе ұзақ мерзімге табыс табу мақсатымен немесе саяси не діни себептердің салдарынан екінші мемлекет аумағына қоныс тепкен адамдар.

IMMIGRANTEN, AUSSIEDLER, EINWANDERER, ZUWANDE-

4445

КЕЛІСІМ, КЕЛІСІМШАРТ – өзара жəне коллективтік қауіпсіздікті, өзара көмек пен шабуыл жасаспауды жəне басқа да сұрақтарды, сондай-ақ мемлекеттер ынтымақтастығының нақты салалары үшін маңызы үл кен қа ғи да лар мен қалыптарын реттейтін өзара жəне көптараптық ха лық аралық шарттың атауы.

КЕМСІТУШІЛІК – халықаралық қарым-қатынаста бір мемлекеттің теңқұ қы лық ұcтанымды бұза отырып, екінші бір мемлекеттің құқы мен заңды мүддесін шектеуі немесе кемсітуі.

КЕПІЛГЕ (КЕПІЛДІККЕ) АЛЫНҒАН АДАМДАР – үшінші бір тарапты осы адамдарды босату үшін тікелей немесе жанама түрде белгілі бір əрекеттерді істету немесе олардан бас тарттыру үшін қолға түсіріліп, өлім жазасымен қорқытып немесе денесіне зақым келтіре арқылы қамалған адамдар.

GEISEL, die – Personen, die gewaltsam ergriffen und festgehalten werden, unter anderem auch unter Todesgefahr oder körperlicher Misshandlung, um die dritte Seite durch direkte oder indirekte Forderungen durch die Freilassung dieser Personen zu einer bestimmten Handlung zu zwingen oder sich davon abhalten zu lassen.

КЕРІ ШАҚЫРУ / КЕРІ ҚАЙТАРУ ГРАМОТАСЫ – дипломатиялық өкіл ді кері қайтарып алу туралы өз елінің мемлекет басы қол қойған құжат. ABBERUFUNGSSCHREIBEN, das – ein Schreiben über die Abberufung eines diplomatischen Vertreters, das durch das Oberhaupt des Entsendelandes unterschrieben wird.

КОАЛИЦИЯ (лат. coalescere – бірігу) – əдетте саяси немесе əскери сипат та ғы екі не бірнеше мемлекеттің, халықтың, саяси партиялардың жəне басқа да ұйымдардың біріге қимылдау мақсатында құрған блогы, одағы.

KOALITION, die (lat.coalescere – sich einigen) – Bündnis, Union von zwei oder mehreren Staaten, Völkern, politischen Parteien oder anderen Organisationen für gemeinsames Auftreten oder Handeln, meist zu politischen oder militärischen Zwecken.

КОЛЛЕКТИВТІК / ҰЖЫМДАСТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ТУРАЛЫ

ШАРТ – 1992-ші жылдың 15-ші қаңтары күні Ташкент қаласында Қазақ стан мен Ресейдің ұсынысы бойынша бес ТМД елдерінің басшылары қол қойған. Шартқа мүше елдер халықаралық қатынастарда күш қол да ну немесе күш қолданамыз деп сес көрсетуден бас тарту жəне өзара немесе басқа елдермен даулы мəселелерді бейбіт жолмен шешу туралы мін дет теме лер қабылдады. Шартқа мүше осы елдердің біріне қарсы бір ел немесе елдер тобы шапқыншылық жасаса, осы əрекет шартқа мүше барлық мемлекетке қарсы басқыншылық əрекет деп есептеледі.

VERTRAG ÜBER DIE KOLLEKTIVE SICHERHEIT – unterzeichnet am 15.Januar 1992 auf Initiative Kasachstans und Rußlands in Taschkent von fünf GUS – Staateschefs. Die Vertragsteilnehmer bekräftigten ihre Verpfl ichtungen, in internationalen Beziehungen auf Gewaltanwendung oder Drohung mit Gewaltanwendung zu verzichten, alle Streitigkeiten unter sich und anderen Staaten durch friedliche Mittel beizulegen. Wenn einer der Vertragsstaaten durch einen anderen Staat oder eine Staatengruppe angegriffen wird, wird das als Aggression gegen alle Vertragsstaaten betrachtet.

КОММЮНИКЕ (фр. сommunique – үкімет мəлімдемесі) – ха лық ара лық келісімдердің болғаны жайлы, халықаралық келіссөздер барысы немесе нəтижелері туралы ресми хабарлама.

KOMMUNIQUE, das (Fr. communique – amtliche Mitteilung) – offi zielle Mitteilung über den Ablauf und die Ergebnisse internationaler Verhandlungen, über die abgeschlossenen völkerrechtlichen Verträge usw.

КОНДОМИНИУМ (лат. con – бірге, dominium – билеу) – екі немесе бірне ше мемлекеттің бір аумақтың жоғарғы билігін бірлесе меншіктеп немесе билікті біріге жүргізуі.

KONDOMINIUM, das (lat. con – zusammen, dominium – Herrschaft) – gemeinsame Herrschaft von zwei oder mehreren Staaten über ein und dasselbe Gebiet.

КОНКОРДАТ (лат. concordatum – келісім) – католиктер шіркеуінің баcшысы ретінде Рим папасы мен бір үкімет не мемлекет арасындағы сол мем ле кет те гі католиктер шіркеуінің орны мен артықшылықтарын рет тейтін арнайы шарт, келісім.

КОНСЕНСУС (лат. consensus – келісім, ауызбірлік) – халықаралық ұйым дар да жəне халықаралық мəслихаттар мен кеңестерде басқа жақтан жалпылама келісімді қабылдауға қарсылық болмаса, шешімді дауысқа сал май-ақ тұтасымен қабылдау рəсімі, тəсілі.

4647

КОНСУЛ (лат. consul) – екінші мемлекеттің келісімі бойынша сол ел де гі өзіне жүктелген қызметті орындау бабында тағайындалған мем ле кет тік лауазымды тұлға. Өзінің қызметтік баптағы міндетін орындауда консул консулдық артықшылықтар мен иммунитеттерді пайдаланады.

KONSUL, der (лат. consul) – Amtsperson eines Staates, die zur Erfüllung seiner vom Staat beauftragten Pfl ichten in einem anderen Staat mit dessen Einverständnis eingesetzt ist. Um seine dienstlichen Funktionen im Aufenthaltsland unbehindert erfüllen zu können, genießt der Konsul konsularische Privilegien und Immunitäten.

КОНТРАБАНДА (итал. contra – қарсы, bando – үкіметтік жарғы) – тауарларды, құнды нəрселерді не басқа да заттарды мемлекеттік шекара ар қылы заңсыз өткізу.

KONTERBANDE, die / SCHMUGLEREI, die (Ital. contra-gegen, bando – Regierungserlaß) – gesetzwidriger Transport von Waren, Wertgegenständen und anderen Sachen über die Staatsgrenze.

КОНФЕДЕРАЦИЯ (лат. confoederatio – одақ, бірлестік) – екі немесе бірне ше егемен мемлекеттердің белгілі бір мақсаттарды іске асыру үшін құрған тұрақты бірлестіктің мемлекеттік құрылымының түрі. Бірлестік мүдде лі тараптардың арасындағы келісімшарт негізінде құрылады.

KONFÖDERATION, die (lat. confoederatio – Bündnis, Vereinigung) – Staatsform, die ein ständiges Bündnis von zwei oder einigen souveränen Staaten darstellt, das für die Realisierung bestimmter Ziele und auf der Grundlage eines Vertrags zwischen den interessierten Seiten gebildet wird.

КОНФРОНТАЦИЯ (лат. con – қарсы, front / frontis – маңай, майдан) – мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығысқа əкеліп соқтыруы мүмкін егес, шиеленіс. Мұндай шиеленіс жиі-жиі соғыс қимылдарына ұласқан. KONFRONTATION, die (lat. con-gegen, front / frontis – Stirn) – Spannung, gefährliches Gegenüberstehen in den Beziehungen zwischen Staaten, die den militärischen Konfl ikt zur Folge haben kann. Öfters hat die Konfrontation zu einem offenen Krieg geführt.

КОНЦЕССИЯ (ХАЛЫҚАРАЛЫҚ) (лат. concessio – рұқсат, мойындау) – мемлекеттің шетелдіктерге арнайы шарт негізінде өз аймағында нақты өндірістік-экономикалық қызмет атқаруға беретін рұқсаты.

INTERNATIONALE KONZESSION, die (lat. concessio – Genehmigung, Zugeständnis) – das Recht, das vom Staat Ausländern gewährt wird, gemäß den Sonderverträgen auf seinem Hoheitsgebiet konkrete Produktions – und wirtschaftliche Tätigkeit auszuüben.

КӨЗ БОЛУ – өзінің ұлттық экономикасын шетелдік бəсекеден қорғау мақсатында іске асырылатын мемлекет шараларының жүйесі. PROTEKTIONISMUS, der (lat. protectio – Deckung, Schutz) – System von Maßnahmen, die durch den Staat zum Schutz seiner nationalen Wirtschaft vor der ausländischen Konkurrenz getroffen werden. «КӨЛЕҢКЕДЕГІ КАБИНЕТ» (ағыл. shadow cabinat) – Ұлы бри та нияның басты оппозициялық партиясының парламенттік комитеті. Елдің конституциясына байланысты парламенттік сайлауда көп дауыс алған пар тия ның басшысы үкімет құрады. Ал дауыс бойынша екінші орындағы партия парламентте «Ұлы мəртебелінің ресми оппозициясы» болады. Оппо зи ция да ғы партияның парламенттік фракциясы мүшелерінен «Кө леңке де гі кабинет» құрылады.

SCHATTENKABINETT, das – (engl. shadow cabinat) Parlamentskabinett der führenden Oppositionspartei Großbritanniens. Nach der Verfassung des Landes bildet der Vorsitzende der in den Parlamentswahlen gewonnenen Partei die Regierung. Die nach der Zahl zweitgrößte Parlamentspartei wird zur «offi ziellen Opposition Ihrer Hoheit». Aus den Mitgliedern der oppositionellen Parteifraktion wird das «Schattenkabinett» gebildet.

КҮШІН ЖОЮ / ТОҚТАТУ – мемлекеттің өзі қабылдаған ха лық ара лық шарт міндеттерінен бас тартуы. Халықаралық шарт күшін тоқтатудың бас тартудың өзге түрлерінен айырмашылығы – осы құқық сол шарт ішін де тиісті түрде рəсімделген.

KÜNDIGUNG, die – Verzicht eines Staates auf den von ihm abgeschlossenen internationalen Vertrag. Im Unterschied zu anderen Formen zeichnet sich die Rechtsgültigkeit der Kündigung dadurch aus, dass das Recht auf die Kündigung selbst im Vertragstext vorzusehen ist.

КҮШПЕН КӨШІРІЛІП / АЙДАП ƏКЕТІЛГЕН АДАМДАР – екінші дүниежүзілік соғысы барысында жаулап алынған аумақтардан негізінен арзан жұмыс күші ретінде пайдалану мақсатында зорлап, күшпен айдалып əкетілген адамдар.

ZWANGSUMGESIEDELTE, der / die – Personen, die während des

zweiten Weltkriegs aus okkupierten Gebieten hauptsächlich als billige Arbeitskraft zwangsmäßig umgesiedelt wurden.

КҮШПЕН НЕ КҮШ ПАЙДАЛАНУ ƏРЕКЕТІМЕН СЕС КӨРСЕТУ –

БҰҰ Жарғысында БҰҰ-ға мүше елдер халықаралық қатынастарда Бі ріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттарына қайшы келетін қандай да болмасын бір мемлекетке, оның аумағының біртұтастығына немесе саяси тə уел сізді гі не қарсы күшпен сес көрестуден немесе күш қолданудан бас тарту не тоқтай тұруы керек деп көрсетілген. Күшпен немесе күш пайдалану əреке ті мен сес көрсеткен мемлекет сол үшін жауап беруге тиісті.

GEWALTANDROHUNG ODER GEWALTANWENUNG, die – die

UNO-Charta sieht in internationalen Beziehungen den Verzicht oder die Zurückhaltung von der Gewaltandrohung oder – anwendung bezüglich der territorialen Unantasbarkeit oder politischer Unabhängigkeit eines Staates so auch durch eine andere Weise vor, die den Zielen der UNO widerspricht. Ein Staat, der gesetzwidrig Gewalt anwendet oder mit Gewaltanwendung droht, muss dafür Verantwortung tragen.

4849

КІРІГУ – жалпы мағынада «əртүрлі бөліктерінен біртұтастықты құ расты ру» деген ұғымды білдіреді.

INTEGRATION, die (lat. integratio – Wiederherstellung eines Ganzen) – bedeutet im weitesten Sinne «Herstellung einer Einheit aus verschiedenen Elementen».

КІРІСПЕ – тараптардың аттары, шарт жасасу мақсаттары, оның ха лық аралық құқықтың басқа шарттарымен, олардың қағидаларымен жəне нормаларымен байланысы атап көрсетілетін халықаралық шарттың кіріспе бө лі гі.

PRÄAMBEL, die (franz. preambule – Vorspruch, Einleitung) – feierliche Einleitung bei völkerrechtlichen Verträgen, wo die den Vertrag abschließenden Parteien sowie Motive der Vertragsschließung, sein Zusammenwirken mit anderen Verträgen, mit Prinzipien und Normen des Völkerrechts dargelegt werden.

КІРІСПЕУ – бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының өзге бір елдің ішкі жəне сыртқы істеріне тікелей немесе жанама түрде араласуына тыйым салатын халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі. NICHTEINMISCHUNG, die – eines der Hauptprinzipien des Völkerrechts, gemäß dem kein Staat oder keine Staatengruppe das Recht hat, sich direkt oder indirekt in die inneren und äußeren Angelegenheiten eines anderen Staates einzumischen.

ҚАБЫЛДАУШЫ МЕМЛЕКЕТ – аумағында халықаралық мəслихат, ха лық ара лық органның сессиясы немесе басқа жиналыстар өтетін, халық ара лық ұйымның штаб-пəтері немесе шетелдік мемлекеттің өкіл ді гі орналасқан мемлекет.

EMPFÄNGERSTAAT, der – ein Staat, auf dessen Hoheitsgebiet eine internationale Konferenz, Beratung, Sitzung einer internationalen Organisation u.ä. durchgeführt werden und wo der Sitz der internationalen Organisation oder die Vertretung eines ausländischen Staats untergebracht ist.

ҚАЛАП АЛУ – өз еркімен екі мемлекет азаматтығының бірін таңдау, қалап алу.

OPTION, die (lat. optatio – Wunschform, Wahl) – freiwillige Wahl zwischen zwei Staatsangehörigkeiten.

ҚАМҚОРСЫМАҚ – бір мемлекеттің өз сыртқы істерін жүргізу жəне аума ғын қорғау мəселелерін екінші бір мемлекетке тапсыру сияқты тə уелді лі гі нің бір нысаны.

PROTEKTORAT, das (lat. protector – Schutzherrschaft, Verteidiger) – eine der Formen der Abhängigkeit, wo ein Staat einem fremden Staat Führung seiner auswärtigen Angelegenheiten und militärischen Schutz seines Hoheitsgebiets anvertraut.

ҚАРАҚШЫЛЫҚ – ашық теңізде кемелерді немесе ұшақтарды басып алу, тоқтату немесе тонау сияқты халықаралық мəнді қылмыс.

PIRATERIE, die / SEERÄUBEREI, die – völkerrechtliches Verbrechen, Gewalthandlungen gegen Schiffe oder Flugkörper wie Festnahme, Aufhalten oder Erbeutung auf offener See.

ҚАРАР – халықаралық мəслихаттың немесе халықаралық үкіметаралық ұйымдары органдарының қабылдаған шешімдерінің бір түрі, əдетте ұсыныс тық сипатта болады.

RESOLUTION, die (lat. resolutio – Beschluß, Entscheidung) – eine Entscheidung, die in einer internationalen Konferenz oder durch das Organ einer internationalen Regierungsorganisation getroffen wird und in der Regel einen empfehlenden Charakter hat.

ҚАРСЫ ТҰРУШЫЛЫҚ – мемлекеттер арасындағы қарулы қақ ты ғыс қа əкеліп соқтыруы мүмкін егес, шиеленіс. Мұндай шиеленіс жиі-жиі со ғыс қимылдарына ұласқан.

KONFRONTATION, die (lat. con-gegen, front/frontis – Stirn) – Spannung, gefährliches Gegenüberstehen in den Beziehungen zwischen Staaten, die den militärischen Konfl ikt zur Folge haben kann. Öfters hat die Konfrontation zu einem offenen Krieg geführt.

ҚАРУЛАНДЫРУ (АУМАҚТЫ ҚАЙТАДАН) – мемлекеттің қа ру сыздан ды рыл ған аудандағы əскери құрылыстар мен бекіністерді қайтадан салып, қарулы күштерді орналастыруы, басқа да əскери жəне əскери-эконо ми ка лық сипаттағы шараларды іске асыруы.

REMILITARISIERUNG DER GEBIETE – Wiederaufbau militärischer

ҚАРУСЫЗДАНДЫРУ – белгілі бір аумақты бейбітшілік кезеңде əскери мақсатқа қолдануға тыйым салатын халықаралық-құқықтық тəртіп. ENTMILITARISIERUNG, die; DEMILITARISIERUNG, die – völkerrechtliches Verfahren für ein bestimmtes Gebiet, das die Anwendung dieses Gebietes in friedlicher Zeit zu militärischen Zwecken verbietet.

ҚАРУСЫЗДАНУ – жанталаса қарулануды тоқтату, соғыс қимылдарын жүргізу құралдарына шек қою, қысқарту жəне оларды жоюға бағытталған шаралардың жиынтығы.

ABRÜSTUNG, die – Gesamtheit von Maßnahmen, die auf die Einstellung des Wettrüstens, Einschränkung, Reduzierung und Liquidierung der Krieg führenden Mittel gerichtet sind.

5051

ҚАРУСЫЗДАНУДЫҢ ЖАРЫМ-ЖАРТЫЛАЙ ШАРАЛАРЫ – қаружарақтың кейбір түрлері мен жүйелеріне шек қою, оларды қысқарту жəне жою, қарудың белгілі бір түрлерін қолдануға тыйым салу немесе шектеу, қарулы күштер мен қару-жарақты қысқарту, соғыс бағдарламаларын іске асыруды кідірту немесе тоқтату.

TEILABRÜSTUNGSMASSNAHMEN, Pl. – Einschränkung, Reduzierung und Liquidierung einzelner Waffenarten und -systeme, Verbot oder Einschränkung der Anwendung dieser Waffentypen, Reduzierung der Streitkräfte und Waffen, Einstellung oder Einfrieren der Realisierung militärischer Programme.

ҚАРЫМТА – басқа мемлекеттің қас əрекеттерінің салдарынан өзіне тиген рухани жəне материалдық зиянға жауап ретінде халықаралық құ қық нормасын бұзбай, қарулы күштерін қолданбай-ақ іске асырар мем ле кет тің мəжбүрлеу шаралары.

RETORSION, die (lat. retorsio – Zurückdrehung) – die mit dem Einsatz der Streitkräfte nicht verbundenen, nicht rechtswidrigen Vergeltungsmaßnahmen eines Staates gegen die ihm moralischen und materiellen Schaden zufügenden, unfreundlichen, aber die Normen des Völkerrechts nicht verletzenden Handlungen eines fremden Staates.

ҚАУІПСІЗДІК (ХАЛЫҚАРАЛЫҚ) – жалпы бейбітшілікті бұзуға немесе халықтар қауіпсіздігіне қандай да болмасын қауіп төндіруді бол дырмау ға бағытталған халықаралық қатынастың күйі.

INTERNATIONALE SICHERHEIT, die; WELTSICHERHEIT, die – Stand internationaler Beziehungen, die die Verletzung des Weltfriedens oder die Gefahr für die Sicherheit der Völker in jeglicher Form ausschließt.

ҚОЛ СҰҚПАУ – бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының өзге бір елдің ішкі жəне сыртқы істеріне тікелей немесе жанама түрде араласуына тыйым салатын халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі. NICHTEINMISCHUNG, die – eines der Grundprinzipien des Völkerrechts, dem zufolge kein Staat oder keine Staatengruppe das Recht hat, sich direkt oder indirekt in die inneren und äußeren Angelegenheiten eines anderen Staates einzumischen.

ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ – адамдардың өмір сүруіне қо лай лы жағдай жасау мақсатында жердің биосферасын сақтау жəне жақсар ту ға бағытталған шаралардың жиынтығы.

UMWELTSCHUTZ, der – Gesamtheit von Maßnahmen, die auf den Schutz und die Besserung der Biosphäre der Erde für die Gewährleistung optimaler Lebensbedingungen für die Menschen gerichtet ist.

ҚОРЫТЫНДЫ АКТІ – халықаралық мəслихаттарды (конгрестерді, жиналыстарды) қорытындылайтын құжаттың аты.

SCHLUSSAKT, der – Benennung eines Dokuments, das die Ergebnisse einer internationalen Konferenz (eines Kongresses, einer Beratung) beinhaltet.

ҚОРЫТЫНДЫ ХАТТАМА – келісімге келуші тараптардың қажет болған кезде келісімдерге кейбір толықтырулар, анықтаулар жəне т.т. енгізу, бөлек баптарға түсінік беруі туралы арнайы қол қойылған қосымша ак ті лер.

ABSCHLUSSPROTOKOLL, das – ein besonderer Akt, der von den Vertragsseiten bei der Aufnahme in den Vertragstext einiger Bemerkungen, Erläuterungen u.ä. unterschrieben wird, welche die Bestimmungen einzelner Artikel erläutern.

ҚҰЗІРЕТ – қандай да болмасын мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның үлесіндегі ерекше құқық.

PRÄROGATIV, das (lat. praerogativus – Vorrecht), das Sondervorrecht, das einer staatlichen Behörde oder einer Amtsperson zugehört.

ҚҰНСЫЗДАНУ / ИНФЛЯЦИЯ МӨЛШЕРІ – елдегі бағаның өсу жылдам ды ғын білдіретін өлшем, əдетте белгілі бір мерзім ішінде (1/5/10 жылға) беріледі.

INFLATIONSRATE: Messzahl für die Geschwindigkeit der Preissteigerung. Sie wird für einen defi nierten Zeitraum (in der Regel 1 Jahr/ 5 Jahre/ 10 Jahre) berechnet.

ҚҰҚЫҚ (ХАЛЫҚАРАЛЫҚ) – 1) Мемлекеттер арасындағы қарым-қаты нас ты реттейтін жəне олардың құқықтары мен міндеттерін бел гі лейтін заң дық қағидаттар мен қалыптардың жүйесі. 2) Заң ғылымдарының саласы.

VÖLKERRECHT, das; INTERNATIONALES RECHT – 1) System juristischer Prinzipien und Normen, die die Beziehungen zwischen Staaten regeln und ihre Rechte und Pfl ichten untereinander bestimmen; 2) Zweig der Jurisprudenz.

ҚҰНЫН ТӨЛЕУ – халықаралық құқықты бұзудың салдарынан ха лықара лық құқық субъектісінің екінші халықаралық құқық субъектісіне тигіз ген шығындарын өтеу материалдық жауапкершілігінің бір нысаны.

REPARATION, die / WIEDERGUTMACHUNG, die (lat. reparatio-

Wiederherstellung) – eine Form der materiellen Verantwortung des Völkerrechtssubjekts für den Schaden, der infolge seiner Rechtsverletzung einem anderen Völkerrechtssubjekt zugefügt worden war.

«ҚЫРҒИ-ҚАБАҚ СОҒЫС» – халықаралық қатынастарда жанталаса қару ла ну ды тездету, соғыс блоктарын құру, күшпен немесе күш пайдалану əрекетімен қорқытуға жəне басқа мемлeкетке қарсы қастандық əре кеттерді жандандыруға бағытталған мемлекет саясатын білдіру үшін қол да ныла тын ұғым.

«KALTER KRIEG» – Staatspolitik, die durch das forcierte Wettrüsten, Gründung militärischer Blocks, Gewaltanwendung oder – drohung in den internationalen Beziehungen und Intensivierung der subversiven Tätigkeit gegen einen fremden Staat charakterisiert wird.

5253

ҚЫСҚАРТА ҚОЛ ҚОЮ – халықаралық шартқа (немесе оның бір баптарына) келісімге келуші тараптардың өкілетті уəкілдерінің осы шарт мə ті ні не келісетіндіктерін білдіріп, аттарының бастапқы əріптерін ғана көрсетіп, қысқарта қол қоюы.

PARAPHIERUNG, die (franz. paraphe – abgekürzter Namenszug) – vorläufi ge Unterzeichnung eines Vertrags (oder seiner einzelnen Artikel) mit Initialen der bevollmächtigten Vertreter jeder den Vertrag abschließenden Seiten als Zeichen der Zustimmung dem Vertragswortlaut.

ЛАҢКЕСТІК, ХАЛЫҚАРАЛЫҚ – адамдардың мағынасыз өліміне соқты ра тын, мемлекеттердің жəне олардың дипломатиялық қызметінің жұмы сы на кеселін тигізіп, халықаралық қатынастарға, кездесулерге жəне елдер арасындағы көлік байланыстарына қиындықтар келтіретін қо ғам ға қауіпті халықаралық деңгейдегі іс-қимылдар.

TERRORISMUS, internationaler (lat. terror – Angst, Entsetzen) – gesellschaftsgefährliche gewalttätige Aktionen internationalen Maßstabs, die zum sinnlosen Tod der Menschen führen, normale diplomatische Tätigkeit der Staaten und ihrer Vertreter stören und Durchführung internationaler Kontakte, Begegnungen sowie den Verkehr zwischen den Staaten erschweren.

ЛЕНД-ЛИЗ (ағыл. lend – lease, lend – қарызға беру, lease – жалға беру) – екінші дүниежүзілік соғыс жылдары АҚШ-тың антигитлерлік бір лес тікте гі одақтас елдерге қару-жарақ, оқ-дəрі, шикізат, тамақ, тауарларды жəне т.т. қарызға не жалға беру жүйесі. Ленд-лиз заңы 1941-ші жылдың 11-ші наурызында қабылданды.

LEND-LEASE (Engl. lend – lease, lend – leihen, lease – Pachtvertrag) – das von den USA während des zweiten Weltkriegs 1939–1945 eingeführte System zur Versorgung der Alliierten der Anti-Hitler-Koalition mit Waffen, Munitionen, Rohstoffen, Lebensmitteln, Gütern u.a. Das Gesetz über Lendlease wurde am 11.März 1941 verabschiedet.

ЛИЦЕНЗИЯ (лат. licentia – eркіндік, құқық, рұқсат) – 1) Экспорттық немесе импорттық рұқсатнама – мемлекеттік құқылы ұйымдар беретін тауар ларды шетке шығаруға немесе шетелден əкелуге рұқсат беретін қа ғаз (құжат). 2) Патенттік рұқсатнама – өнертапқыштықты, тауарлар бел гі сін немесе басқа да өнеркəсіптік меншікті пайдалануға рұқсат беретін қа ғаз (құжат).

LIZENZ, die (lat. licentia – Freiheit, Recht, Genehmigung) – 1) Export – oder Importlizenz – Genehmigung, die zuständige staatliche Behörden für die Aus – oder Einfuhr von Waren ausgibt; 2) Patentlizenz – Genehmigung zur Nutzung einer Erfi ndung, eines (Waren-) Markenzeichens oder anderer Arten des industriellen Eigentums.

МАЗМҰНДАМА – халықаралық келісімдердің болғаны жайлы, ха лықара лық келіссөздер барысы немесе нəтижелері туралы ресми ха барлама.

KOMMUNIQUE, das (Fr. communique – amtliche Mitteilung) – offi zielle Mittelung über den Ablauf und die Ergebnisse internationaler Verhandlungen, über die abgeschlossenen völkerrechtlichen Verträge usw.

«МАРШАЛЛ ЖОСПАРЫ» – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ берген экономикалық көмекпен Еуропаны қалпына келтіру жəне дамыту бағдарламасы. Жоспарды 1947 жылы 5-ші шілдеде АҚШ мемлекеттік хатшысы Дж. К. Маршалл ресми түрде жариялады.

«MARSHALLPLAN», der – Wiederaufbau – und Entwicklungsprogramm (ERP – Hilfe – Europäisches Wiederaufbauprogramm) nach dem zweiten Weltkrieg auf der Grundlage der wirtschaftlichen Hilfe der USA für Europa. Dieser Plan wurde vom Staatssekretär der USA G.C.Marshall am 5.Juni 1947 offi ziell bekanntgegeben.

МƏЖБҮРЛЕУ/ МƏЖБҮР ЕТУ – халықаралық құқықты бұза отырып, елге рухани жəне материалдық зиян тигізетін басқа бір мемлекеттің əрекет те рі не жауап ретінде мемлекеттің іске асырар күшпен мəжбүрлеу заңды əрекеті.

REPRESSALIE, die (lat. repressaliae – aufhalten, festhalten) – rechtsmäßige Vergeltungsmaßnahme des Staates gegen völkerrechtswidrige Handlungen eines anderen Staates, durch die dem ersten Staat moralischer oder materieller Schaden zufügt worden war.

МƏЛІМДЕМЕ – өздерінің ішкі жəне сыртқы саясаттағы ұс таным да ры на немесе нақты мəселелерге деген көзқарасты білдіретін бір, екі не көп жақты жариялама.

МƏМІЛЕГЕР – белгілі бір мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен рес ми қарым-қатынастарын жүзеге асыру барысында жұмыс жүргізетін арнайы дайындығы бар мемлекеттік лауазымды адам.

DIPLOMAT, der – eine mit der Realisierung diplomatischer Beziehungen des Entsendestaates mit fremden Staaten beauftragte Persönlichkeit, die über dafür geeignete Kenntnisse verfügt.

5455

МƏМІЛЕГЕРЛІК – мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асырудың құра лы, қойылған мақсаттың түріне сай, нақты шарттарды ескере отырып іске асырылатын, соғыс əрекетіне жатпайтын практикалық əрекеттер, тə сіл дер мен əдістердің жиынтығы. Дипломатия ұғымын халықаралық қай шы лық тар дың алдын алу немесе реттеу, келісімге немесе екі тарапты мəмілеге келтірер шешімдерді іздеу, сонымен қатар халықаралық ынтымақ тас тық ты дамыту жəне тереңдету мақсатындағы келіссөздерді жүр гі зу шеберлігімен де байланыстырады.

МƏРТЕБЕ – жеке немесе заңды тұлғаның халықаралық құқықтағы құқық тық орны, жағдайы.

STATUS, der (lat. status – Stand der Sache, Zustand) – Rechtsstellung einer physischen oder juristischen Person im Völkerrecht.

МЕМЛЕКЕТ БАСШЫСЫ – өкілеттігі елдің Ата Заңымен белгіленетін мемлекеттік басшылық пен сыртқы өкілдіктің ең жоғарғы консти ту циялық органы.

STAATSOBERHAUPT, das; STAATSCHEF, der – der oberste Repräsentant der Staatsführung und der Außenvertretung des Landes, dessen Vollmachten durch die Verfassung bestimmt werden.

МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ЕГЕМЕНДІК ТЕҢДІГІ – барлық мем ле кет тердің тең құқылығы мен жауапкершілігі, экономикалық, əлеуметтік жəне саяси жүйелеріндегі айырмашылықтарға қарамай олардың ха лық ара лық бірлестікте тең құқылы мүшеліктерін білдіретін халықаралық құ қық тың негізгі қағидаларының бірі.

SOUVERÄNE GLEICHHEIT DER STAATEN – eines der grundlegenden Prinzipien des Völkerrechts, laut dem alle Staaten unabhängig der Unterschiede in ihrem wirtschaftlichen, sozialen und politischen System über gleiche Rechte und Verpfl ichtungen verfügen und gleichberechtigte Mitglieder der Weltgemeinschaft sind.

МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МҰРАГЕРЛІГІ – бір мемлекеттің құқықтары мен мұрагерлігінің екінші бір мемлекетке өтуі. Құқықтық мұрагерлік халықаралық шарттар, мемлекеттік меншік, мұрағаттар мен қарыздарды да қамти алады.

RECHTSNACHFOLGE DER STAATEN – Übergang der Rechte und

Verpfl ichtungen eines Staates auf den anderen. Die Rechtsnachfolge kann unter anderem bezüglich völkerrechtlicher Verträge, staatlichen Eigentums, Archive und Schulden vollzogen werden.

МЕМЛЕКЕТТІК АУМАҚ – аталмыш мемлекеттің шекарасы ішінде орна лас қан жəне оның егемендігі иелігіне қарайтын жер шарының сулық, құр лық тық жəне əуедегі бөлігі.

STAATSTERRITORIUM, HOHEITSGEBIET DES STAATES, das – Teile der Grund-, Wasser – und Luftoberfl ächen des Erdballs, die innerhalb der Grenze eines Staates liegen und seine Souveränität genießen.

МЕМЛЕКЕТТІК ƏНҰРАН – ресми мемлекеттік шаралар кезінде, мере ке лік жиындарда, шетелдік мемлекеттік немесе үкіметтік делегациялар келіп-кетерде ойналатын, мемлекеттің егемендік рəміздерінің бірі болып табылатын шалтты, рух берер əуен.

NATIONALHYMNE, die – patriotischer Gesang, Sympol der Staatsunabhängigkeit, wird während offi zieller Staatsveranstaltungen, Feierlichkeiten, beim Empfang oder der Verabschiedung ausländischer Staats – und Regierungsdelegationen gespielt und gesungen.

МЕМЛЕКЕТТІК ТУ / БАЙРАҚ – мемлекет егемендігі рəміздерінің бірі. Мемлекеттік ту мемлекеттік дипломатиялық жəне сауда өкіл дік те рі нің, консулдық мекемелер жəне басқа да ресми ғимарат үйлеріндe кө те рі леді.

STAATSFAHNE, die – eines der Symbole der staatlichen Souveränität. Die Staatsfahne wird auf Gebäuden diplomatischer und Handelsvertretungen des Staates, Konsularabteilungen sowie anderer offi zieller Gebäude gehissen.

МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРА – мемлекет аумағының, оның егемен ді гі нің құрлықтағы, өзен-судағы, жер қойнауындағы, əуе кеңістігіндегі бел гі ленген шегі.

STAATSGRENZEN, Pl. – Linien, die Grenzen des Hoheitsgebietes des Staates, u. z. des Festlandes, der Gewässer und Bodenschätze, des Luftraumes, d.h. Grenzen seiner Souveränität festlegen.

МЕМЛЕКЕТТІҢ ШЕТЕЛДІК ЗАҢ ҚҰЗІРЕТІНЕН ТƏУЕЛ СІЗ ДІ-

ГІ – халықаралық құқықтың БҰҰ-ның Жарғысында бекітілген мем лекет тер дің егемендігі мен егеменді теңділігіне негізделген танымал ұс таным. Мемлекеттердің егеменді теңділігіне жəне тəуелсіздігі принципіне байланысты бірде-бір мемлекет басқа мемлекетте өз құзырын пайдалана алмайды.

IMMUNITÄT DES STAATES VOR AUSLÄNDISCHER JURISDIK-

TION – allgemein angenommenes Prinzip des Völkerrechts, das sich aus dem Prinzip der Souveränität und der souveränen Gleichheit der Staaten ergibt, die in der UNO-Satzung festgehalten ist. Sie bedeutet, dass die Staaten und Ihre Hoheitsträger nicht der Rechtsprechungsgewalt anderer Staaten unterliegen.

5657

МЕМОРАНДУМ (лат. memorandum – есте ұстау керек) – дип ло ма тиялық құжаттың бір түрі. Меморандумның ерекшелігі белгілі бір мə се лені деректілік немесе заңдылық жағынан дəйекті түрде толық баяндайды. Меморандум дипломатиялық нотаға қосымша ретінде де берілуі мүмкін. MEMORANDUM, das (lat. memorandum – Denkschrift) – Art des diplomatischen Dokuments. Die Besonderheit des Memorandums besteht darin, dass es eine ausführliche Beschreibung der faktischen oder rechtlichen Seite einer Frage enthält. Es kann als Anlage zur diplomatischen Note beigefügt werden.

МОДУС ВИВЕНДИ (лат. modus vivendi – өмір сүру тəсілі) – тұрақты немесе ұзақ мерзімді келісімге келуге белгілі бір жағдайлар болмаған кезде уақытша, əдетте қысқа уақытқа жасалған келісімді білдіретін ұғым. MODUS VIVENDI, der (lat. modus vivendi – Existenzart) – Fachbegriff für eine vorläufi ge, gewöhnlich kurzfristige Vereinbarung bei Umständen, die keine ständige oder langfristige Ubereinkunft zulassen.

МОДУС ПРОСЕДЕНДИ (лат. modus procedendi – қимылдау тəсілі, түрі) – халықаралық келісім бойынша белгілі бір міндеттеме немесе əрекет қалайша жəне қай ретте орындалуы керек екендігін білдіретін ұғым. MODUS PROCEDENDI, der (lat. modus procedendi – Art und Weise des Verfahrens) – Fachbegriff, der bezeichnet, auf welche Art und Weise und in welcher Reihenfolge eine Verpfl ichtung oder ein Verfahren gemäß dem internationalen Abkommen erfolgen soll.

МОРАТОРИЙ (лат. mora – тежейтін, шек қоятын) – халықаралық құ қық субъектілерінің белгілі бір іс-қимылдарды белгілі не белгісіз бір мер зім ге тоқтату немесе тежеу туралы уағдаластығы.

MORATORIUM, das (lat. mora – Verzögerung) – Vereinbarung der Völkerrechtssubjekte über die Befristung oder Zurückhaltung von einem Akt für eine bestimmte oder unbestimmte Zeit.

МУТАТИС МУТАНДИС (лат. mutatis mutandis – қажетті өз ге ріс тер мен, түзетулермен) – халықаралық-құқықтық актілерде қолданылатын термин, ауыстырылуы керек ұғымдарды байқалған алшақтықтар мен тиісті өз геріс тер ді ескере отырып ауыстыру деген ұғымды білдіреді.

MUTATIS MUTANDIS (lat. mutatis mutandis – mit den nötigen, Details betreffenden Änderungen und Abänderungen) – in Völkerrechtsakten: mit Abänderung dessen, was geändert werden muss; mit Berücksichtigung der bestehenden Unterschiede; mit den nötigen Abänderungen.

МЫҢЖЫЛДЫҚ САММИТІ – Нью Йоркте 2000-шы жылы 6–8 қыркү йек аралығында 150-ден аса мемлекет жəне үкімет басшылары қатыс қан кездесуде сегіз тақырыпты қамтыған декларация қабылданды (оның ішінде бейбітшілік, қауіпсіздік жəне қарусыздану, экономикалық даму, кедейшілікті жою, қоршаған ортаны қорғау салалары бар). Қа тысу шы елдер БҰҰ бейбітшілік топтарына қаржыны көбірек бөлу ар қы лы бейбітшілікті нығайту жолындағы əрекеттерді күшейту мен 2015-ші жылға дейін кедейшілікті, сауатсыздықты жəне СПИД пен басқа да эпи демия лық ауруларды жоюда айтарлықтай жетістіктерге жету ХХІ ға сыр дың басты мəселелері деп белгіледі.

MILLENNIUMSGIPFEL, der – das Treffen (6.–8.09.2000) in NewYork, an dem mehr als 150 Staats – und Regierungschefs teilnahmen. Annahme einer acht Themenbereiche umfassenden Deklaration (u.a. Frieden, Sicherheit und Abrüstung; Entwicklung und Armutbeseitigung; Schutz der Umwelt). Die Mitgliedstaaten bekannten sich zu den Hauptaufgaben für das 21.Jahrhundert: Anstrengungen für die Friedenssicherung durch die Bereitstellung von mehr Mitteln für die UN-Friedenstruppen zu verstärken und bis zum Jahr 2015 deutliche Fortschritte bei der Bekämpfung von Armut, Analphabetentum sowie AIDS und anderen epidemischen Krankheiten zu erzielen.

НАТО (ағыл. North Atlantic Treaty Organisation) – Солтүстік Атлантика Одағы 1949-шы жылы АҚШ белсенділігімен құрылды. НАТО бас қа ру органдары – Солтүстік Атлантика кеңесі мен Əскери жоспарлау ко ми теті. Басқару органдарының штаб-пəтері Брюссель қаласында ор на лас қан. Осы одақтың басқару органдарының жұмысы мен кеңесу барысын Халық ара лық хатшылықты басқаратын НАТО-ның Бас хатшысы ұйым дастырады.

NATO, die (engl. North Atlantic Treaty Organization) – Organisation der Signatarmächte des Nordatlantikpaktes, wurde auf Initiative der USA 1949 gebildet. Oberste Organe der NATO sind der Nordatlantikrat (NATO-Rat) und der Verteidigungsplanungsausschuß. Der Sitz der höchsten Organe des Paktes ist in Brüssel. Die Arbeit der obersten Organe des Bündnisses und Beratungen werden vom NATO-Generalsekretär ausgeübt, der das Internationale Sekretariat leitet.

НƏСІЛШІЛДІК – белгілі бір нəсіл адамдарының дене жəне пси хо ло гиялық артықшылығын уағыздауға бағытталған, жалған, ғылыми кертартпа ұғымға негізделген идеология мен практика. Нəсілшілдіктің қандай түрі болмасын жалпы қабылданған халықаралық қағидалар мен нор ма лар ға қайшы келеді. БҰҰ Бас Ассамблеясының шешімімен жыл сайын 21-ші наурыз нəсілшілдікке қарсы күрес күні болып аталып өтіледі. RASSISMUS, der – Gesamtheit von Theorien und Praxis, die auf einer falschen wissenschaftlichen und reaktionären Lehre von der physischen und psychologischen Überlegenheit der Menschen einer bestimmten Rasse gegen andere begründet ist. Der Rassismus widerspricht in allen seinen Erscheinungsformen allen allgemein angenommenen völkerrechtlichen Prinzipien und Normen. Nach Beschluss der UNO wird jedes Jahr am 21.März Tag des Kampfes gegen Rassismus begangen.

5859

НЕЙТРАЛИТЕТ (лат. neuter – не ол не бұл емес) – əскери қақ ты ғыс тар ға араласпау, əскери одақтар мен блоктарға мүше болмау, өз аумағын ше телдік əскерлер мен əскери базаларға бермеу қағидасын білдіретін мем ле кеттің айрықша халықаралық-құқықтық мəртебесі.

НОТАЛАР АЛМАСУ – халықаралық шарттар жасасу нысандарының бір түрі. Əдетте дипломатиялық қатынастар орнату, дипломатиялық миссияны елшілік етіп қайта құру, белгілі бір шарттың кейбір тұ жы рым да мала рын анықтау тəрізді мемлекеттік келісімдер жасасу барысында пайдаланылады.

NOTENWECHSEL, der – eine der Formen der Abschließung der Abkommen zwischen den Staaten zu solchen Fragen wie Aufnahme diplomatischer Beziehungen, Umbildung der diplomatischen Vertretung in die Botschaft, Konkretisierung einzelner Bestimmungen eines Vertrages, seiner Kündigung, Übergabe des Eigentums u.a.

НОТИФИКАЦИЯ (лат. notifi care – жазбаша мəлімдеу) – дип ло ма тиялық жəне шарт жасасу практикасында кең қолданылатын ресми мə лімд е ме.

NOTIFIZIERUNG, die (lat. notifi care – mitteilen, berichten) – eine offi zielle Benachrichtigung, die in der diplomatischen Tätigkeit und beim Vertragsabschluss verbreitet ist.

НУНЦИЙ (итал. nunzio; лат. nuntius – өкіл) – Рим папасының Ватикан дипломатиялық қатынастар орнатқан мемлекеттердегі дипломатиялық өкі лі. Көптеген католик дініндегі елдерде сенім грамотасын қашан тапсыр ға ны на қарамастан Нунций дипломатиялық корпустың ақсақалы (дуайені) болып табылады.

ОККУПАЦИЯ, ƏСКЕРИ (лат. occupatio – жаулап алу, басып алу) – бір елдің қарулы күштерінің басқа бір елдің аумағын немесе аумағының бір бөлігін жаулап алып, сол жерде əскери əкімшілік билігін орнатуы.

ОҢТҮСТІК ШЫҒЫС АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АССОЦИА-

ЦИЯ СЫ (ҚАУЫМДАСТЫҒЫ) (Association of South East Asian Nations), ASEAN-АСЕАН 1967-ші жылы шамамен 324 миллион тұрғындары бар алты мемлекеттің саяси, экономикалық жəне əлеуметтік ын ты мақ тас тықты нығайту мақсатында бірігуі арқылы құрылды. Орталығы Джакарта қала сын да (Индонезия) орналасқан. Қызмет органдары: хат шы лық, 11 сала лық комитеттері (сауда, индустрия, ауыл шаруашылығы, көлік, қар жы

т.б.).

VEREINIGUNG SÜDOSTASIATISCHER NATIONEN – (Association of South East Asian Nations), ASEAN 1967 gegründeter Zusammenschluss von sechs Staaten mit insgesamt rd. 324 Mio. Einwohnern zur politischen, wirtschaftlichen und sozialen Zusammenarbeit mit Sitz in Jakarta (Indonesien). Arbeitsorgane: Sekretariat, 11 Branchenausschüsse (für Handel, Industrie, Landwirtschaft, Verkehr, Finanzen u.a.).

ОПТАЦИЯ (лат. optatio – қалау, таңдау) – өз еркімен екі мемлекет аза матты ғы ның бірін таңдау, қалап алу.

OPTION, die (lat. optatio – Wunschform, Wahl) – freiwillige Wahl zwischen zwei Staatsangehörigkeiten.

ОРАЛУ – əртүрлі себептермен басқа бір мемлекеттің аумағына барып қал ған адамдардың тұрақты өздерінің өмір сүретін немесе азаматтығы бар туған еліне қайтып оралуы.

REPATRIIERUNG, die (lat. repatriatio – Rückkehr) – Rückführung von Personen, die sich aus verschiedenen Gründen im Hoheitsgebiet fremder Staaten aufhielten, in ihre Heimat, wo sie ständig lebten und dessen Staatsangehörigkeit sie haben.

ОРТА АЗИЯ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ, ОАЫ – 2002-ші жылдың 28ші ақпанында 1994-ші жылдан бері күшінде болған Орталық Азиядағы Эко но ми ка лық Бірлестік ұйымын қайта құру нəтижесінде пайда болды.

Мүше елдер: Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тəжікстан Республикасы жəне Өзбекстан Репсубликасы. ОАЫ-ның қызметі осы аймақ та ғы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қажет инте грация лық үрдістерді дамытуға, өзара тиімді байланыстарды, əсіресе экономика саласындағы байланыстарды, нығайтуға бағытталған. Əскери-саяси салада ОАЫ мүшелері ұйымдасқан қылмысқа, лаңкестікке (терроризмгe), экстремизмге, қару-жарақ жəне есірткінің заңсыз айналымына, экономика са ла сын да ғы қылмыстарға бағытталған күрестегі ынтымақтастықты одан əрі жалғастыруға ұмтылыс білдіреді.

6061

ZENTRALASIATISCHE ZUSAMMENARBEIT, ZAZ – hervorgegangen aus der Zentralasiatischen Wirtschaftsgemeinschaft (seit 1994) am 28. Februar 2002. Mitgliedstaaten: Republik Kasachstan, Republik Kyrgystan, Republik Tadschikistan und Republik Usbekistan. Ziele: Entwicklung der für die Gewährleistung der Stabilität und Sicherheit in der Region notwendigen Integrationsprozesse, Ausweitung optimaler gegenseitig vorteilhafter Beziehungen vor allem im wirtschaftlichen Bereich. Im militärisch-politischen Bereich sind die ZAZ-Mitgliedstaaten bestrebt, die Zusammenarbeit im Kampf gegen die organisierte Kriminalität, Terrorismus, Extremismus, gesetzwidrigen Waffen – und Narkotikaumlauf und wirtschaftliche Verbrechen fortzusetzen.

ОРТАЛЫҚ АМЕРИКА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ҰЙЫМЫ (Organisacion de Estados Centroamericanos) – ОАМҰ, экономикалық, саяси жəне мəде ни ынтымақтастық пен қарусыздану мақсатында 1951-ші жылы құ рылған аймақтық халықаралық ұйым. Мүше мемлекеттер: Коста Рика, Эль Сальвадор, Гватемала, Гондурас, Никарагуа жəне (1991-ші жылдан бері) Панама. Мекенжайы: Сан Сальвадор.

ORGANISATION ZENTRALAMERIKANISCHERSTAATEN;

ODECA, (Organisacion de Estados Centroamericanos), regionale internationale Organisation für wirtschaftliche, politische und kulturelle Zusammenarbeit und Abrüstung, der Costa Rica, El Salvador, Guatemala, Honduras, Nicaragua und (seit 1991) Panama angehören; gegründet 1951, Sitz:

San Salvador.

ӨЗАРА КЕЛІСІМ – халықаралық ұйымдарда жəне халықаралық мəсли хат тар мен кеңестерде басқа жақтан жалпылама келісімді қа был дау ға қарсылық болмаса, шешімді дауысқа салмай-ақ тұтасымен қабылдау рəсі мі, тəсілі.

ӨЗ ДАМУ ЖОЛЫН ӨЗІ БЕЛГІЛЕУ ҚҰҚЫҒЫ – əр халықтың өз мемле кет ті гі нің нысанын, саяси мəртебесін өзі белгілеп, экономикасы мен мəде ние ті нің өз жолымен даму мəселесін өз бетімен анықтау құқығы. SELBSBESTIMMUNGSRECHT, das – Recht eines Volkes, Fragen

seiner staatlichen Existenzform, seinen politischen Status und seine wirtschaftliche und kulturelle Entwicklung frei und selbständig zu bestimmen.

ӨЗІН-ӨЗІ ҚОРҒАУ – мемлекетке екінші бір мемлекет қарулы шабуыл жасаған шақта Қауіпсіздік Кеңесі халықаралық бейбітшілік пен қа уіп сіздік ті сақтау үшін шара қолданғанға дейін мемлекеттің өзін – өзі қорғау мақ са тында заңды түрде күш пайдалануының бір нысаны. SELBSTVERTEIDIGUNG, die – eine der Formen des nichtrechtswidrigen Krafteinsatzes eines Staates beim bewaffneten Angriff eines fremden Staates, bis der Sicherheitsrat erforderliche Maßnahmen zur Gewährung des Weltfriedens und der – sicherheit trifft.

ӨТЕМЕ ҚОР – ЗОРЛЫҚ ЕҢБЕК ҮШІН – екінші дүниежүзілік соғыс кезінде рейхсвер жаулап алған аймақтардан Германияға əкелініп, зорлықпен істеткен еңбегі үшін сол адамдарға өтемдерді 2001-ші жылдың шілде сін дe құрылған Федералдық «Еске алу, жауапкершілік, болашақ» қо рының есебінен төлеу туралы 2001-ші жылдың 30-шы мамыры күні Бундестаг қабылдаған шешім. 2001-ші жылдың 10-шы тамызына дейін еншілес кəсіпорындарды қоса есептегенде аталмыш қорға барлығы 6485 кəсіпорын қатысты. Қордың үкімет бөлген 5 миллиард неміс маркасын қоса есептегенде 10 миллиард неміс марка қаржысы болды (шамамен 5 миллиард евро). ENTSCHÄDIGUNGSFONDS FÜR ZWANGSARBEITER – Beschluss

ӨТЕМҚҰН – заңсыз іс-əрекеттердің салдарынан келтірілген ма те риалдық зиянның орнын толтыруды білдіретін халықаралық құқық субъ ек ті сінің материалдық жауапкершілігінің бір нысаны.

RESTITUTION, die (lat. restitutio – Wiederherstellung der alten Lage oder des früheren Zustandes) – eine der Formen materieller Verantwortung der Völkerrechtssubjekte zur materiellen Schadensersatzleistung infolge ihrer gesetzwidrigen Handlungen.

ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕР / ӨЗГЕРІС ҮСТІНДЕГІ

МЕМЛЕКЕТТЕР – (реформа өткізуші елдер) – Орталық, Шығыс жəне Оңтүстік-шығыс Еуропа мемлекеттерін (ССРО-ның Еуропада ор на лас қан із ба сар мемлекеттерін қоса) көбіне реформа өткізуші немесе транс форма ция лық немесе өзгеріс үстіндегі əдетте ОШЕ-мемлекеттері (Орталық жəне Шығыс Еуропа мемлекеттері) деп те атайды. Бұл елдер реформалар өт кі зу арқылы социалистік жоспарлы экономиканы өзгертіп, нарықтық эко но ми ка лық құрылымдарды іске асыруға ұмтылуда. Мақсаттары: Еу ропа лық Одаққа мүше болып ену.

TRANSFORMATIONSLÄNDER (Reformstaaten), Pl. – Staaten Ostmittel-, Ost – und Südosteuropas (einschließlich der europäischen Nachfolgestaaten der UdSSR) werden meist als Reformstaaten, Transformationsländer oder Konversionsländer Mittel – und Osteuropas, gelegentlich auch als MOE-Staaten (Mittel – und Osteuropa – Staaten) bezeichnet. Sie versuchen, mit Reformwillen die sozialistische Staatswirtschaft zu überwinden und marktwirtschaftliche Strukturen aufzubauen. Als Ziel streben sie die Mitgliedschaft in der Europäischen Union an.

6263

ПАКТ (лат. pactum – келісім) – өзара жəне коллективтік қауіпсіздікті, өзара көмек пен шабуыл жасаспауды жəне басқа да сұрақтарды, сондай-ақ мемлекеттер ынтымақтастығының нақты салалары үшін мағынасы үлкен қағидалар мен қалыптарын реттейтін өзара жəне көптараптық ха лық аралық шарттың атауы.

ПАКТА СУНТ СЕРВАНДА (лат. pacta sunt servanda – келісімшарттар орын да лу ға тиісті) – халықаралық келісімшарттардан туындайтын мін детте ме лер дің қатаң да адал орындалуы қажеттігін паш ететін ха лық ара лық құ қық тың негізгі қағидаларының бірі. Осы шартты бұзу халықаралық-құқық тық жауапкершілікке соқтырады.

PACTA SUNT SERVANDA (lat. pacta sunt servanda – Verträge müssen gehalten werden) – einer der Grundsätze des Völkerrechts, der die strenge und gewissenhafte Einhaltung der Verpfl ichtungen durch die Seiten proklamiert, die aus den völkerrechtlichen Verträgen erfolgen. Seine Verletzung führt zur völkerrechtlichen Verantwortung.

ПАЛЕСТИНАНЫ АЗАТ ЕТУ ҰЙЫМЫ – ПАҰ, Израиль жаулап алған Палестина аймақтарын азат ету мақсатында 28-ші мамыр 1964-ші жылы Араб елдерінің мемлекет жəне үкімет басшыларының бірінші ке ңе сі нің шешіміне орай құрылған ұйым.

PALÄSTINENSISCHE BEFREIUNGSORGANISATION (Palestine

Liberation Organization) – PLO, wurde am 28.1964 gemäß dem Beschluß der 1.Sitzung der Staats – und Regierungschefs arabischer Länder zur Befreiung der durch Israel besetzten palästinensischen Gebiete gegründet.

ПАРЛАМЕНТЕР (фр. parlеmentaire – делдал) – соғыс жүріп жатқан ай мақтар да қарсыласпен келіссөз жүргізуге жіберілген соғысушы жақтардың бі рі нің ерекше өкілеттігі бар ресми өкілі. Бітімгерге тиіспеу ертеден келе жат қан жəне арнайы құрметке ие болған халықаралық ғұрып.

PARLAMENTÄR, der (franz. parlementaire – Unterhändler) – offi zieller Vertreter einer Krieg führenden Seite, der über entsprechende Vollmachten verfügt, mit dem Gegener im Gebiet der Kriegshandlungen Verhandlungen zu führen. Die Unantastbarkeit des Parlamentärs ist einer der ältesten und geehrtesten internationalen Bräuche.

ПЕРСОНА ГРАТА (лат. persona grata – жағымды тұлға) – қызметке та ғайын да лар мемлекеттің үкіметі дипломатиялық өкілдіктің басшысы ре тінде қабылдауға рұқсат берген дипломатиялық өкіл.

ПЕРСОНА НОН ГРАТА (лат. persona non grata – жағымсыз тұлға) – қызмет атқарып жүрген мемлекеттің елдің ішкі істеріне араласқаны, ел дің заңдары мен əдет-ғұрыптарын сыйламағаны, дипломатиялық артық шылық та ры мен иммунитеттерін теріс пайдаланғаны үшін дип лома тия лық өкілдік тің жағымсыз деп табылған дипломатиялық қызметкері.

PERSONA NON GRATA (lat. persone non grata – in Ungunst stehend) – diplomatischer Mitarbeiter einer diplomatischen Vertretung, der durch den Aufenthaltsstaat wegen der Einmischung in die inneren Angelegenheiten des Aufenthalteslandes, der Missachtung seiner Gesetze und Traditionen, des Missbrauches diplomatischer Vorrechte und Immunitäten als unerwünschte Person angesehen wird.

ПЛЕБЕСЦИТ (лат. plebescitum, plebs – қарапайым халық, scitum – шешім, үкім) – бір аумақтың немесе оның бір бөлігінің мемлекеттік меншілігін немесе екі не бірнеше мемлекеттің конфедерация не федерация болып бірігуі сияқты сұрақтарды шешуде тұрғындардың ойын білу тəсілінің бір түрі.

PLEBESZIT, das / VOLKSENTSCHEID, der (lat. plebescitum, plebs – das einfache Volk und scitum – Entscheidung, Beschluss) – eine der Formen der Willensäußerung der Bevölkerung zu Fragen der Staatszugehörigkeit des Hoheitsgebietes oder eines Teils sowie für die Entscheidung bei Fragen bezüglich der Vereinigung zweier oder einiger Staaten in eine Konföderation oder Föderation.

ПРЕАМБУЛА (фр. preambule – кіріспе сөз) – тараптардың аттары, шарт жасасу мақсаттары, оның халықаралық құқықтың басқа шарттарымен, олардың қағидаларымен жəне нормаларымен байланысы атап көрсетілетін халықаралық шарттың кіріспе бөлігі.

ПРЕФЕРЕНЦИЯ (лат. praeferentia – басқалардан жоғарырақ бағалау) – бір мемлекеттің екінші бір мемлекетке немесе мемлекеттер тобына саудасат тық жəне экономикалық байланыстарда кедендік баж са лық та рын немесе тапсырыстарды орналастыруда, капитал нарығына енуде тиім ді шарттар жасай отырып беретін арнайы артықшылықтыры мен же ңілдіктері.

6465

ПРЕЦЕДЕНТ (лат. praecedens, praecedentis – алдыңғы, алдында жүре тін) – халықаралық құқықта кейіннен осыған ұқсас жағдайды талқы лаған да үлгі ретінде қарастыруға болатын халықаралық құқықтың бір мə селе сін шешудің жолы мен құралы. Прецедент жағдайлары жаңа шарттық нормалар мен халықаралық дəстүрлердің қалыптасуына айтарлықтай ықпа лын тигізеді.

PRÄZEDENZFALL, der (lat. praecedenc, praecendentis – das Vorangehende). Völkerrecht: Art und Weise der Lösung einer Frage internationaler Beziehungen, die bei anderen ähnlichen Fällen als Muster verwendet werden können. Die Präzedenzfälle üben einen bestimmten Einfl uss auf die Formierung neuer Vertragsnormen und internationaler Bräuche aus.

ПРОЛОНГАЦИЯ (лат. prolongare – созу, ұзарту) – халықаралық шарт тың қолданыс мерзімін ұзарту, созу.

VERLÄNGERUNG, die; PROLONGATION, die (lat. prolongare – verlängern) – Verlängerung der Geltungsdauer eines völkerrechtlichen Vertrags.

ПРОМУЛЬГАЦИЯ (лат. promulgatio – ашық, көпшілік алдында жариялау) – халықаралық шартты ел ішінде, əдетте баспасөз құралдары арқылы жұртшылыққа жариялау.

PROMULGATION, die (lat. promulgatio – öffentliche Bekanntgabe) – Verkündung eines völkerrechtlichen Vertrags innerhalb des Landes, in der Regel durch Veröffentlichung.

ПРОТЕКТОРАТ (лат. protector – қорғаушы, қамқоршы) – бір мем ле кет тің өз сыртқы істерін жүргізу жəне аумағын қорғау мəселелелерін екін ші бір мемлекетке тапсыру сияқты тəуелділігінің бір нысаны. PROTEKTORAT, das (lat. protector – Schutzherrschaft, Verteidiger) – eine der Formen der Abhängigkeit, wo ein Staat einem fremden Staat Führung seiner auswärtigen Angelegenheiten und militärischen Schutz seines Hoheitsgebiets anvertraut.

ПРОТЕКЦИОНИЗМ (лат. protectio – таса, баспана, қорғаныш) – өзінің ұлттық экономикасын шетелдік бəсекеден қорғау мақсатында іске асырылатын мемлекет шараларының жүйесі.

PROTEKTIONISMUS, der (lat. protectio – Deckung, Schutz) – System von Maßnahmen, die durch den Staat zum Schutz seiner nationalen Wirtschaft vor der ausländischen Konkurrenz getroffen werden.

ПРОТОКОЛ, ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ – халықаралық қатынастарда үкімет тер, сыртқы істер ведомстволары, дипломатиялық өкілдіктер мен ресми адамдар арасында сақталатын ережелер, дəстүрлер мен шарт ты лықтар дың жиынтығы.

РАСИЗМ – белгілі бір нəсіл адамдарының дене жəне психологиялық артықшы лы ғын уағыздауға бағытталған, жалған ғылыми кертартпа ұғымға негізделген идеология мен практика. Нəсілшілдіктің қандай түрі болмасын жалпы қабылданған халықаралық қағидалар мен нормаларға қайшы келеді. БҰҰ Бас Ассамблеясының шешімімен жыл сайын 21-ші наурыз нə сіл шіл дікке қарсы күрес күні болып аталып өтіледі.

RASSISMUS, der – Gesamtheit von Theorien und Praxis, die auf einer falschen wissenschaftlichen und reaktionären Lehre von der physischen und psychologischen Überlegenheit der Menschen einer bestimmten Rasse gegen andere begründet ist. In allen seinen Erscheinungsformen widerspricht der Rassismus allen allgemein angenommenen völkerrechtlichen Prinzipien und Normen. Nach Beschluss der UNO wird jedes Jahr am 21.März Tag des Kampfes gegen Rassismus begangen.

РАТИФИКАЦИЯЛАУ (лат. ratus – шешім қабылданған, бекітілген, face re – орындау) – мемлекеттік биліктің жоғары органының осы мемлекет немесе үкіметі атынан толық құқылы өкілі қол қойған халықаралық шартты бекітуі.

RATIFIKATION, die; RATIFIZIERUNG, die (lat. ratus – beschlossen, bestätigt und facere – machen) – Bestätigung durch das höchste Staatsorgan eines im Namen dieses Staates oder seiner Regierung durch einen bevollmächtigten Vertreter unterschriebenen völkerrechtlichen Vertrags.

РЕБУС СИК СТАНТИБУС (лат. rebus sic ctantibus – жағдайлардың өзгер меуі) – шарт жасасқан кезбен салыстырғанда жағдайлардың күрт өз геріп кетуіне байланысты халықаралық-құқықтық ғұрыпқа сай осы шарттың күшін жоюға немесе одан шығуға негіз беретін заң бабы. REBUS SIC CTANTIBUC (lat. rebus sic ctantibus – Unveränderlichkeit der Umstände) – Klausel, die einen Völkerrechtsbrauch ausdrückt, dem zufolge eine grundlegende Veränderung der Umstände im Vergleich zu den im Unterzeichnungsmoment eines völkerrechtlichen Vertrags bestehenden Umständen als Grund zur Vertragskündigung oder zum Austritt aus dem Vertrag dienen kann.

6667

РЕЗОЛЮЦИЯ (лат. resolutio – шешім) – халықаралық мəслихаттың немесе халықаралық үкіметаралық ұйымдары органдарының қабылдаған шешімдерінің бір түрі, əдетте ұсыныстық сипатта болады.

RESOLUTION, die (lat. resolutio – Beschluß, Entscheidung) – eine Entscheidung empfehlenden Charakters, die in einer internationalen Konferenz oder durch das Organ einer internationalen Regierungsorganisation getroffen wird.

РЕКТИФИКАЦИЯ (лат. rectifi catio – түзеу, туралау, нақтылау) – мем лекет тік шекараны өту жерінде шарт актілерінде көрсетілгендегімен са лыстыр ған да кейбір өзгерістер енгізе отырып, аздап нақтылау, өзгерту. GRENZREKTIFIKATION, die (lat. rectifi catio – Geraderichten) – unbedeutende Präzisierungen, Änderungen der Staatsgrenze vor Ort, die mit kleineren Abweichungen von Bestimmungen als die im Vertragswerk verbunden sind.

РЕПАРАЦИЯ (лат. reparatio – орнына келтіру) – халықаралық құқық ты бұзудың салдарынан халықаралық құқық субъектісінің екінші ха лық аралық құқық субъектісіне тигізген шығындарын өтеу материалдық жа уапкер ші лі гі нің бір нысаны.

REPARATION, die / WIEDERGUTMACHUNG, die (lat. reparatio-

Wiederherstellung) – eine Form der materiellen Verantwortung des Völkerrechtssubjekts für den Schaden, der infolge seiner Rechtsverletzung einem anderen Völkerrechtssubjekt zugefügt worden war.

РЕПАТРИАЦИЯ (лат. repatriatio – қайта оралу) – əртүрлі себептермен басқа бір мемлекеттің аумағына барып қалған адамдардың тұрақты өзде рі нің өмір сүретін немесе азаматтығы бар туған еліне қайтып оралуы.

РЕСМИ ҚАБЫЛДАУ – елбасының, үкімет басшысының, сыртқы істер министрінің не басқа бір үкімет мүшесінің дипломатиялық өкілді қа былдауы.

DIPLOMATISCHE AUDIENZ, die (lat. audientia – Gehör) – Empfang eines diplomatischen Vertreters beim Staatsoberhaupt, dem Regierungschef, dem Außenminister oder einem Regierungsmitglied.

РЕСТИТУЦИЯ (лат. restitutio – бұрынғы жағдайды қалпына келтіру) – заңсыз іс-əрекеттердің салдарынан келтірілген материалдық зиянның орнын толтыруды білдіретін халықаралық құқық субъектісінің мате риал дық жауапкершілігінің бір нысаны.

РЕТОРСИЯ (лат. retorsio – кері əсері) – басқа мемлекеттің қас əре кет тердің салдарынан өзіне тиген рухани жəне материалдық зиянға жауап ре тінде халықаралық құқық нормасын бұзбай, қарулы күштерін қол дан бай-ақ іске асырар мемлекеттің мəжбүрлеу шаралары.

РҰҚСАТНАМА 1) Экспорттық немесе импорттық рұқсатнама – мем лекет тік құқылы ұйымдар беретін тауарларды шетке шығаруға немесе шетелден əкелуге рұқсат беретін қағаз (құжат). 2) Патенттік рұқ сат на ма – өнер тап қыштықты, тауарлар белгісін немесе басқа да өнеркəсіптік меншік ті пайдалануға рұқсат беретін қағаз (құжат).

LIZENZ, die (lat. licentia – Freiheit, Recht, Genehmigung) – 1) Export – oder Importlizenz – Genehmigung, die zuständige staatliche Behörden für die Aus – oder Einfuhr von Waren ausgibt; 2) Patentlizenz – Genehmigung zur Nutzung einer Erfi ndung, eines Warenzeichens oder anderer Arten des industriellen Eigentums.

САҚТАУҒА ТАПСЫРУ – халықаралық шарттың түпнұсқасын, бе кі тілген грамотаны жəне т.т. сақтауға тапсыру.

DEPONIERUNG, die (lat. deponete – zur Aufbewahrung abgeben) –

Übergabe des Originals eines völkerrechtlichen Vertrags, einer Ratifi kationsurkunde u.ä. für die Verwahrung.

САҚТАУШЫ – халықаралық көпжақты келісімшарттың түпнұсқасын жəне соған қатысы бар басқа да құжаттарды сақтаушы бір немесе бірнеше мемлекет, халықаралық ұйым.

DEPOSITAR, das (lat. depositum– das Hinterlegte, das zur Aufbewahrung Abgegebene) – ein oder einige Staaten, eine internationale Organisation, die den Originaltext des völkerrechlichen multilateralen Vertrags und alle dazu gehörenden Dokumente verwahrt.

6869

САММИТ – МЫҢЖЫЛДЫҚ – Нью Йоркте 2000-шы жылы 6–8 қыркү йек аралығында 150-ден аса мемлекет жəне үкімет басшылары қа тысқан кездесуде сегіз тақырып қамтыған декларация қабылданды (оның ішінде бейбітшілік, қауіпсіздік жəне қарусыздану, экономикалық даму, кедейшілікті жою, қоршаған ортаны қорғау салалары бар). Қатысушы елдер БҰҰ бейбітшілік топтарына қаржыны көбірек бөлу арқылы бей біт шілік ті нығайту жолындағы əрекеттерді күшейту мен 2015-ші жылға дейін кедейшілікті, сауатсыздықты жəне СПИД пен басқа да эпидемиялық ауруларды жоюда айтарлықтай жетістіктерге жету ХХІ ғасырдың басты мəселелері деп белгіледі.

САНИТАРЛЫҚ (ТАЗАЛЫҚ) КОНВЕНЦИЯСЫ – тазалықты бақылау

яғни тазалық-карантин жəне де басқа аса жұқпалы (эпидемиялық) аурулар тарауына қарсы күрес жүргізу шараларын қарастыратын ха лық аралық шарттар.

SANITÄTSKONVENTION, die – völkerrechtliche Verträge, die Durchführung von Sanitätskontrollen, d.i. von Sanitätsquarantänen u.a. Maßnahmen gegen die Ausbreitung von akutinfektiösen (epidemischen) Krankheiten vorsehen.

САНКЦИЯЛАР (лат. sanctio – қатаң шешім, ұйғарым) – 1) халық аралық құқық нормаларының құрылымдық элементтерінің бірін; 2) БҰҰ Жарғысы бойынша мəжбүрлеу шараларын; 3) халықаралық-құқықтық жауап кер шілік түрлерінің бірін; 4) қарымта мен мəжбүрлеу əрекеттерін біл діру үшін қолданылатын ұғым.

SANKTION, die (lat. sanctio – Strafandrohung) – bedeutet: 1) Bezeichnung eines strukturellen Elements der Völkerrechtsnormen; 2). zwingende Maßnahmen gemäß der UNO-Charta; 3). Form der völkerrechtlichen Verantwortung; 4). Retorsionen und Repressalien.

САУДА ЖƏНЕ ӨНДІРІС ПАЛАТАСЫ – негізгі мақсаты мемлекеттің бас қа елдермен сауда жəне экономикалық байланыстарын дамыту жəне ны ғай ту болып табылатын қоғамдық ұйым.

САУДА ӨКІЛДІГІ – тұрып жатқан шет мемлекетте өз мемлекeтінің сыртқы экономикалық мүдделерін қорғайтын мемлекеттің шетелдегі органы. HANDELSVERTRETUNG, die – ein staatliches Organ im Ausland, das außenwirtschaftliche Interessen seines Landes im Aufenthaltsland vertritt.

СƏЙКЕСТЕНДІРУ (ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ) – халықаралық құқықтың əртүрлі көзін есепке ала отырып, оның халықаралық құқықтың қолданыстағы нормаларын зерттеу жəне реттеу, құқықтық нормаларды бір-бірімен сəйкестендіру, араларындағы қайшылықтарды жойып, ескірген баптарын алып тастау.

KODIFIZIERUNG DES INTERNATIONALEN RECHTS (lat. codifi catio) – zusammenfassende Regelung der geltenden Normen des Völkerrechts durch Prüfung und Einbeziehung verschiedener Quellen des internationalen Rechts, Abstimmung dieser Rechtsnormen untereinander, durch Beseitigung von bestehenden Widersprüchen und Abschaffung der veralteten Bestimmungen.

СЕГІЗДІК ТОБЫ – өндірісі дамыған басты жеті мемлекет тобы (7-Т) мен Ресейдің мемлекет жəне үкімет басшылары қатысып, өзара экономикалық ынтымақтастықты дамыту мəселелерін талдайтын кездесулері. Қатысушы мемлекеттер өз рыноктарын ең кедей елдердің барлық өнімдеріне ашу, осы мемлекеттердің қарыздарын азайту жəне дамып келе жатқан елдерді əлемдік экономикаға кеңінен тарту туралы келісімге келді. GRUPPE DER ACHT, G 8, die – Treffen der Staats – und Regierungschefs der sieben führenden Industriestaaten (G 7) und Russlands, bei dem Fragen der wirtschaftlichen Zusammenarbeit zwischen den Teilnehmerstaaten besprochen werden. Sie haben sich geeinigt, ihre Märkte für alle Produkte der ärmsten Länder zu öffnen, den Schuldenabbau dieser Staaten zu fördern und die Entwicklungsländer besser in die Weltwirtschaft einzubeziehen.

СЕНІМ ГРАМОТАЛАРЫ – дипломатиялық өкілдің заңдылығын растайтын жəне оны осы сапада шетелдік мемлекетте тіркейтін құжат. BEGLAUBIGUNGSSCHREIBEN, das – Dokument, das den repräsentativen Charakter des diplomatischen Vertreters ausweist und ihn als solchen im Empfangstaat bevollmächtigt.

СЕНІМДІ ӨКІЛ – мемлекет басшысы емес Сыртқы істер министрлігінің басшысы бекіткен жоғары сыныпты дипломатиялық өкілдіктің басшысы. Елші қабылдаушы мемлекетте болмаған кезде оның орнын басып, міндетін атқарады.

GESCHÄFTSTRÄGER AD INTERIM (a.I.) – Leiter einer diplomatischen Vertretung 3.Klasse, der nicht beim Staatsoberhaupt, sondern beim Chef des Auswärtigen Amtes akkreditiert wird und den landesabwesenden Botschafter vetritt.

СЕНІМСІЗДІК БІЛДІРУ – лауазымды адамдарды сатқындық, па ра қорлық не басқа да ауыр қылмысқа не теріс қылыққа байланысты парламент тө ре лі гі не салу рəсімі. Импичмент туралы шешім жай көпшілік дауыспен қа был да нады.

7071

IMPEACHMENT, das (engl. Impeachment – Mistrauen, Anschuldigung) – Antrag einer parlamentarischen Körperschaft auf Amtsenthebung oder Bestrafung einer zivilen Amtsperson wegen des Verrats, der Bestechlichkeit oder eines anderen schweren Verbrechens oder eines Vergehens. Die Entscheidung über das Impeachment wird mit einer einfachen Stimmenmehrheit getroffen.

СЕПАРАТИЗМ (лат. separatus – жекелену, даралану, дербестену) – бір аймақтың өзі құрамында тұрған мемлекеттік құрылымнан дербестеніп, жеке шығуға ұмтылысы.

SEPARATISMUS (lat. separatus – getrennt) – das Bestreben nach Abspaltung eines Gebietes aus einem bestehenden Staatsverband.

СЕС-ШЕШІМ, САНКЦИЯ (лат. sanctio – қатаң шешім, ұйғарым) –

1) ха лық ара лық құқық нормаларының құрылымдық элементтерінің бірін; 2) БҰҰ Жарғысы бойынша мəжбүрлеу шараларын; 3) халықаралық-құқық тық жауапкершілік түрлерінің бірін; 4) қарымта мен мəжбүрлеу əрекет те рін білдіру үшін қолданылатын ұғым.

СИРЕК ТОПЫРАҚТЫ МЕТАЛДАР / ЖЕРДЕ СИРЕК КЕЗДЕСЕТІН

МЕТАЛДАР (СТМ) – «Сирек топырақты металдар» ұғымы біршама түсі ніспеушілік туғызады, себебі сөз топырақ емес, 17 түрлі металдан тұ ратын қоспа туралы. Қоспа скандий, иттрий, лантан жəне элементтердің периодика системасында лантаннан кейін тұрған 14 лантанойдтан тұрады. Осылай топтасқан минералдардың қазба орындары өте сирек, сол себепті металдардың басым көпшілігі өндірістік жолмен əдеттегі кен орнын игергенде тек қосымша өнім ретінде бөлініп алынады. 1980-жылдарға дейін ең басты өндіруші ел АҚШ болған. Содан бері Қытай осы саладағы басты əлемдегі СТМ-нің 97% өндіретін жетекші елге айналды. Сирек топырақты металдар катализаторлар, монитарлар мен тұрақты магниттер жасауда пайдаланылатын болғандықтан Қытай импортынан страте гия лық тəуелділікке Еуропа жəне Солтүстік Америка өндіріс орындары аса үлкен алаңдаушылық білдіруде, себебі бұл Жоғары технологиялар сала сын дағы бəсекелестікке теріс əсерін тигізеді.

SELTENE ERDEN: Die Bezeichnung «Seltene Erden» ist etwas missverständlich, da es sich dabei nicht um Erden, sondern eine Gruppe aus 17 verschiedenen Metallen handelt. Sie setzen sich aus den Elementen Scandium, Yttrium, Lanthan und den 14 Lanthanoiden, die im Periodensystem auf das Lanthan folgen, zusammen. Da größere Lagerstätten von geeinigten Mineralien tatsächlich selten sind, erfolgt ein Großteil der industriellen Förderungen der Metalle als Nebenprodukt beim Abbau konventioneller Erze. Bis in die 1980er Jahre gehörten die USA zu den wichtigsten Förderländern. Seitdem ist die – VR China zum führenden Produzenten aufgestiegen und dominiert mittlerweile mit einem Anteil von 97% die Weltförderung.

Aufgrund der hohen Abhängigkeit von chinesischen Importen besteht besonders in der europäischen und nordamerikanischen Industrie die Sorge einer strategischen Abhängigkeit mit daraus entstehenden Wettbewerbsnachteilen im Hochtechnologiebereich, wo die Metalle der Seltenen Erden zur Herstellung von Katalysatoren, Bildschirmen oder Permanentmagneten zum Einsatz kommen.

CO²-ГАЗДАРЫ – табиғи энергия көздерін (көмір, мұнай, табиға газ) жағу арқылы көмір қышқыл оксидін ауаға тарату; CO² – ғаламдық климаттың жылуына соқтыратын негізгі парниктік газ.

CO²-EMISSIONEN: Ausstoß von Kohlenstoffdioxid durch die Verbrennung – fossiler Energieträger (Kohle, Erdöl, Erdgas); CO² gilt als das wichtigste – Treibhausgas und trägt damit zur globalen Klimaerwärmung.

СОҒЫС АШПАУ/ ШАБУЫЛДАМАУ ҰСТАНЫМЫ – мемлекеттің бірінші болып басқа бір мемлекетке қарсы қарулы күш қолданбау қағидасы.

NICHTANGRIFFSPRINZIP, das – Prinzip, gemäß dem ein Staat gegen einen zweiten Staat als erster die militärische Kraft nicht einsetzt.

СОҒЫС ЖҮРГІЗУШІ ЖАҚ / ТАРАП – соғыс заңдары мен салттарын құрайтын құқықтары мен міндеттері бар соғыс жағдайында тұрған субъекті. KRIEG FÜHRENDE SEITE, die – Subjekt der Rechte und Verpfl ichtungen, die im Kriegszustand Gesetze und Bräuche der Kriegsführung ausmachen.

СОҒЫС ЗАҢДАРЫ МЕН САЛТТАРЫ – соғыс жүргізіп жатқан жəне бейтарап елдердің қарулы қақтығысқа байланысты туындайтын құ қықта ры мен міндеттерін белгілейтін халықаралық құқықтың қа ғи далары мен нормаларының жиынтығы. Соғыс жүргізудің аса қатал тəсілдері мен құралдарын қолдануға жол бермеуді жəне бейбіт халықты қорғауды көздейді.

KRIEGSGESETZE UND – BRÄUCHE Pl. – Gesamtheit der Prinzipien und Normen des Völkerrechts, die Rechte und Pfl ichten der Krieg führenden Seiten und neutraler Staaten bei der bewaffneten Auseinandersetzung bestimmen. Sie stellen sich zum Ziel, besonders grausame Methoden und Mittel der Kriegsführung nicht zuzulassen und den Schutz der Zivilbevölkerung zu sichern.

СОЛТҮСТІК АТЛАНТИКА КЕҢЕСІ – Солтүстік Атлантика Ұйы мының ең жоғарғы саяси органы, саяси сұрақтар туралы кеңестер өткізіп, НАТО ұйымының негізгі мəселелері жөнінде ақпараттармен алмасуды қам тамасыз етеді.

NORDATLANTIKRAT, der – Oberstes Organ des Noratlantikpaktes, führt politische Beratungen und Meinungsaustausch über wichtige Fragen der NATO-Tätigkeit durch.

7273

СОЛТҮСТІК АТЛАНТИКА ШАРТЫ, НАТО (ағыл. North Atlantic Treaty Organization) – 4-ші сəуір 1949-шы жылы АҚШ ұсынысымен қол қойылған біріккен қауіпсіздік туралы шарт. 2002-ші жылдың басында 19 мүше ел болды. Шарт бойынша мүше елдердің біріне немесе бірнешеуіне жасалған шапқыншылық шарт жасасушы елдердің бəріне жасалды деп есептеледі. Əр тарап шапқыншылықтың құрбаны болған елге қарулы күш те рін де қолдана отырып шұғыл көмек көрсетуге тиісті.

NORDATLANTIKPAKT, der – NATO (engl. North Atlantic Treaty Organization) – am 4.April 1949 auf Initiative der USA gegründetes kollektives Verteidigungsbündnis. Anfang 2002 gehörten dem Pakt 19 Staaten an. Dem Vertrag zufolge wird ein Angriff auf einen oder einige von NATOMitgliedstaaten als Angrif auf alle den Vertrag geschlossenen Staaten betrachtet. Jede von Seiten ist verpfl ichtet, den angegriffenen Vertragsseiten unverzüglich Hilfe zu leiste,n einschließlich den Einsatz von Militärgewalt.

СОТТЫҚ ТАПСЫРЫСТАР – мемлекеттің екінші бір мемлекеттің сотына сол ел аумағындағы кейбір процессуалдық істерді атқару (құжаттар тапсыру, экспертиза жасау, куəлардан жауап алу, тараптардың ойын білу, т.т.) туралы өтініші.

СТАТУС (лат. status – істердің барысы, жағдайы) – жеке немесе заңды тұлғаның халықаралық құқықтағы құқықтық орны, жағдайы.

STATUS, der (lat. status – Stand der Sache, Zustand) – Rechtsstellung einer physischen oder juristischen Person im Völkerrecht.

СТАТУС-КВО (лат. status quo – қазіргі кездегі не осыған дейін болған нақ ты немесе құқықтық жағдай) – статус-квоны қайтару өзгерістер болған ға дейінгі жағдайға қайта оралу дегенді білдіреді.

СЫРТҚЫ ҚАТЫНАСТАР ОРГАНДАРЫ – халықаралық байланыстар үрдісінде мемлекет пен оның азаматтарының мүддесін қорғауға өкілді мемлекеттік органдар мен жеке тұлғалардың жиынтығы.

BEHÖRDEN FÜR AUSWÄRTIGE ANGELEGENHEITEN – Gesamtheit staatlicher Behörden und Personen, die über Vollmachten verfügen, Interessen des Staates und seiner Bürger im Prozeß der Durchführung internationaler Beziehungen zu vertreten.

СЫРТҚЫ САУДА – мемлекетаралық сауда, ел экономикасының ма ңызды бөлігі. Ол тауарлар мен қызмет көрсетудің экспорты мен импортын қамтиды, ал нақты көлемі сыртқы сауда статистикалық деректерінде көрсетіледі.

AUSSENHANDEL: Grenzüberschreitender Handel, wichtigster Bestandteil der Außenwirtschaft. Er umfasst Ex – und Importe von Waren und Dienstleistungen, die in der Außenhandelsstatistik in tatsächlichen Werten erfasst werden.

СЫРТҚЫ САЯСАТ – мемлекеттің халықаралық істердегі жалпы ба ғы ты мен ұстанымы. Сыртқы саясат аталмыш мемлекеттің өз ұс та ным да ры мен мақсатына сай басқа мемлекеттермен жəне халықтармен əртүрлі құ рал дар мен тəсілдерді пайдалана отырып жүргізетін қарым-қатынасы.

AUSSENPOLITIK, die – die Gestaltung der internationalen Beziehungen eines Staates. Die Aussenpolitik regelt gemäß den Prinzipien und Zielen des Staates die Beziehungen des Staates zu anderen Staaten und Völkern, die durch verschiedene Mittel und Methoden verwirklicht werden.

СЫРТҚЫ САЯСАТ АҚПАРАТЫ – елшілік орналасқан мемлекеттің жағ дайы мен ондағы уақиғалар туралы елшіліктің дайындайтын ақ па раты. Ақпаратта қажетті талдау мен саяси баға беріледі, ағымдар мен заң дылық тар зерттеліп, даму барысына талдау жасалады. AUSSENPOLITISCHE INFORMATION, die – Information, die durch

die Botschaft über die Situation und Ereignisse im Aufenthaltsland mit deren Analyse und politischer Einschätzung vorbereitet wird und die Tendenzen, Gesetzmäßigkeiten und Entwicklungsperspektiven enthält.

СЫРТҚЫ САЯСАТ ҚҰРАЛДАРЫ – басқа елдермен халықаралық қа тынас тар дың бүкіл жүйесіне ықпал етуде жəне халықаралық салада өз мақсат та ры на жетуде қолданылатын ақпараттық, экономикалық жəне əскери күш тер мен ресурстардың жиынтығы.

MITTEL DER AUSSENPOLITIK – Gesamtheit von Informations – und Wirtschaftsmitteln sowie Militärkräften und Ressourcen, die zum Erlangen der Ziele im internationalen Bereich, für die Beeinfl ussung anderer Länder und des ganzen Systems internationaler Beziehungen verwendet wird.

СЫРТҚЫ САЯСАТТЫ БОЛЖАУ – əлемдегі немесе белгілі бір ай мақта ғы халықаралық қатынастардың даму мүмкіндігін анықтау, мемле кет тің сыртқы саясатындағы істерінің мүмкін салдарына баға беру.

AUSSENPOLITISCHE PROGNOSE, die – Bestimmung möglicher

Entwicklung der internationalen Beziehungen im ganzen Land oder in einzelnen Regionen, Einschätzung möglicher Folgen der aussenpolitischen Aktivitäten des betreffenden Landes.

7475

ТАЗАЛЫҚ (САНИТАРЛЫҚ) КОНВЕНЦИЯСЫ – тазалықты бақылау

ТАҢДАУ – өз еркімен екі мемлекет азаматтығының бірін таңдау, қалап алу.

OPTION, die (lat. optatio – Wunschform, Wahl) – freiwillige Wahl zwischen zwei Staatsangehörigkeiten.

ТАУАРЛЫҚ БЕЛГІ – тауарларды ерекшелеу, яғни бір кəсіпорынның тауар ларын екінші кəсіпорынның сондай тауарларынан ажырату үшін тауар лар ға салынатын шартты белгі немесе қайталанбас жасанды белгі. WARENZEICHEN; MARKENZEICHEN, Pl. – im Geschäftsverkehr

benutzte Mittel oder originelle Kunstzeichen zur Kennzeichnung von Waren eines bestimmten Unternehmens mit dem Ziel, diese Produkte von denen anderer Unternehmen zu unterscheiden.

ТƏУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ДОСТАСТЫҒЫ, ТМД – 1991-ші жылдың 8-ші желтоқсанында Минск қаласында алдымен Ресей, Украина мен Беларусь қол қойған Шарт негізінде құрылған мемлекеттер бірлестігі. 1991-ші жылдың 21-ші желтоқсаны күні Алматыда өткен кездесу кезінде Шартқа осының алдында өздерінің мемлекеттік тəуелсіздігін жариялаған бұрынғы сегіз Кеңес республикалары (Армения, Əзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Молдавия, Тəжікстан, Түркменстан жəне Өзбекстан) мүше болып кірді. Шартқа мүше елдер ортақ органдар (оның ішінде Мемлекет басшыларының Кеңесі) жəне ортақ экономикалық Одақ құру туралы келісімге келді. 1997-ші жылдың 2-ші сəуірі күні Ресей мен Беларусь президенттері өзара Одақ құру туралы шартқа қол қойды.

GEMEINSCHAFT UNABHÄNGIGER STAATEN, GUS – Staatenbund, gegründet am 8.12.1991 durch das Abkommen von Minsk zunächst von Russland, der Ukraine und Weißrussland. Am 21.12.1991 traten bei einem Treffen in Almaty acht weitere frühere Sowjetrepubliken (Armenien, Aserbaidschan, Kasachstan, Kirgistan, Moldawien, Tadschikistan, Turkmenistan und Usbekistan) bei, die zuvor ihre Unabhängigkeit erklärt hatten. Die Mitgliedstaaten einigten sich auf die Konstituierung gemeinsamer Organe (unter anderem Rat der Staatsoberhäupter) und Bildung einheitlicher wirtschaftlicher Union. Am 2.4.1997 unterzeichneten die Präsidenten Russlands und Weißrusslands einen Unionsvertrag.

ТЕЖЕУІЛ – халықаралық құқық субъектілерінің белгілі бір іс-қи мылдар ды белгілі не белгісіз бір мерзімге тоқтату немесе тежеу туралы уағда лас тығы.

MORATORIUM, das (lat. mora – Verzögerung) – Vereinbarung der Völkerrechtssubjekte über die Befristung oder Zurückhaltung von einem Akt für eine bestimmte oder unbestimmte Zeit.

ТЕҢДЕСТІК – тараптардың теңдей өкілдерінің қатысуымен келіс сөздер ді сол өкілдердің өзара мүдделерін ескере отырып, екі жаққа да тиімді келісімді қабылдау, келіссөздерді тең құқылық негізінде жүргізуді біл ді реді. «Паритет» деген ұғым екі немесе бір топ елдердің қарулы күш те рі нің немесе қару-жарақтың кейбір түрлерінің тепе – теңдігін де біл діреді.

PARITÄT, die (lat. paritas – Gleichheit, Gleichsetzung, Gleichstellung) – es bedeutet die Verhandlungsführung bei gleichmäßiger Vertretung der Seiten auf der Grundlage der Gleichheit, die die Bereitschaft ihrer Teilnehmer zum Ausdruck bringt, gegenseitige Interessen gleich zu berücksichtigen und gleichermaßen akzeptable Verträge abzuschließen. Der Terminus «Parität» bedeutet auch die Gleichheit der Streitkräfte oder ihrer einzelnen Arten von zwei Ländern oder einer Ländergruppe.

ТЕҢДІК ЖƏНЕ ТАРАПТАРҒА БІРДЕЙ ҚАУІПСІЗДІК ҚАҒИДАСЫ – ядролық қаруларды шектеу жəне тыйым салу мəселесін реттеу барысында қандай болмасын бір тарапқа біржақты артықшылықтар беру мүм кін ді гіне жол бермейтін негізгі қағида.

PRINZIP DER GLEICHHEIT UND GLEICHER SICHERHEIT – das

grundlegende Prinzip der Einschränkung und Reduzierung von Atomwaffen, das die Gewährung einseitiger Vorteile einer der Seiten ausschließt.

ТЕҢДІК, ТЕҢҚАЛЫПТЫЛЫҚ, əскери-стратегиялық – ядролық қаруларды ескергенде əскери саладағы күштер теңдігін білдіретін ұғым.

GLEICHGEWICHT, militärisch-strategisches, das – ein Begriff, der das Verhältnis im militärischen Bereich einschließlich der Atomwaffen chrakterisiert.

ТЕҢ ҚҰҚЫЛЫҚСЫЗ ШАРТТАР – күшті мелекеттердің əлсіз жəне тəуел ді мемлекеттерге күштеп таңар келісімшарттары. Теңсіз шарттар қата рына күштеп таңған, жаулап алу немесе кіріптар етер шарттар жатады, себебі олар келісімшарт жасасушы тараптардың бірінің егемендік мүдде сін, шарттың екі жаққа бірдей тиімділігі мен олардың тең егемендігі қа ғи даларын ескермейді.

NICHT GLEICHBERECHTIGTE VERTRÄGE, Pl. – Abkommen,

7677

die durch starke Staaten den schwächeren und abhängigen Ländern aufgezwungen werden. Zu nicht gleichberechtigten Verträgen gehören auch gewaltsame, räuberische und knechtende Verträge, denn sie werden gegen souveränen Willen einer der Vertragsseiten, gegen Prinzipen des gegenseitigen Vorteils und gegen die souveräne Gleichheit der Staaten abgeschlossen.

ТЕҢ ТӨРАҒАЛАР – мəслихаттардың немесе бір органның сессия сы ның Төрағалық міндетін тең құқылық қағидасымен екі мемлекеттің өкіл де рі біріге атқаратын процедуралық ереже.

ТЕҢІЗ ҚАРАҚШЫЛЫҒЫ / ҚАРАҚШЫЛЫҚ – ашық теңізде ке ме лерді немесе ұшақтарды басып алу, тоқтату немесе тонау сияқты халық аралық мəнді қылмыс.

PIRATERIE, die / SEERÄUBEREI, die – völkerrechtliches Verbrechen, Gewalthandlungen gegen Schiffe oder Flugkörper wie Festnahme, Aufhalten oder Erbeutung auf offener See.

ТЕРГЕУ КОМИССИЯЛАРЫ ЖƏНЕ БІТІМГЕРЛІК КОМИССИЯ-

ЛАРЫ – халықаралық дауды бейбіт жолмен шешу мақ са тын да мем лекет тер дің құратын халықаралық органдары. Тергеу ко мис сия ла ры ның қыз ме тіне даудың тек факт жақтарын анықтау ғана емес, сондай-ақ оны шешу шарттарын зерттеу жəне дайындау да жатады. Олардың жасаған қо ры тын дылары əдетте ұсыныс ретінде қаралады.

UNTERSUCHUNGS – UND SCHLICHTUNGSKOMMISSIONEN,

Pl. – internationale Gremien, die durch Staaten zum Zweck der friedlichen Beilegung internationaler Streitigkeiten gebildet werden. Ihre Funktion besteht nicht nur in der Ermittlung der faktischen Seite der Auseinandersetzung, sondern auch in der Ausarbeitung der Bedingungen für ihre Beilegung. Ihre Schlußfolgerungen sind in der Regel empfehlender Art.

ТӨРЕЛІК (ХАЛЫҚАРАЛЫҚ) – халықаралық таласты айтысушы жақтар дың келісімін алып, бір не бірнеше елдердің төрелігімен талдау.

INTERNATIONALES SCHIEDSGERICHT, das – aus einem oder mehreren Personen bestehendes internationales Gremium, das berufen ist, einen Streit zwischen den Ländern mit freiwilliger Zusage der Streitenden beizulegen.

ТӨРЕЛІК ЖАЗБА – 1) мемлекeттердің төрелік сот пен төрелік сотта қаралу рəсімін реттейтін халықаралық-құқықтық норма; 2) халықаралық шартты талдау жəне оның баптарын пайдалану рəсімі кезінде пайда болуы мүмкін дауларды реттеудің халықаралық-құқықтық нормасы.

SCHIEDSGERICHTSBARKEIT, die – 1) Norm des Völkerrechts, die die Art und Weise der Antragstellung eines Staates an das Schiedsgericht und Prozeduren des Schiedsverfahrens bestimmt; 2) Völkerrechtliches Verfahren für die Beilegung der Streitigkeiten zwischen den Vertragsparteien bei verschiedener Auslegung und Anwendung der Bestimmungen des Vertrags.

ТӨРЕЛІК СОТ – дипломатиялық жолмен шешу мүмкін болмаған ха лықаралық дауларды қарастыратын бітімгерлік халықаралық орган.

SCHIEDSGERICHT, das – im Völkerrecht: Gerichtsorgan, das sich mit Streitigkeiten zwischen Staaten befasst, die auf diplomatischem Weg nicht beigelegt werden konnten.

ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙ – бейбітшілік жəне соғыс кезеңінде жағдайдың аса ерекшелігіне байланысты елде немeсе елдің кейбір аудандарында күші не енгізілетін, елді ішкі жəне сыртқы қауіптен қорғауға, қоғамдық тəртіп ті сақтауға т.т. бағытталған ерекше шараларды қолдануға мүмкіндік беретін құқықтық жағдай.

ТӨТЕНШЕ ЗАҢ – елде аса бір қауіпті жағдай болған кезде іске асырылатын, əдетте билік атқару органдарына шексіз өкілдік беретін, атап айтқан да, өз қарауынша қимылдау жəне елде төтенше жағдай енгізу құқығын бе ре тін заң актілері.

NOTSTANDSGESETZ, das – Gesetzgebungsakte, die der Exekutivmacht im Fall der Entstehung im Land außerordentlicher Umstände uneingeschränkte Vollmachten gewähren, unter anderem auch das Recht nach ihrem Dünken den Ausnahmezustand zu erklären.

ТРАНЗИТ (лат. transitus – өту, кесіп өту) – шетелдік азаматтардың, сонымен қатар шетелдік жүктердің, мүліктердің, көліктердің, пошталық жөнелтімдердің жолы елдің сыртынан басталып, сыртында аяқталатын, осы мемлекеттік аумақ арқылы өтуі толық жолдың бір бөлігі ғана болып табылатын белгілі бір мемлекеттің аумағы арқылы өтуі. TRANSIT, der (lat. transitus – Durchfuhr, Durchreise) – Durchreise von ausländischen Personen und Durchfuhr von Gütern, Gepäck, Verkehrsmitteln, Postsendungen durch das Hoheitsgebiet oder eines Teils des Transitlandes, die außerhalb dieses Hoheitsgebiets beginnt und in einem Drittland endet.

ТҰРАҚТЫ ОДАҚ – екі немесе бірнеше егемен мемлекеттердің белгілі бір мақсаттарды іске асыру үшін құрған тұрақты бірлестіктің мем ле кет тік құрылымының түрі. Бірлестік мүдделі тараптардың арасындағы ке лі сімшарт негізінде құрылады.

7879

ТҮСІНІК – мемлекеттің халықаралық шартқа қол қоярда, оны қа был дарда немесе бекітерде жасайтын, сол шартқа қосыларда мəлімдейтін өзі не байланысты біржақты ресми ескертпесі. Осы арқылы мемлекет өзіне байланысты қолданымда шарттың кейбір қағидаларын алып тастау немесе заңдық əсерін өзгерту туралы өз ойын білдіреді.

ТІЗЕ БҮГУ – қарсыластың қарулы күштерінің қарсыласуды тоқ та тып, берілуі. Тізе бүккен кезде қарсыластың əскери мүлкі жеңген жақ қа өтеді. Жеңілген жақтың қарулы күштері əдетте қарусызданып, тұтқынға беріледі.

KAPITULATION, die (lat. capitulare – sich in bestimmten Punkten vereinbaren) – Verzicht auf den Widerstand, sich den gegnerischen Streitkräften unterwerfen. Bei der Kapitulation werden militärische Ausrüstungen dem Sieger übergeben. Die Streitkräfte des Besiegten werden entwaffnet und geben sich in der Regel gefangen.

ТІРКЕУ – дипломатиялық өкілді тіркеу рəсімі.

AKKREDITIEREN, das (lat. accredere – bevollmächtigen, beglaubigen) – Beglaubigung eines diplomatischen Vertreters.

ТІРКЕУ / ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТТАРДЫ – халықаралық шартты

халықаралық үкіметаралық ұйымдардың жүргізетін арнайы тізіміне енгізу.

REGISTRIERUNG VÖLKERRECHTLICHER VERTRÄGE – Aufnahme eines völkerrechtlichen Vertrags auf die Sonderliste, die durch eine internationale Regierungsorganisation geführt wird.

УАҒДАЛАСТЫҚТАН БАС ТАРТУ – дипломатиялық өкілдің немесе

бас қа бір ресми уəкілдің қолында тиісті тапсырысы болмастан, өз өкі летті гін асыра отырып іс істегені туралы мемлекеттің не басқа бір тиісті орган ның мəлімдеу актісі.

DESAVOUIERUNG, die (fr. desavouer – widerrufen, nicht anerkennen) – Erklärung der Regierung oder eines anderen Staatsorgans, wodurch mitgeteilt wird, dass diplomatischer Vertreter oder ein anderer offi zieller Beauftragter bei bestimmten Aktionen ohne vorherige Vollmachten gehandelt oder Grenzen seiner Vollmachten überschritten hat.

УАҚЫТША СЕНІМДІ ӨКІЛ – УСӨ, басшысы болмаған кезде дип ло матия лық өкілдікті уақытша басқаратын қызметкер.

GESCHÄFTSTRÄGER ad Interine (chatge d‘affaires ad interine) – eine Person, die bei Abwesenheit des Leiters der diplomatischen Vertretung sie vorübergehend leitet.

УƏКІЛ – елшілер сияқты мемлекет басшысы бекітетін 2-ші сыныпты дип ломатиялық өкілдіктің басшысы.

GESANDTE, der / die – Leiter der diplomatischen Vertretung 2.Klasse, wie auch der Botschafter wird er durch das Staatsoberhaupt akkreditiert.

УЛЬТИМАТУМ (лат. ultimus – ең соңғы) – 1) бір мемлeкет үкіметінің екінші мемлекет үкіметіне берілген уақытта белгілі бір іс-əрекеттерді атқа ру туралы, ал егер орындалмаса белгілі бір шаралар қолданумен сес көр сет кен үзілді-кесілді талабы; 2) Cоғыс кезінде əскери басшылық қар сы жақ тың əскерлеріне қажетсіз қантөгісті тоқтату мақсатында үзілді-ке сіл ді талап қоюы мүмкін.

ULTIMATUM, das (lat. ultimus – der Letzte) – 1) kategorische Forderung der Regierung eines Staates an die Regierung eines anderen Staates, innerhalb einer gesetzten Frist bestimmte Aktionen vorzunehmen, die durch die Drohung, falls der Forderung nicht nachgegangen, mit nachteiligen Maßnahmen begleitet wird. 2) Während der Kriegshandlungen kann das Ultimatum der militärischen Führung des Gegners vorgelegt werden, Waffen niederzulegen, um sinnloses Blutvergießen zu vermeiden.

«УОТЕРГЕЙТ» (ағыл. the Watergate) – биліктің ең жоғарғы буынын да ғы билік пұрсатын теріс пайдалануға байланысты 1972-ші жылдың жа зында АҚШ-та болған саяси жанжал.

WATERGATE – AFFÄRE, die (engl. the Watergate) – politischer Skandal, der mit dem Machtmissbrauch in den USA im Sommer 1972 auf höchster Machtebene verbunden ist.

ҰЗАРТУ – халықаралық шарттың қолданыс мерзімін ұзарту, созу.

PROLONGATION, die; VERLÄNGERUNG, die (lat. prolongare – verlängern) – Verlängerung der Geltungsdauer eines völkerrechtlichen Vertrags.

ҰЛТТЫҚ ТƏРТІП – аталмыш мемлекеттің аумағындағы шетелдік заңды жəне жеке тұлғаларға таралатын құқылық тəртіптің түрі. Ұлттық тəр тіп көрсетілген тұлғаларға аталмыш елдің отандық заңды жəне жеке тұл ға ла рына берілетін құқықтар мен артықшылықтарды беруін білдіреді.

Атал ған құқықтар олардың міндеттерін де реттейді.

8081

NATIONALREGIME, das – Art des Rechtsregimes, das auf ausländische juristische und physische Personen auf dem Hoheitsgebiet des Aufenthaltsstaates verbreitet wird. Es bedeutet, dass den genannten Personen dieselben Rechte und Privilegien gewährt werden, die im Staat einheimische juristische und physische Personen genießen. Dies betrifft auch ihre Pfl ichten an.

ҰЛЫСТАНДЫРУ – жеке меншіктегі кəсіпорындарды, халық ша руа шылы ғы ның түрлі салалары мен мүліктерінің мемлекет меншігіне өтуі. NATIONALISIERUNG, die – Überführen von privaten Betrieben, Wirtschaftszweigen und Vermögen in Staatseigentum.

ҮЗІЛДІ-КЕСІЛДІ ТАЛАП – 1) бір мемлeкет үкіметінің екінші мемлекет үкіметіне берілген уақытта белгілі бір іс-əрекеттерді атқару туралы, ал егер орындалмаса белгілі бір шаралар қолданумен сес көрсеткен үзілді-кесілді талабы; 2) Cоғыс кезінде əскери басшылық қарсы жақтың əскерлеріне қажетсіз қантөгісті тоқтату мақсатында үзілді-кесілді талап қоюы мүмкін.

ULTIMATUM, das (lat. ultimus – der Letzte) – 1) kategorische Forderung der Regierung eines Staates an die Regierung eines anderen Staates, innerhalb einer gesetzten Frist bestimmte Aktionen vorzunehmen, die durch die Drohung, falls der Forderung nicht entsprochen, mit nachteiligen Maßnahmen begleitet wird. 2) Während der Kriegshandlungen kann das Ultimatum der militärischen Führung des Gegners vorgelegt werden, Waffen niederzulegen, um sinnloses Blutvergießen zu vermeiden.

ҮКІМЕТ БАСШЫСЫ – үкіметтің қызметіне басшылық жасайтын лауазымды тұлға. Үкімет басшысы басқа елдердің дипломатиялық жəне бас қа да ресми адамдарын қабылдап, олармен келіссөздер жүргізуге, ха лық аралық конференцияларға қатысып, келісімшарттар мен келісімдерге арнайы рұқсатсыз-ақ қол қоюға өкілетті.

REGIERUNGSCHEF, der – eine Amtsperson, die die Tätigkeit der Regierung leitet und berechtigt ist, diplomatische und andere offi zielle Vertreter anderer Länder zu empfangen, mit ihnen Verhandlungen zu führen, an internationalen Konferenzen teilzunehmen, ohne besondere Vollmachten Verträge und Abkommen zu unterschreiben.

ФЕДЕРАЦИЯ (лат. foederatio – одақ, бірлестік) – мемлекеттік құ ры лымның бір түрі. Заң бойынша белгілі бір саяси дербестігі бар бірнеше мемле кет тік құрылымдардың бір одақтық мемлекет құруы. FÖDERATION, die (lat. foederatio – Vereinigung, Bündnis) – Staatsform, wo einige Staaten juristisch bei bestimmter Selbständigkeit eine Staatengemeinschaft bilden.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АМНИСТИЯ – 1961-ші жылдың 28-ші мамыры күні ағылшын адвокаты Питер Биненсонның Лондонда (Англия) құрған тə уел сіз, қоғамдық қызметке негізделген, мемлекеттік емес қоғамы. Мақ саты: Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқықтары туралы Жалпы Мə лім де ме сіне қайшы көзқарастармен ұлтына, тіліне, дініне немесе жынысына байланысты қамалған əлемдегі адамдардың барлығының бос тан ды ғын талап етіп, оларға қолдау көрсету. Басты органдары: Халық ара лық Кеңес, Ха лық ара лық атқару Комитеті жəне Халықаралық Хат шы лық.

AMNESTY INTERNATIONAL, ai – Gründung am 28.05.1961 in London (Großbritannien) durch den englischen Rechtsanwalt Peter Benenson als unabhängige, auf ehrenamtlicher Tätigkeit basierende Nichtregierungsorganisation. Ziele: Weltweiter Einsatz für die Freilassung und Unterstützung von Personen, die unter Mißachtung der Allgemeinen Erklärung der Menschenrechte der Vereinten Nationen wegen ihrer Überzeugung, ethnischer Herkunft, Sprache, wegen ihres Glaubens oder ihres Geschlechts inhaftiert sind. Hauptorgane: Internationaler Rat, Internationales Exekutivkomitee, Internationales Sekretariat.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА ҚОРЫ, ХВҚ – 1994-ші жылы құрылған. 2002-ші жылы 183 мүше мемлекеттері болды. Мақсаттары: қадағалау – ХВҚ өзіне мүше елдермен біріге отырып, халықаралық экономиканың дамуы мен саясатын талдап, фискалдық, ақша айырбастау жəне ақша сая сатын да ғы басқа да шараларын тексеріп, мүше елдер саясатының төлемдік ба ланс қа тигізер əсеріне баға береді.

INTERNATIONALER WÄHRUNGSFONDS (International Monetary

Fund – IMF), IWF – gegründet 1944, 183 Mitgliedstaaten (2002). Aktivitäten: Überwachung: der IWF analysiert mit den Mitgliedstaaten die internationale Wirtschaftsentwicklung und –politik, überprüft fi skal-, wechselkurs – und geldpolitische Maßnahmen und beurteilt die Auswirkungen der Politik der Mitgliedstaaten auf deren Zahlungsbilanz.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯЛАР – əртүрлі мəселелерді талдап, белгілі бір шешімдер мен ұсыныстар қабылдау мақсатында мем ле кет тік жəне халықаралық мемлекеттік емес ұйымдардың өкілдерінің жиналуы, кездесуі.

INTERNATIONALE KONFERENZEN, Pl. – Tagungen der Vertreter verschiedener Staaten, internationaler Regierungs – und Nichtregierungsorganisationen, um bestimmte Fragen zu besprechen und Entscheidungen zu treffen sowie Empfehlungen zu erarbeiten.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНЦЕССИЯ (лат. concessio – рұқсат, мойындау) – мемлекеттің шетелдіктерге арнайы шарт негізінде өз аймағында нақты өндірістік-экономикалық қызмет атқаруға беретін рұқсаты.

8283

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР – əлем сахнасындағы мемлекеттер, ұйымдар мен қозғалыстар арасындағы экономикалық, дипломатиялық, саяси, əскери т.т. қатынастардың жиынтығы. Халықаралық қатынастарда негізгі рөлді мемлекетаралық қатынастар атқарады.

INTERNATIONALE BEZIEHUNGEN, Pl. – Gesamtheit gegenseitiger wirtschaftlicher, rechtlicher, diplomatischer, militärischer Beziehungen zwischen Staaten, Organisationen und Bewegungen auf der Weltbühne. In den internationalen Beziehungen spielen Beziehungen zwischen den Staaten die Hauptrolle.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДА КҮШ ҚОЛДАНБАУ – ха лықара лық қатынастарда бір мемлекеттің аумақтық тұтастығына немесе саяси тəуелсіздігіне қарсы күш қолданамыз деп сес көрсетуден немесе күш қол да ну дан бас тартуды білдіретін халықаралық құқықтың негізгі қа ғи дала ры ның бірі.

NICHTANWENDUNG DER GEWALT IN DEN INTERNATIONA-

LEN BEZIEHUNGEN – eines der Hauptprinzipien des Völkerrechts, Verzicht in den internationalen Beziehungen auf Drohung mit Gewaltanwendung und ihrer Anwendung oder auf Drohung durch eine andere Weise gegen die territoriale Unantastbarkeit, politische Unabhängigkeit eines Landes, die die Satzung der UNO verletzen würden.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК – жалпы бейбітшілікті бұзуға немесе халықтар қауіпсіздігіне қандай да болмасын қауіп төндіруді болдырмауға бағытталған халықаралық қатынастың күйі.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ – 1) Мемлекеттер арасындағы қарым-қа тынас ты реттейтін жəне олардың құқықтары мен міндеттерін белгілейтін заңдық қағидаттар мен қалыптардың жүйесі. 2) Заң ғылымдарының саласы. VÖLKERRECHT, das; INTERNATIONALES RECHT – 1) System juristischer Prinzipien und Normen, die die Beziehungen zwischen Staaten regeln und ihre Rechte und Pfl ichten untereinander bestimmen; 2) Zweig der Jurisprudenz.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАЛ / ЖАЛДАУ – белгілі бір ке лісім шарт бойынша елдің өз аумағының бір бөлігін уақытша, белгілі бір мақ сат та жəне арнайы шартпен екінші мемлекетке пайдалануға беру.

VÖLKERRECHTLICHE PACHT, die – Überlassung eines Gebietsteils durch ein Land auf vertraglicher Basis zu Gebrauch und Nutzung an ein anderes Land für einen bestimmten Zeitraum, zu einem bestimmten Zweck und unter bestimmten Bedingungen.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК – халықаралық

құ қық субъектісінің халықаралық құқықтың басқа бір субъектісіне ти гізген зақымын өтеуді, сонымен қатар зиян шеккен жаққа өз мүддесіне келген зиянды сол зиян келтірген жақтың есебінен, қажет болса оған тиісті санк цияларды қолдана отырып, толтыруды талап етуге құқық беретін жəне қамтамасыз ететін айрықша халықаралық-құқықтық институт. VÖLKERRECHTLICHE VERANTWORTUNG – eine besondere internationale Rechtsinstitution, die die Verantwortung des Völkerrechtssubjekts zur Schadenersatzleistung für ein anderes Völkerrechtssubjekt sowie das Recht der gelittenen Seite auf Wiedergutmachen ihrer verletzten Interessen auf Kosten der Seite bestimmt, die diesen Schaden zugefügt hat, einschließlich die Anwendung in bestimmten Fällen der letzteren gegenüber auch Sanktionen.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАНЫМ – мемлекеттердің жаңа мемле кет тер ді немесе үкіметтерді, сондай-ақ тануды қажет ететін субъек тілер ді олармен белгілі бір қатынас орнату үшін тануы, мойындауы.

VÖLKERRECHTLICHE ANERKENNUNG – Anerkennung neuer Staaten, Regierungen oder anderer Völkerrechtssubjekte durch andere Staaten zum Zweck der Herstellung mit ihnen bestimmter Beziehungen.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗГІ ҰСТАНЫМДАРЫ – ха лықара лық өмірдің белгілі бір белесіндегі ең маңызды сұрақтарын реттеудегі ха лықаралық қатынастар субъектілері тəртібінің жалпы қабылданған норма ла рының белгісі мен қорытындыларының жинағы.

GRUNDPRINZIPIEN DES VÖLKERRECHTS, Pl. – Prinzipien des

Völkerrechts, konzentrierter Ausdruck und Verallgemeinerung allgemein anerkannter Verhaltensweise der Subjekte internationaler Beziehungen in den wichtigsten Fragen des internationalen Lebens in einer bestimmten historischen Etappe.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ – халықаралық құқық қа байланысты белгілі бір құқықтары мен жауапкершіліктері бар халықара лық қатынастардың мүшелері.

VÖLKERRECHTSSUBJEKT, das – Teilnehmer der internationalen Beziehungen, die nach dem Völkerrecht Rechts – und Verantwortungsträger sind.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ СƏЙКЕСТЕНДІРУ – халықаралық құқық тың əртүрлі көзін есепке ала отырып, оның халықаралық құқықтың қол даныстағы нормаларын зерттеу жəне реттеу, құқықтық нормаларды бір-бірімен сəйкестендіру, араларындағы қайшылықтарды жойып, ес кірген баптарын алып тастау.

8485

KODIFIZIERUNG DES INTERNATIONALEN RECHTS – (lat. codifi catio) – zusammenfassende Regelung der geltenden Normen des Völkerrechts durch Prüfung und Einbeziehung verschiedener Quellen des internationalen Rechts, Abstimmung dieser Rechtsnormen untereinander, durch Beseitigung von bestehenden Widersprüchen und Abschaffung der veralteten Bestimmungen.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЛАҢКЕСТІК / ТЕРРОРИЗМ (лат. terror – қор қыныш, үрей) – адамдардың мағынасыз өліміне соқтыратын, мемлекет тердің жəне олардың дипломатиялық қызметінің жұмысына кеселін ти гізіп, халықаралық қатынастарға, кездесулерге жəне елдер арасындағы көлік байланыстарына қиындықтар келтіретін қоғамға қауіпті халықаралық деңгейдегі іс-қимылдар.

INTERNATIONALER TERRORISMUS (lat. terror – Angst, Entsetzen) – gesellschaftsgefährliche gewalttätige Aktionen internationalen Maßstabs, die zum sinnlosen Tod der Menschen führen, normale diplomatische Tätigkeit der Staaten und ihrer Vertreter stören und Durchführung internationaler Kontakte, Begegnungen sowie den Verkehr zwischen den Staaten erschweren.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МƏСЛИХАТТАР – əртүрлі мəселелерді талдап, белгілі бір шешімдер мен ұсыныстар қабылдау үшін мемлекеттің жəне халық ара лық мемлекеттік емес ұйымдардың өкілдерінің жиналуы, кездесуі. INTERNATIONALE KONFERENZEN, Pl. – Tagungen der Vertreter

verschiedener Staaten, internationaler Regierungs – und Nichtregierungsorganisationen, um bestimmte Fragen zu besprechen und Entscheidungen zu treffen sowie Empfehlungen zu erarbeiten.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ӨЗЕНДЕР – халықаралық сипаттағы ішкі су жолдары, арасында қолдан жасалған байланыс су арналары бар жəне де т.б. бірнеше мемлекеттің аумағы арқылы өтетін, əрі халықаралық кеме жолы ретінде пайдалынылатын өзендер.

INTERNATIONALE FLÜSSE – internationale Innengewässer, d.s. Flüsse, künstliche Wasserverbindungen zwischen ihnen u.a., die durch die Hoheitsgebiete einiger Staaten fl ießen und dem internationalen Schiffsverkehr dienen.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӨРЕЛІК – халықаралық таласты айтысушы жақ тардың келісімін алып, бір не бірнеше елдердің төрелігімен талдау.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ МЕН

ИММУНИТЕТТЕРІ – халықаралық үкіметаралық ұйымдарға, олардың қызметкерлеріне, сондай-ақ осы ұйымдардың жанындағы мемлекет өкілдік те рі мен қызметкерлеріне орналасқан мемлекет аумағы көлемінде бе ріле тін айрықша құқықтар мен артықшылықтар.

PRIVILEGIEN / VORRECHTE UND IMMUNITÄTEN INTERNATIONALER ORGANISATIONEN – besondere Rechte und rechtliche Sonderstellungen, die internationalen Regierungsorganisationen, ihrem Personal sowie Vertretungen von Mitgliedstaaten dieser Organisationen und deren Mitarbeitern im Hoheitsgebiet des Aufenthaltsstaates gewährt werden.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМНЫҢ ЖАРҒЫСЫ – халықаралық ұйым ның мақ сат та рын, қызметін іске асыру жəне ұйымдастыру түрлерін, сонымен қа тар мүшелік пен қаржыландыру шарттарын анықтап – бел гі лей тін құ жат.

SATZUNG / CHARTA DER INTERNATIONALEN ORGANISATI-

ON – Dokument, das Ziele, Prinzipien, Funktionierungs – und Organisationsformen der Tätigkleit sowie Mitgliedschaftbedingungen und Finanzierung einer internationalen Organisation festlegt.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТТАРДЫҢ ТҮСІНДІРМЕСІ – халықаралық келісімнің шарттарын мейлінше толық жəне дəл іске асыру мақсатында оның негізгі мағынасы мен мазмұнын анықтау. Халықаралық шарттардың түсіндірме қағидасы баршаға міндетті сипатта болады.

ERLÄUTERUNG VON VÖLKERRECHTICHEN VERTRÄGEN – die – Bestimmung des eigentlichen Sinns und Inhalts des völkerrechtlichen Vertrags mit dem Ziel, seine Bestimmungen voll und genau zu realisieren. Prinzipien der Erläuterungen von völkerrechtlichen Verträgen sind für alle verbindlich.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТТАРДЫ ТІРКЕУ – халықаралық шартты халық ара лық үкіметаралық ұйымдардың жүргізетін арнайы тізіміне енгізу.

REGISTRIERUNG VÖLKERRECHTLICHER VERTRÄGE – Aufnahme eines völkerrechtlichen Vertrags auf die Sonderliste, die durch eine internationale Regierungsorganisation geführt wird.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШИЕЛЕНІСТЕРДІ БЕЙБІТ ЖОЛМЕН РЕТ-

ТЕУ – халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі, халықаралық бейбітшілікке, қауіпсіздікке жəне əділеттікке қатер тигізбес үшін мем лекет ара лық шиеленістерді бейбіт жолмен реттеуді көздейді.

FRIEDLICHE LÖSUNG / BEILEGUNG INTERNATIONALER

STREITIGKEITEN – eines der Hauptprinzipien des Völkerrechts, wonach die Streitigkeiten zwischen den Staaten durch friedliche Mittel beigelegt werden müssen, um den Weltfrieden und die -sicherheit sowie Gerechtigkeit nicht zu gefährden.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШИЕЛЕНІСТІҢ БƏСЕҢДЕУІ – мемлекеттер арасын да ғы шиеленісті шешу жəне өзара қатынастарды реттеу, халықаралық қатынастарды бейбіт қатар өмір сүру қағидасы негізінде қайта құру үрдісі.

8687

ENTSPANNUNG DER INTERNATIONALEN LAGE – Nachlass der

Spannung und Normalisierung der Beziehungen zwischen den Staaten, Umbau internationaler Beziehungen auf der Grundlage des Prinzips der friedlichen Koexistenz.

ХАТТАМА – халықаралық шарттар атауының бірі. Маңызды көп та рап ты жəне қостарапты келісімдер хаттама нысанында жасалуы мүмкін. Не гізгі шартқа қосымша ретінде толықтырулар, өзгерістер енгізу немесе оның қағидаларына шек қою туралы хаттамалар көбірек ездеседі.

PROTOKOLL, das – eine der Bezeichnungen der völkerrechtlichen Verträge. Wichtige multi – und bilaterale Abkommen können in Form eines Protokolls geschlossen werden. Besonders oft trifft man Protokolle als Anhang zum Hauptvertragswerk, das es ergänzt, ändert oder seine Gültigkeit einschränkt.

ХИМИЯЛЫҚ ЖƏНЕ БАКТЕРИОЛОГИЯЛЫҚ ҚАРУЛАР – улау ерек ше лік терін пайдаланып, өлтіре соққы беру немесе басқа да зиян келті ру мақсатында қолданылатын жаппай қыру қаруларының бір түрі.

CHEMISCHE UND BAKTERIOLOGISCHE WAFFEN – Typen der

Massenvernichtungswaffen, die verwendet werden, um durch ihre giftigen Eigenschaften den Gegner tödlich zu treffen oder ihm anderen Schaden zuzufügen.

ЦЕССИЯ (лат. cessio – міндеттерін басқаларға тапсыру туралы талапқа бас ию, өз құқықтарын басқа біреуге тапсыру) – өзара келісім бойынша бір мемлeкеттің аумағының бір бөлігін екінші мемлекетке беру, өткізу. ZESSION, die (lat. cessio – Überlassung seiner Verpfl ichtungen auf eine andere Person, Übertragung eines Anspruchs von dem bisherigen Gläubiger auf einen Dritten) – im Völkerrecht bedeutet sie die Übergabe eines Teils des Hoheitsgebiets eines Staates nach Vereinbarung zwischen ihnen einem anderen Staat.

ШАБАРМАН ПАРАҒЫ – дипломатиялық шабарман мəртебесіне сай шекара арқылы осы қағазда көрсетілген санды дипломатиялық поштаны алып өтуге құқық беретін арнайы құжат.

KURIERLISTE, die – Sonderausweis, der den Status der Kurierliste bestimmt und das Recht gibt, die in der Liste angegebene Zahl der Diplomatenpost über die Grenze zu führen.

ШАБУЫЛДАМАУ – мемлекеттің бірінші болып басқа бір мемлекетке қарсы қарулы күш қолданбау қағидасы.

NICHTANGRIFFSPRINZIP, das – Prinzip, dem zufolge ein Staat gegen den anderen nicht als erster die militärische Kraft einsetzt.

ШАНХАЙ БЕСТІГІ, ШБ – 1996-шы жылы құрылды, құрамына Қа зақ стан, Қы тай, Қырғызстан, Ресей жəне Тəжікстан кіреді. Мақсаттары: даулы мə се ле лер ді өзара мүдделерін ескере отырып, бейбіт жолмен, ке ліс сөз дер ар қы лы шешу. Осы ұйым Еуразия кеңістігіндегі жағдайды ай тар лық тай сауық ты ру ға, өзара сенімді, аймақтағы тұрақтылық пен қа уіп сіз дік ті ны ғайту ға мүмкіндік берді. 2001-ші жылы «Бестікке» Өз бек стан мүше болғаннан бастап, ол Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы «ШЫҰ» деп аталады.

SHANGHAIER FÜNF – gegründet 1996; Mitgliedstaaten: Kasachstan, China, Kyrgystan, Russland und Tadschikistan. Ziele: friedliche Lösung von Streitfragen durch Verhandlungen auf der Grundlage gegenseitiger Berücksichtigung der Interessen. Sie gab die Möglichkeit, die Situation im eurasischen Raum bedeutend zu gesunden, gegeseitiges Vertrauen, Stabilität und Sicherheit in der Region zu festigen. Seit der Mitgliedschaft von Usbekistan an der «Fünf» (2001) wird sie die Shanghaier Organisation für Zusammenarbeit (ShOZ) genannt.

ШАНХАЙ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ҰЙЫМЫ, ШЫҰ – бұрынғы «Шанхай бестігі ұйымын» қайта құру нəтижесіндe 2001-ші жылы құрылды. Мақсаттары: ШЫҰ-на мүше елдeрдің (Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей, Тəжікстан жəне Өзбекстан) аймақтық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, діни экстремизм мен халықаралық лаңкестікке (терроризмге) қарсы күрес пен сауда жəне экономикалық ынтымақтастықты тереңдету.

SHANGHAIER ORGANISATION FÜR ZUSAMMENARBEIT, die – hervorgegangen 2001 aus der «Shanghaier Fünf». Ziele: Zusammenarbeit der ShOZ-Mitgliedstaaten (Kasachstan, China, Kyrgysstan, Russland, Tadschikistan und Usbekistan) bei der Gewährleistung der regionalen Sicherheit, im Kampf gegen den religiösen Extremismus und internationalen Terrorismus sowie für die Ausweitung der handelswirtschaftlichen Zusammenarbeit.

ШАПҚЫНШЫЛЫҚ I – бір елдің егемендігіне, жерінің біртұтасты ғына немесе саяси тəуелсіздігіне қарсы бөтен елдің қарулы күштерінің қолданылуы.

AGGRESSION, die – militärischer eines Landes gegen die Souveränität, territoriale Integrität oder politische Unabhängigkeit eines anderen Landes.

ШАПҚЫНШЫЛЫҚ II – бір не бірнеше мемлекеттің қарулы бас қын шылық мақсатымен немесе басқа да нысанда басқа елдің ішкі істеріне күш қолдана отырып қол сұғуы.

ШАРАЛАРДЫ ӨТКІЗУ ТƏРТІБІ – халықаралық мəслихаттары сессиялары жұмысының ұйымдастырылу, шақырылу жəне өткізілу тəртібін реттей тін нормалардың жиынтығы.

8889

DURCHFÜHRUNGSBESTIMMUNGEN VON PROZEDUREN – Gesamtheit von Normen, die die Organisation der Arbeit, Einberufung der Sitzungen und Durchführung von internationalen Konferenzen regeln.

ШАРТ – өзара жəне коллективтік қауіпсіздікті, өзара көмек пен ша буыл жасаспауды жəне басқа да сұрақтарды, сондай-ақ мемлекеттер ын тымақ тас тығының нақты салалары үшін мағынасы үлкен қағидалар мен қа лып тарын реттейтін өзара жəне көптараптық халықаралық шарттың атауы.

ШАРТТАР – алама / теңсіз – күшті мелекеттердің əлсіз жəне тəуелді мемлекеттерге күштеп таңар келісімшарттары. Теңсіз шарттар қатарына күштеп таңған, жаулап алу немесе кіріптар етер шарттар жатады, себебі олар келісімшарт жасасушы тараптардың бірінің егемендік мүддесін, шарт тың екі жаққа бірдей тиімділігі мен олардың тең егемендігі қа ғи дала рын ескермейді.

NICHT GLEICHBERECHTIGTE VERTRÄGE, Pl. – Abkommen, die

durch starke Staaten den schwächeren und abhängigen Ländern aufgezwungen werden. Zu nicht gleichberechtigten Verträgen gehören auch gewaltsame, räuberische und knechtende Verträge, denn sie werden gegen souveränen Willen einer der Vertragsseiten, gegen Prinzipen des gegenseitigen Vorteils und gegen die souveräne Gleichheit der Staaten abgeschlossen.

ШЕК – халықаралық құқық субъектілерінің белгілі бір іс-қимылдарды белгілі не белгісіз бір мерзімге тоқтату немесе тежеу туралы уағдаластығы. MORATORIUM, das (lat. mora – Verzögerung) – Vereinbarung der Völkerrechtssubjekte über die Befristung oder Zurückhaltung von einem Akt für eine bestimmte oder unbestimmte Zeit.

ШЕКАРА БЕЛГІЛЕРІН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ – көршілес мем ле кеттер дің күшіндегі екі тараптық шарттар негізінде мемлекеттік шекараның өту орнын біріге тексеріп, қажет болса қалпына келтіру, бұзылған шекара белгілерін алмастырып, жаңартуы.

NEUMARKIERUNG DER GRENZLINIEN – gemeinsame Prüfung und notfalls die Wiederherstellung der Staatsgrenze an Neubestimmungsstellen, Ersetzung zerstörter und Errichtung neuer Grenzzeichen, die durch die Nachbarstaaten auf der Grundlage der zwischen ihnen abgeschlossenen und geltenden Abkommen durchgeführt werden.

ШЕКАРАЛЫҚ КЕЛІСІМДЕР, ШЕКАРА ТУРАЛЫ ШАРТТАР – мемле кет тік шекараны, оның өту жері мен тəртібін белгілеу, жанжалдар мен қақтығыстарды шешу, шекара сұрақтарын, сондай-ақ шекара ай ма ғын дағы шаруашылық қызметтерді реттеудегі ынтымақтастық пен өзара кө мек туралы көршілес мемлекеттер арасындағы келісімшарт.

GRENZVERTRÄGE – Übereinkünfte zwischen Nachbarstaaten über die Bestimmung der Staatsgrenzen, der Landschaft und der Grenzregeln, Beilegung der Konfl ikte und Streitigkeiten, über die Zusammenarbeit und gegenseitige Hilfe in Grenzfragen sowie Wirtschaftstätigkeit im Grenzgebiet.

ШЕКАРАЛЫҚ ӨЗЕНДЕР – бойымен мемлекеттік шекара өтетін өзендер. GRENZFLÜSSE – Flüsse, die die Staatsgrenze entlang fl ießen.

ШЕКАРАЛЫҚ ТЕКСЕРІС / БАҚЫЛАУ – мемлекеттік шекара мен шекара аймағындағы тəртіпті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жинағы.

GRENZKONTROLLE, die – Gesamtheit von Maßnahmen für die Sicherung der Staatsgrenzen und des Grenzgebiets.

ШЕКАРАНЫ БЕЛГІЛЕУ / АЙҚЫНДАУ – мемлекеттер арасындағы шекараның жалпы өту бағытын мемлекетаралық келіссөздер негізінде анықтау. Айқындау кезінде шекараның өту барысы картада нақтылы көрсетіледі.

DELIMITATION DER GRENZEN, die (lat. delimitatio – Bestimmung, Festlegung) – Festlegung der allgemeinen Grenzlinien zwischen den Staaten durch Verhandlungen. Während der Delimitation wird der Grenzablauf in der Regel auf der Landkarte markiert.

ШЕКАРАНЫ ОРНАТУ / ЖҮРГІЗУ – арнаулы шекаралық белгілер орнатып, мемлекеттік шекараны жүргізу. Белгілеу жұмысы шекараны айқын дау туралы құжаттар негізінде жəне тең құқықты комиссияның қа тысуы мен жүргізіледі.

DEMARKATION, die (lat. demarcatio – Grenzziehung, Abgrenzung, Trennungsstrich) – Grenzziehung vor Ort durch die Errichtung von besonderen Grenzzeichen. Die Demarkation wird auf der Grundlage der Unterlagen über die Grenzfestlegung bei Teilnahme gleichberechtigter Kommissionen der Länder durchgeführt.

ШЕКАРАНЫ ТҮЗЕТУ – өту жерінде шарт актілерінде көрсе тіл ген де гімен салыстырғанда кейбір өзгерістерді енгізе отырып, мемлекеттік шекараны аздап нақтылау, өзгерту.

ШЕТЕЛДІКТЕР – аталмыш мемлекеттің азаматы болып саналмайтынына жəне басқа мемлекеттің азаматы екеніне дəлел құжаттары бар адамдар.

9091

AUSLÄNDER, der – Personen, die die Staatsangehörigkeit des Aufenthaltslandes nicht besitzen und ihre Zugehörigkeit zu einem anderen Staat nachweisen können.

ШЕТЕЛДІК ТӨЛҚҰЖАТ – шетелге қызмет бабымен немесе жеке шаруасымен шығатын азаматтарға Сыртқы істер министрлігі немесе Ішкі істер министрлігі беретін, жеке басы мен азаматтығын куəландыратын құжат. REISEPASS, der – ein Zeugnis, das eine Person und ihre Staatsangehörigkeit ausweist, die dienstlich oder persönlich ins Ausland fährt. Der Reisepass wird durch das Auswärtige Amt oder das Ministerium fürs Innere ausgestellt.

ШИЕЛЕНІС – мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығысқа əкеліп соқты руы мүмкін егес, шиеленіс. Мұндай шиеленіс жиі-жиі соғыс қи мыл дары на ұласқан.

KONFRONTATION, die (lat. con-gegen, front / frontis – Stirn) – Spannung, gefährliches Gegenüberstehen in den Beziehungen zwischen Staaten, die den militärischen Konfl ikt zur Folge haben kann. Öfters hat die Konfrontation zu einem offenen Krieg geführt.

ШЫҒЫНЫН ҚАЙТАРУ – халықаралық құқықты бұзудың салдарынан халықаралық құқық субъектісінің екінші халықаралық құқық субъектісіне тигізген шығындарын өтеу материалдық жауапкершілігінің бір нысаны.

WIEDERGUTMACHUNG / die REPARATION, die (lat. reparatio –

Wiederherstellung) – eine Form der materiellen Verantwortung des Völkerrechtssubjekts für den Schaden, der infolge seiner Rechtsverletzung einem anderen Völkerrechtssubjekt zugefügt worden war.

«ШЫҒЫС КӨРШІЛЕСТІГІ» (ЕО-ның) – «Шығыс көршілестігі» 2009 жылы 7 мамырда ТМД-ның алты мемлекеті мен ЕКС арасында құрылып, екі жəне көпжақты деңгейді қамтиды; аталған бұрынғы Кеңес республикаларына саяси жəне экономикалық реформаларды іске асыруда, еркін сауданы дамытуда, энергиямен қамтамасыз ету қауіпсіздігін қамтамасыз етуде қаржылай қолдау (2010–13: 600 млн. €) көрсетіліп, басқа елдерге визасыз бару мүмкіндігін қарастыру перспективасын ашты.

«ÖSTLICHE PARTNERSCHAFT» der EU: Die «östliche Partnerschaft» wurde am 7.5.2009 mit den sechs GUS-Staaten der ENP gegründet und hat eine bilaterale und multilaterale Ebene; diesen ehemaligen Sowjetrepubliken werden u.a. Finanzhilfen (2010–13: 600 Mio. €) für die Umsetzung politischer und wirtschaftlicher Reformen, Assoziierungsabkommen, Freihandel, Unterstützung bei der Energieversorgungssicherheit und visafreie Einreise in die EU in Aussicht gestellt.

ІРІ ҚАРА МАЛДЫҢ ҚОЯНШЫҚ АУРУЫ (Bovine Spongiforme

Enzephalopathie), БСЭ – алғашқы рет 1986-шы жылы Ұлыбританияда бай қал ған ірі қара малдың ми ауруы. Адамдарға жұқса, емге көнбейтін жəне өлімге соқтыратын нерв жүйесінің кеселі. Тұтынушыларды осы аса қатерлі кеселден қорғау жəне БСЭ ауруының тарауына тосқауыл қою мақса тын да Еуропа елдері кең көлемді сақтық шараларын жүзеге асыруда. BSE (Bovine Spongiforme Enzephalopathie), Rinderwahnsinn – Hirnkrankheit, die erstmals 1986 bei Rindern in Großbritannien entdeckt, führt bei den Menschen zu den unheilbaren und tödlich verlaufenden neurologischen Erkrankungen. In Anbetracht dieser großen Gefahr wurden in europäischen Ländern umfassende Maßnahmen zum Schutz der Verbraucher und zur Verhinderung einer Ausbreitung von BSE getroffen.

ІШКІ СУЛАР – мемлекеттің аумақтық суларын қоспағандағы ел ішіндегі барлық су аумағы.

BINNENGEWÄSSER, Pl. – Gesamtheit aller Gewässer innerhalb eines Staates mit Ausnahme seiner Hoheitsgewässer.

ЭКЗЕКВАТУРА (лат. exsequare – анықтау, белгілеу) – қабылдаушы мемлекет үкіметінің шетелдің консулын осы лауазым иесі ретінде танығанын куə лан дыратын ресми құжат.

EXEQUATUR, die (lat. exsequare – vollziehen, ermitteln, feststellen) – ein offizielles Dokument, das einem ausländischen Konsul durch die Regierung des Aufenthaltslandes zur Ausübung seiner Befugnisse erteilt wird.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ПЕН ДАМУ ҰЙЫМЫ,

ЭЫДҰ, 1960-шы жылғы 14-ші желтоқсандағы Париж келісімдеріне байланысты АҚШ – тың Маршалл жоспарын үйлестіру үшін 1948-ші жылы құрылған Еуропадағы Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымының (Organisation for European Economic Cooperation) ізбасары. 30 ел мүше болып табылады. Мақсаттары: мүше елдердің экономикалық, валюталық жəне даму саясатын қолдап, үйлестіріп отыру. Басты органдары: Тұрақты мүшелер делегацияларының Кеңесі (министрлер деңгейінде), Атқару комитеті, Халықаралық хатшылық. ЭЫДҰ-ның арнайы ұйымдары: Энергетика жөніндегі халықаралық агенттік (International Energy Agency), Атом энергиясы агенттігі (Nuclear Energy Agency).

ORGANISATION FÜR WIRTSCHAFTLICHE ZUSAMMENAR-

BEIT UND ENTWICKLUNG (Organisation for Economic Cooperation and Development), OECD – Gründung durch Pariser Übereinkommen vom 14.12.1960 als Nachfolgeorganisation der 1948 geschaffenen, den US-Marshall-Plan koordinierenden Organisation für Wirtschaftliche Zusammenarbeit in Europa OEEC (Organisation for European Economic Cooperation). Mitglieder: 30 Staaten. Ziele: Förderung und Koordination der Wirtschafts-,

9293

Währungs – und Entwicklungspolitik der Mitglieder. Hauptorgane: Rat der Ständigen Delegationen der Mitglieder (auf der Ebene der Minister), Exekutivausschuss, Internationales Sekretariat. Sonderorganisationen der OECD sind die Internationale Energie-Agentur IEA (International Energy Agency) und die Kernenergie-Agentur NEA (Nuclear Energy Agency).

ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ / СЕКТОРЛАРЫ – бірінші кезекті секторлар: ауыл шаруашылығы, орман жəне балық шаруашылығы; екінші кезек ті секторлар: қол кəсіпкерлігі, өндіріс, энергия жəне су шаруашылығы, тау-кен мен құрылыс өндірісі; үшінші кезекті секторлар: қызмет көр се тудің барлық салалары.

WIRTSCHAFTSSEKTOREN: Primärsektor: Landwirtschaft, Forstwirtschaft, Fischerei; Sekundärsektor: produzierendes Gewerbe, Industrie, Handwerk, Energie – u. Wasserwirtschaft, Bergbau, Baugewerbe; Tertiärsektor: alle Dienstleistungen.

ЭКСПАТРИАЦИЯ (лат. ex – ішінен, patria – отан) – белгілі бір себептермен азаматтығынан айырылу.

EXPATRIATION, die; EXPATRIIERUNG, die; AUSBÜRGERUNG,

die – (lat. ex. – aus, patria – Heimat, Land) – Entzug der Staatsangehörigkeit aus irgendwelchen Gründen.

ЭКСПОРТҚА МҰНАЙ ШЫҒАРУШЫ ЕЛДЕРДІҢ ҰЙЫМЫ (ағыл.

Organization of Petroleum Exporting) – ОПЕК, 1960-шы жылы құрылған ха лықаралық үкіметаралық ұйым. Оның бағдарламасында ОПЕК ел де рінің мұнай жөніндегі саясатын келістіру, мұнай өндіру көлемі мен оған деген бағаны бақылау, сондай-ақ мұнай байлықтарын өз бетімен өндіруге ұм тылу қағидалары бекітілген.

ORGANISATION DER ERDÖL EXPORTIERENDEN LÄNDER

(engl. Organization of Petroleum Exporting) – OPEK, eine 1960 gegründete internationale Regierungsorganisation. Ihrem Programm zufolge streben die OPEK – Mitgliedstaaten nach der Koordinierung ihrer Erdölpolitik, Kontrolle über Erdölförderungsumfang und Erdölpreise, selbständige Erschließung ihrer Erdölressourcen.

ЭКСТЕРРИТОРИЯЛДЫЛЫҚ (лат. ex – ішінен, territorialis – аталмыш аумаққа байланысты) – шетелдік мемлекеттің заңдарынан тəуелді болмай тек өз елінің ғана заңдарына бағыну.

ЭМБАРГО (исп. еmbargo – тыйым салу) – белгілі бір тауарларды, валютаны елге əкеліп немесе елден шығаруға, сонымен бірге ғылыми-техникалық ақпараттармен, авторлық не басқа да құқықтармен алмасуға, саудa-саттық жəне басқа да сауда-экономикалық қызметтердің кейбір түрлеріне тыйым салу не шек қою.

EMBARGO, das; HANDELSSPERRE, die (span. embargo – Verbot) – Verbot oder Ein – und Ausfuhreinschränkungen für bestimmte Waren oder Währungen, für Übergabe wissenschaftlich-technischer Informationen, Autoren – oder anderer Rechte, für Ausübung bestimmter Formen der kommerziellen u.a. handelswirtschaftlichen Tätigkeit.

ЭМИГРАНТ (лат. emigrans – елден кетуші) – өзі азаматы болып табылатын немесе тұрақты өмір сүрген елінен басқа мемлекетке тұрақты қо ныста ну ға кеткен адам.

EMIGRANT, der; AUSWANDERER, der (lat. emigrans – Ausreisende, Auswandernde) – eine Person, die das Land verlässt, dessen Staatsangehörigkeit er besitzt oder wo er ständig gelebt hat, und in einen anderen Staat zum ständigen Wohnort ausreist.

ЭМИССАР (лат. emissarius – жолданған) – мемлeкеттің немесе бір жеке меншік ұйымның басқа елдегі əртүрлі тапсырмаларын орындайтын арнаулы өкілі.

EMISSÄR, der (lat. emissarius – Gesandte) – Sonderbeauftragte eines Staates oder einer Privatorganisation, der verschiedene Aufträge im fremden Land erfüllt.

ЭНЕРГИЯ КӨЗДЕРІ – өз ішіне энергия жинақтаған, энергия өндіруде қолданылатын қатты / қою, сұйық, газ түріндегі немесе радиоактивтік материалдар. Таза энергия көздері əдетте табиғатта кездесетін түрінде (мұнай, газ, көмір, уран рудасы, су қуаты) қолданылады. Қосалқы энергия ке рі сінше осы энергия көздерін өңдеу барысында туындайды (бензин, солярка, ток, сырттан жеткізілген жылу).

ENERGIETRÄGER: Feste, fl üssige, gasförmige oder radioaktive Stoffe, die Energie in sich speichern. Sie dienen der Energieerzeugung. Primärenenergieträger werden im Wesentlichen in ihrer natürlich vorkommenden Form genutzt (Erdöl, Erdgas, Kohle, Uranerz, Wasserkraft). Sekundärenergie entstammt dagegen einem Umwandlungsprozess (Benzin, Heizöl, Strom, Fernwärme).

ЮРИСДИКЦИЯ (лат. jurisdictio – сот ісін жүргізу) – мемлeкет ор ган дары ның фактілерге құқықтық баға беру, санкциялар белгілеу, заңдық дауларды жəне қандай да болса құқықтық сұрақтарды шешу өкілеттігі.

94

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУДЫ ТАРАТПАУ – ядролық қаруды немесе басқа да ядролық қопарғыш құралдарды басқаларға бермеу, қаруды тікелей немесе жанама түрде бақылауды тапсырмау, сондай-ақ ядролық қаруы жоқ басқа бір мемлекетке ядролық қаруды жасауға немесе басқа жолмен ядролық қопарғыштарға ие болуға, оларды бақылауға көмектеспеу, соған итермелемеу жəне қолдамау.

NICHTVERBREITUNG VON ATOMWAFFEN – Verpfl ichtung eines

Staates, die Atomwaffen oder andere atomare Sprengkörper sowie Kontrolle über sie weder direkt noch indirekt an einen anderen Staat zu übergeben, der keine Atomwaffen besitzt; diese Länder bei der Herstellung oder dem Erwerb von Atomwaffen oder anderen atomaren Sprengkörpern auf eine andere Weise nicht zu unterstützen und sie nicht zu fördern sowie ihnen die Kontrolle über diese Waffen nicht zu überlassen.

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУСЫЗ АЙМАҚ – атом қаруы жоқ аймақтар. Мұндай аймақтардың құрылуы ядролық шиеленістердің туу қаупін азайтады жəне осы аймаққа кіретін елдердің қауіпсіздігін нығайтады.

ATOMWAFFENFREIE ZONEN – Gebiete und Länder, die frei von

Atomwaffen sind, sie gewährleisten die atomare Sicherheit dieser Länder.

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУСЫЗДАНУ – ядролық қару-жараққа шек қою мен

DEUTSCH-KASACHISCHES HANDBUCH DER DIPLOMATIE

ядролық саладағы қарусыздануға бағытталған шаралардың жиынтығы. ATOMARE ABRÜSTUNG, die – Gesamtheit von Maßnahmen zur Rüstungsbeschränkung und Abrüstung im atomaren Bereich.

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУСЫЗДЫҚТЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ – елдің ядролық қа-

руды өндірмеуге, ие болмауға жəне оларды елге əкелмеуге міндеттенген Жапония елі саясатының үш қағидасы.

PRINZIPIEN DER ATOMAREN ABRÜSTUNG – 3 Prinzipien der

Politik von Japan, die die Verpfl ichtung dieses Landes proklamieren, die Atomwaffen nicht zu produzieren, sie nicht zu besitzen und nicht einzuführen.

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУЫ ЖОҚ ЕЛДЕРДІҢ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ КЕ ПІЛ ДЕ-

МЕ ЛЕРІ – ядролық қаруы жоқ елдерге қарсы ядролық қаруды қол да ну ға жəне ядролық қаруды таратуға тыйым салуға бағытталған ха лық ара лыққұқықтық шаралар.

GARANTIEN FÜR STAATEN, DIE KEINE ATOMWAFFEN BESIT-

ZEN – völkerrechliche Maßnahmen, die Anwendung der Atomwaffen gegen Staaten, die sie nicht besitzen, verbieten und auf die Nichtverbreitung der Atomwaffen gerichtet sind.

9697

A

ABBERUFUNG DES DIPLOMATISCHEN VERTRETERS, die – es wird vorgenommen auf Initiative der Entsenderegierung: infolge der Ernennung der betreffenden Person zu einem anderen Amt, ihrer Pensionierung, Erkrankung oder aus einem anderen Grund; auf Initiative der Regierung des Aufenthaltslandes: infolge der Erklärung des diplomatischen Vertreters persona non grata, wenn diplomatische Beziehungen zwischen den Staaten abgebrochen oder unterbrochen werden.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ӨКІЛДІ КЕРІ ҚАЙТАРЫП АЛУ – бұл шара өз үкіметінің шешімі бойынша аталмыш өкілдің басқа жұмысқа ауысуына, орнынан түсуіне, ауруына не басқа да бір себептерге байланысты, ал қабылдаушы ел мемлекетінің шешімі бойынша дипломатиялық өкіл персона нон грата (жағымсыз тұлға) болып танылса, мемлекеттер арасындағы дипломатиялық қатынастарды бұзғанда немесе уақытша тоқтатқанда іске асырылады.

ABBERUFUNGSSCHREIBEN, das – ein Schreiben über die Abberufung eines diplomatischen Vertreters, das durch das Oberhaupt des Entsendelandes unterschrieben wird.

КЕРІ ШАҚЫРУ, КЕРІ ҚАЙТАРУ ГРАМОТАСЫ – дипломатиялық өкілді кері қайтарып алу туралы өз елінің мемлекет басы қол қойған құжат.

ABBRUCH DIPLOMATISCHER BEZIEHUNGEN – ein durch einen Staat initiierter und offi ziell erklärter Abbruch diplomatischer Beziehungen zu einem anderen Staat, es wird durch die Abberufung diplomatischer Vertreter begleitet.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ҮЗУ – бір мемлекеттің ынтасымен іске асырылатын жəне ресми түрде жарияланатын басқа мемлекетпен дипломатиялық қатынастарды тоқтату жəне дип ло матия лық өкілдіктерді кері шақырып алу.

ABRÜSTUNG, die – Gesamtheit von Maßnahmen, die auf die Einstellung des Wettrüstens, Einschränkung, Reduzierung und Liquidierung der den Krieg führenden Mittel gerichtet sind.

ҚАРУСЫЗДАНУ – жанталаса қарулануды тоқтату, соғыс қи мыл дарын жүргізу құралдарына шек қою, қысқарту жəне оларды жоюға бағыт тал ған шаралардың жиынтығы.

ABSCHLUSSPROTOKOLL, das – ein besonderer Akt, der von den Vertragsseiten bei der Aufnahme in den Vertragstext einiger Bemerkungen, Erläuterungen u.a. unterschrieben wird, welche die Bestimmungen einzelner Artikel erläutern.

AGGRESSION, die – militärischer Einsatz eines Landes gegen die Souveränität, territoriale Integrität oder politische Unabhängigkeit eines anderen Landes.

БАСҚЫНШЫЛЫҚ, ШАПҚЫНШЫЛЫҚ, АГРЕССИЯ – бір ел дің

егемендігіне, жерінің біртұтастығына немесе саяси тəуелсіздігіне қарсы бөтен елдің қарулы күштерінің қолданылуы.

AGREMENT, das (fr. agrement – Einverständnis, Zustimmung) – Einverständnis der Regierung des Empfangstaates mit der Person des Entsendestaates als diplomatischen Vertreter.

АГРЕМАН (фр. agrement – келісім) – қабылдаушы мемлекет үкі меті нің белгілі бір адамды сенім білдіруші мемлекеттің дипломатиялық өкілі ретінде тіркеуге келісімі.

AKKLAMATION, die (lat. acclamatio – Zuruf) – Beschlussfassung ohne Einzelabstimmung, sondern durch die Reaktion der Anwesenden, durch ihre Zurufe, Repliken, Beifallklatschen u.a.

АККЛAМАЦИЯ (лат. acclamatio – үн қату) – дауыс санау арқылы емес қатысушылардың əсерлері, үн беруі, қол соғуы не т.б. тəсілдермен шешім қабылдау тəсілі.

AKKREDITIEREN, das (lat. accredere – bevollmächtigen, beglaubigen) – Beglaubigung eines diplomatischen Vertreters.

ТІРКЕУ, АККРЕДИТАЦИЯЛАУ (лат. accredere – сену, сенім білдіру) – дипломатиялық өкілді тіркеу рəсімі.

ALTERNAT, das (lat. alterius – Abwechslung) Regel, dass bei der Unterzeichnung völkerrechtlicher Verträge die Vertragsseite, die Unterschrift des Bevollmächtigten, der Siegel sowie selbst der Vertragstext in der Amtssprache jeder Vertragsseite als erste genannt und unterschrieben werden.

ТЕҢДЕСТІК, КЕЗЕКТІК, АЛЬТЕРНАТ (лат. alterius – алма-ке зектік) – халықаралық шарттарда тиісті қол қоюшы елдің не қол қоюшы өкілетті адамның атын, мөрін, сонымен қатар шарт мəтінінің өзін əр ел дің тіліндегі данада бірінші орынға қою тəртібі.

AMNESTY INTERNATIONAL, ai – Gründung am 28.05.1961 in London

(Großbritannien) durch den englischen Rechtsanwalt Peter Benenson als unabhängige, auf ehrenamtlicher Tätigkeit basierende Nichtregierungsorganisation.

9899

Ziele: Weltweiter Einsatz für die Freilassung und Unterstützung von Personen, die unter Mißachtung der Allgemeinen Erklärung der Menschenrechte der Vereinten Nationen wegen ihrer Überzeugung, ethnischer Herkunft, Sprache, wegen ihres Glaubens oder ihres Geschlechts inhaftiert sind. Hauptorgane: Internationaler Rat, Internationales Exekutivkomitee, Internationales Sekretariat.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АМНИСТИЯ – 1961-ші жылдың 28-ші мамыры күні ағылшын адвокаты Питер Биненсонның Лондонда (Англия) құрған тəуелсіз, қоғамдық қызметке негізделген, мемлекеттік емес қоғамы. Мақсаты: Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқықтары туралы Жалпы Мəлімдемесіне қайшы көзқарастармен ұлтына, тіліне, дініне немесе жынысына байланысты қамалған əлемдегі адамдардың барлығының бостандығын талап етіп, оларға қолдау көрсету. Басты органдары: Халықаралық Кеңес, Халықаралық атқару Комитеті жəне Халықаралық Хатшылық.

ANNEXION, die (lat. annexus – anfügen) gesetzwidriger Anschluss des Territoriums eines fremden Staates durch einen anderen Staat.

ЗАҢСЫЗ ҚОСЫП АЛУ, АННЕКСИЯЛАУ (лат. annexus – қосып алу) – басқа бір мемлекеттің жерін заңсыз түрде қосып алу.

APARTHEID, die (afrikaans: apatheid – gesondert leben, Trennung) – die als menschenfeindlich verurteilte Rassenabsonderungs-, Diskriminations – und – Trennungspolitik.

АПАРТЕИД (африкаанс: apatheid – бөлек, жеке-дара өмір сүру) – адам зат қа қарсы қылмыс ретінде айыпталған, басқаларды нəсілдік тұр ғы дан шеттету, алалау жəне билеп-төстеу саясаты.

АРАБ КӨКТЕМІ – немесе арабеллион (араб+революция) – араб ел дерінде 2010 жылы желтоқсан айында басталған наразылықтар, кө те ріліс тер мен төңкерістер қатарын білдіреді. Тунистен бастау алып, Таяу Шығыс жəне Солтүстік Африка елдерінің (Мысыр, Алжир, Йемен, Йордания, Ливия, Бахрейн жəне Сирия) бірқатарына тараған на ра зылықтар сол елдердің билік басындағы күштеріне жəне саяси, сондайақ əлеуметтік құрылымындарына қарсы бағытталды. Негізгі себеп болған: бақылаусыз қауіпсіздік күштерге сүйенген авторитарлық режимдер, азаматтардың ойларын ескермеу, жұмыссыздықтың, əсі ресе жастар арасындағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі мен бар ған сайын өршіп бара жатқан кедейшілік пен жоқшылық, сондай-ақ мемлекеттегі, экономикадағы жəне басқару орындарындағы па рақор лық. Соң ғы кезде тамақ пен электр энергиясына деген бағаның өсуі де қосым ша наразылықтарға соқтырды.

АРКТИКА КЕҢЕСІ – 1996-шы жылдың 1-ші қазаны күні құрылған.

Мүше елдер: Дания, Финляндия, Исландия, Канада, Норвегия, Ресей, Швеция жəне АҚШ. Мақсаты: болашақтағы ынтымақтастықтың түрі мен көлемі туралы мəлімдеме; солтүстіктегі экологиялық жүйенің өзгерістерге аса сезімтал екенін ескеріп, барлық игеру жұмыстарын мұқият келісе отырып жүргізу.

ASIATISCH – PAZIFISCHE WIRTSCHAFTLICHE ZUSAMMENAR-

BEIT, (Asia-Pacifi c Economic Coperation), APEC – eine 1989 gegründete Organisation von 17 Staaten im asiatisch-pazifi schen Raum mit Sitz in Singapur. Ziele: Abbau von Handelsbarrieren. Der asiatisch – pazifi sche Raum gilt mit seinem hohen Wirtschaftswachstum als Zukunftsmarkt des 21.Jahrhunderts.

АЗИЯ ЖƏНЕ ТЫНЫҚ МҰХИТЫ АЙМАҒЫНДАҒЫ ЭКО-

НО МИ КА ЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ (Asia-Pacifi c Economic Cooperation), AПЕК – Азия жəне Тынық мұхиты аймағындағы 17 мем ле кеттің 1989-шы жылы құрған ұйымы, штаб-пəтері Сингапур қа ла сында. Мақсаты: сауда-саттық байланыстарындағы кедергілерді жою. Өзінің екпінді экономикалық өсуінің нəтижесінде Азия жəне Ты нық мұхиты елдері болашағы мол ХХІ ғасырдағы негізгі нарық айма ғы болып есептеледі.

ASYLRECHT, das – souveränes Recht eines Staates, politisches Asyl einer Person zu gewähren, die sich mit einer entsprechenden Bitte an diesen Staat gewandt hat.

БАСПАНА ҚҰҚЫ – мемлекеттің өзіне тиісті өтініш берген адамға саяси баспана беру егеменді құқығы.

ATOMARE ABRÜSTUNG, die – Gesamtheit von Maßnahmen zur Rüstungsbeschränkung und Abrüstung im atomaren Bereich.

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУСЫЗДАНУ – ядролық қару-жараққа шек қою мен яд ро лық саладағы қарусыздануға бағытталған шаралардың жиын ты ғы.

100101

АТОМ ЭНЕРГИЯСЫНАН (ҚУАТЫНАН) БАС ТАРТУ – Фе де ралдық үкімет пен энергия қуатын өндіруші кəсіпорындар өзара келі сімге келгеніне бір жыл өткеннен кейін екі тарап 2000-шыжылдың 11-ші шілде күні Германиядағы 19 атом электр стансысын алдағы 20 жыл ішінде біртіндеп электр жүйесінен шығару туралы «Атом қуаты туралы келісім» деп аталған шартқа қол қойды.

ATOMWAFFENFREIE ZONEN – Gebiete und Länder, die frei von Atomwaffen sind, das gewährleistet die atomare Sicherheit dieser Länder.

ATTACHE, der (fr. attache) – Dienst – oder Rangbezeichnung für die Eingangsstufe für einen diplomatischen Mitarbeiter.

АТТАШЕ (фр. attache) – дипломатиялық қызметкердің лауазымы не дəрежесі.

AUSLÄNDER, der – Personen, die die Staatsangehörigkeit des Aufenthaltslandes nicht besitzen und ihre Zugehörigkeit zu einem anderen Staat nachweisen können.

AUSNAHMEZUSTAND, der – staatlicher Notzustand im Land oder in seinen einzelnen Regionen, der wegen außerordentlicher Umstände in Friedens – oder Kriegszeit angeordnet wird und zu außerordentlichen Maßnahmen zum Schutz vor Innen – oder Außengefahr, Sicherung der öffentlichen Ordnung u.a. nötigt. ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙ – бейбітшілік жəне соғыс кезеңінде жағ дайдың аса ерекшелігіне байланысты елде немeсе елдің кейбір аудандарында күшіне енгізілетін, елді ішкі жəне сыртқы қауіптен қорғауға, қо ғам дық тəртіпті сақтауға т.т. бағытталған ерекше шараларды қол дану ға мүмкіндік беретін құқықтық жағдай.

СЫРТҚЫ САУДА – мемлекетаралық сауда, ел экономикасының ма ңыз ды бөлігі. Ол тауарлар мен қызмет көрсетудің экспорты мен импортын қамтиды, ал нақты көлемі сыртқы сауда статистикалық деректерінде көрсетіледі.

AUSSENPOLITIK, die – die Gestaltung der internationalen Beziehungen eines Staates. Gemäß den Prinzipien und Zielen des Staates regelt die Aussenpolitik seine Beziehungen zu anderen Staaten und Völkern, die durch verschiedene Mittel und Methoden verwirklicht wird.

СЫРТҚЫ САЯСАТ – мемлекеттің халықаралық істердегі жалпы бағыты мен ұстанымы. Сыртқы саясат аталмыш мемлекеттің өз ұс таным дары мен мақсатына сай басқа мемлекеттермен жəне ха лық тармен əртүрлі құралдар мен тəсілдерді пайдалана отырып жүргізетін қарым-қатынасы.

AUSSENPOLITISCHE INFORMATION, die – Information, die durch die Botschaft über die Situation und Ereignisse im Aufenthaltsland mit deren Analyse und politischer Einschätzung vorbereitet wird und die Tendenzen, Gesetzmäßigkeiten und Entwicklungsperspektiven enthält.

СЫРТҚЫ САЯСАТ АҚПАРАТЫ – елшілік орналасқан мем ле кеттің жағдайы мен ондағы уақиғалар туралы елшіліктің дайындайтын ақпараты. Ақпаратта қажетті талдау мен саяси баға беріледі, ағымдар мен заңдылықтар зерттеліп, даму барысына талдау жасалады.

AUSSENPOLITISCHE PROGNOSE, die – Bestimmung möglicher Entwicklung der internationalen Beziehungen im ganzen Land oder in einzelnen Regionen, Einschätzung möglicher Folgen der aussenpolitischen Aktivitäten des betreffenden Landes.

СЫРТҚЫ САЯСАТТЫ БОЛЖАУ – əлемдегі немесе белгілі бір аймақтағы халықаралық қатынастардың даму мүмкіндігін анықтау, мемлекеттің сыртқы саясатындағы істерінің мүмкін салдарына баға беру.

AUSSIEDLER, Pl. – Bürger eines Staates, die auf der Suche nach Arbeit sowie aus politischen oder religiösen Gründen zur ständigen Niederlassung oder für längere Zeit in einen anderen Staat gekommen sind.

ИММИГРАНТТАР, ЕЛАУҒАНДАР, КЕЛІМСЕКТЕР – бір мем лекет тің тұрақты немесе ұзақ мерзімге табыс табу мақсатымен немесе саяси не діни себептердің салдарынан екінші мемлекет аумағына қоныс тепкен адамдар.

AUSWANDERER, der (lat. emigrans – Ausreisende, Auswandernde) – eine Person, die das Land verläßt, dessen Staatsangehörigkeit er besitzt oder wo er ständig gelebt hat, und in einen anderen Staat zum ständigen Wohnort ausreist. ЕЛАУҒАН, ЭМИГРАНТ (лат. emigrans – елден кетуші) – өзі азаматы болып табылатын немесе тұрақты өмір сүрген елінен басқа мемлекетке тұрақты қоныстануға кеткен адам.

102103

AUTHENTISCHER TEXT, der (griech. authentikos – verbürgt, glaubwürdig, echt) – unveränderter Text eines Dokuments.

ТҮПНҰСҚАҒА ДƏЛМЕ-ДƏЛ, СƏЙКЕС, АУТЕНТТІК МƏТІН

(грек. authentikos – нағыз, түпнұсқадан алынған) – бір құжаттың өзгер ту сіз алынған мəтіні.

B

BEGLAUBIGUNGSSCHREIBEN, das – Dokument, das den repräsentativen Charakter des diplomatischen Vertreters ausweist und ihn als solchen im Empfangstaat bevollmächtigt.

СЕНІМ ГРАМОТАЛАРЫ – дипломатиялық өкілдің заңдылығын растайтын жəне оны осы сапада шетелдік мемлекетте тіркейтін құжат.

BEHÖRDEN FÜR AUSWÄRTIGE ANGELEGENHEITEN – Gesamtheit staatlicher Behörden und Personen, die über Vollmachten verfügen, Interessen des Staates und seiner Bürger im Prozess der Durchführung internationaler Beziehungen zu vertreten.

СЫРТҚЫ ҚАТЫНАСТАР ОРГАНДАРЫ – халықаралық байла ныстар үрдісінде мемлекет пен оның азаматтарының мүддесін қор ғауға өкілді мемлекеттік органдар мен жеке тұлғалардың жиынтығы.

БАҚЫЛАУШЫЛАР – халықаралық мемлекетаралық ұйымдардың жұ мы сы на, халықаралық мəслихаттарға т.б. форумдарға шекті түрде қа ты су ға жолданған мемлекеттік жəне халықаралық ұйымдардың өкілде рі. Толық құқылы мүшелермен салыстырғанда олардың шешім қабыл дау ға, жұмыс органдарын құруға жəне солардың жұмысына қа тысу ға құқығы жоқ, бірақ бақылаушыларға талданып жатқан мə се ле лер жө нін де өз пікірлерін айтып, ұсыныстар жасауға мүмкіндік бе рі ле ді.

BESONDERE TERRITORIALE BESTIMMUNGEN – Völkerrechtsrechtsbestimmungen, die den Rechtsstatus und die Ordnung der Benutzung eines beschränkten Territoriums oder Raumes festlegen.

АЙРЫҚША АУМАҚТЫҚ ТƏРТІП ЕРЕЖЕЛЕРІ – белгілі бір шектеу лі аумақ пен кеңістіктің құқықтық мəртебесі жəне пайдалану ретін белгілейтін халықаралық-құқықтық тəртіп.

BINNENGEWÄSSER, Pl. – Gesamtheit aller Gewässer innerhalb eines Staates mit Ausnahme seiner Hoheitsgewässer.

ІШКІ СУЛАР – мемлекеттің аумақтық суларын қоспағандағы ел ішіндегі барлық су аумағы.

Weltweit bekannt und wissenschaftlich beschrieben waren im Jahr 2010 rd. 1,72 Mio. Arten. Jährlich kommen etwa 12 000 neue Arten hinzu. Am vielfältigsten sin die Insekten mit rd. 1 Mio. Arten, gefolgt von Pfl anzen mit rd. 320 000 Arten. Aber sie sind durch die menschliche Tätigkeit (Vernichtung und ökologische Beeinträchtigung von Lebensräumen, Übernutzung von Ökosystemen (z.B. Intensivlandwirtschaft, Holzeinschlag, Jagd, Fischerei)) sehr bedroht.

БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІК – əлемдегі барлық жан-жануар мен өсімдіктердің əртүрлілігін білдіреді. Олардың эко ло гия лық жүйенің тұрақтылығына тигізер əсер етеді, ал одан сайып келгенде адамдардың өмірі тəуелді. Биологиялық алуантүрліліктің эко но ми калық салада да маңызы зор. Биологиялық дəрі-дəрмектердің на рық тық бағасы, мысалы, ақшаға шаққанда жылына 75–150 миллиард АҚШ долларын құрайды екен. Əлем халқының төрттен үшінің ден сау лы ғы осы табиғи дəрі-дəрмектерге тікелей байланысты. 2010 жылы олардың 1,72 миллион түрі ғылыми тұрғыдан зерттелген. Жыл сайын оған шамамен 12 000 жаңа түрлері қосылады. Ең көбі құрт-құмырсқа (1 миллионға жуық түрі бар) мен өсімдіктер (320 000). Бірақ олар адамның іс-əрекеттерінің əсерінен (жан-жануарлардың өмір сүретін ортасын жою немесе экологиялық тұрғыдан өзгерту, экожү йе ні ойланбай пайдалану, мыс., ауыл шаруашылығында, ағаштарды кесу, аңдар мен балықтарды қыру) үлкен қауіпте.

BOTE, der – Person, die bevollmächtigt ist, die Diplomatenpost zuzustellen. Gemäß Wiener Konvention über diplomatische Beziehungen von 1961 genießt der diplomatische Kurier persönliche Unantastbarkeit und kann weder verhaftet noch in irgendwelcher Form festgenommen werden.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ШАБАРМАН – дипломатиялық поштаны жеткізу міндеті тапсырылған ресми тұлға. Дипломатиялық қа рымқатынастар туралы 1961-ші жылғы Вена конвенциясына сай дип ло матия лық шабарман жеке басына тиіспеушілік құқына ие, оны тұт қындау ға немесе қандай да түрде болмасын ұстауға болмайды.

BOTSCHAFTER, der – 1) Leiter der diplomatischen Vertretung 1.Klasse, wird durch das Staatsoberhaupt akkreditiert. 2) Der höchste diplomatische Rang, der dem diplomatischen Personal des Auswärtigen Amtes verliehen wird.

104105

ЕЛШІ – 1) 1-ші сыныпты дипломатиялық өкілдіктің Елбасы бе кі тетін басшысы. 2) Сыртқы істер органдарында істейтін дипломатиялық қызметкерлерге берілетін ең жоғарғы дəреже.

BRUTTOINLANDSPRODUKT (BIP): Wachstumsindikator für die volkswirtschaftliche Gesamtleistung eines Staates. Das BIP umfasst die Summe aller von In – und Ausländern innerhalb einer Volkswirtschaft für den Endverbrauch produzierten Güter und erbrachten Dienstleistungen. Die Vergleichbarkeit des BIP verschiedener Staaten ist bei unterschiedlichen Wirtschaftssystemen problematisch. Eine weitere Unschärfe bringt die Umrechnung in US-Dollar mit, weil Wechselkursschwankungen, Kaufkraftunterschiede und Unterschiede zwischen binnenländischem und außenwirtschaftlichem Preisniveau nicht berücksichtigt sind.

ІШКІ ЖАЛПЫ ӨНІМ (ІЖӨ) – мемлекеттің жалпы экономикалық ахуалы мен дамуының көрсеткіші. ІЖӨ экономиканың елдегі барлық отандық жəне шетелдік кəсіпорындардың пайдалану үшін өндірген тауарлары мен көрсеткен қызметін қамтиды. Түрлі экономикалық жүйелі мемлекеттердің ІЖӨ-сін салыстыру біршама қиын, себебі ІЖӨ АҚШ долларында беріледі, қаржылық курстың толқуын, сатып алу қабілетінің өзгеріп тұруын жəне отандық жəне шетелдік тауар бағаларының арасындағы айырмашылықты толық ескеру мүмкін емес.

BSE (Bovine Spongiforme Enzephalopathie), RINDERWAHNSINN –

Hirnkrankheit, die erstmals 1986 bei Rindern in Großbritannien entdeckt, führt bei den Menschen zu den unheilbaren und tödlich verlaufenden neurologischen Erkrankungen. In Anbetracht dieser großen Gefahr wurden in europäischen Ländern umfassende Maßnahmen zum Schutz der Verbraucher und zur Verhinderung einer Ausbreitung von BSE getroffen.

ІРІ ҚАРА МАЛДЫҢ ҚОЯНШЫҚ АУРУЫ (Bovine Spongiforme

C

CARTE BLANCHE, die (Fr. carte blanche) – unbeschränkte Vollmacht; ein leeres Blatt, das durch eine Person unterschrieben ist und der anderen Person das Recht gibt, den Text nach seinem Willen einzutragen. In übertragener Bedeutung heißt es: uneingeschränkte Vollmacht, absolute Freiheit beim Handeln. КАРТ-БЛАНШ (фр. carte blanche) – мəтінін өз қалауы бойынша толтыру үшін басқа адамға қолы қойылып берілетін таза парақ. Астыртын мағынасы шексіз өкілеттік, толық іс-əрекет еркіндігі дегенді білдіреді.

CASUS BELLI, der (lat. casus belli – Kriegsfall) – unmittelbarer formeller Anlass zum Kriegsausbruch zwischen Staaten.

КАЗУС БЕЛЛИ (лат. casus belli – соғыс бастауға сылтау) – мемлекеттер арасында соғыс тууына соқтыратын тікелей ресми себеп.

КАЗУС ФЕДЕРИС (лат. casus foederis) – халықаралық шарттарда белгіленген кейбір қимылдарды істеуге мəжбүр ететін жағдай, мысалы, одақтастарын қорғау мақсатында соғысқа кірісу.

CHARTA DER INTERNATIONALEN ORGANISATION – ein Dokument, das Ziele, Prinzipien, Funktionierungs – und Organisationsformen der Tätigkleit sowie Mitgliedschaftbedingungen und Finanzierung einer internationalen Organisation festlegt.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМНЫҢ ЖАРҒЫСЫ – халықаралық ұйымның мақсаттарын, қызметін іске асыру жəне ұйымдастыру түрлерін, сонымен қатар мүшелік пен қаржыландыру шарттарын анықтап-белгі лейтін құжат.

CHEMISCHE UND BAKTERIOLOGISCHE WAFFEN – Typen der Massenvernichtungswaffen, die verwendet werden, um durch ihre giftigen Eigenschaften den Gegner tödlich zu treffen oder ihm anderen Schaden zuzufügen.

ХИМИЯЛЫҚ ЖƏНЕ БАКТЕРИОЛОГИЯЛЫҚ ҚАРУЛАР – улау ерек ше лік те рін пайдаланып, өлтіре соққы беру немесе басқа да зиян кел ті ру мақсатында қолданылатын жаппай қыру қаруларының бір түрі.

CO-VORSITZENDE, der / die – eine Verfahrensbestimmung, laut der die Funktion des Vorsitzenden der Konferenz oder der Sitzung eines Organs gleichzeitig und paritär die Vertreter von zwei Staaten gemeinsam ausüben. ТЕҢ ТӨРАҒАЛАР – мəслихаттардың немесе бір органның сес сиясы ның Төрағалық міндетін тең құқылық қағидасымен екі мемле кет тің өкілдері біріге атқаратын процедуралық ереже.

D

DEKLARATION, die (lat. declaratio – Kundgebung, Erklärung) – eine ein-, zwei – oder mehrseitige Erklärung über die Prinzipien der Innen – oder Außenpolitik eines Staates sowie über seine Position zu konkreten Problemen. ДЕКЛАРАЦИЯ, МƏЛІМДЕМЕ (лат. declaratio – мəлімдеу, жариялау) – өздерінің ішкі жəне сыртқы саясаттағы ұстанымдарына немесе нақты мəселелерге деген көзқарасты білдіретін бір, екі не көпжақты мəлімдеме.

106107

ШЕКАРАНЫ БЕЛГІЛЕУ, АЙҚЫНДАУ (лат. delimitatio – белгілеу, айқындау, анықтау) – мемлекеттер арасындағы шекараның жалпы өту бағытын мемлекетаралық келіссөздер негізінде анықтау. Айқындау кезінде шекараның өту барысы картада нақтылы көрсетіледі.

ДЕМАРШ, ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ БОЙ КӨРСЕТУ (фр. demarche қадам) – үкіметтің, сыртқы істер ведомствосы не дипломатиялық өкілдіктің басқа ел үкіметіне қатысты дипломатиялық іс-қимылы, əре кеті. Демарш əртүрлі нысанда болуы мүмкін, мысалы нота, мəлім де ме т.т.

ШЕКАРАНЫ БЕЛГІЛЕУ, ЖҮРГІЗУ (лат. demarcatio – орнату, жүргізу) – арнаулы шекаралық белгілер орнатып, мемлекеттік шекараны жүргізу. Белгілеу жұмысы шекараны айқындау туралы құжаттар негізінде жəне тең құқықты комиссияның қатысуымен жүргізіледі.

DEMILITARISIERUNG, die – völkerrechtliches Verfahren für ein bestimmtes Gebiet, das die Anwendung dieses Gebietes in friedlicher Zeit zu militärischen Zwecken verbietet.

ҚАРУСЫЗДАНДЫРУ – белгілі бір аумақты бейбітшілік кезеңде əс ке ри мақ сат қа қолдануға тыйым салатын халықаралық-құқықтық тəртіп.

DENKSCHRIFT, die – eine der Formen des diplomatischen Schriftwechsels, die während des Gesprächs zur Bekräftigung der mündlichen Erklärung persönlich überreicht wird. Sie wird in der Regel unpersönlich zusammengestellt, enthält keine Anrede und Komplimente, wird auf einem Blatt ohne Wappen, aber mit Angabe des Datums und des Ortes der Übergabe gedruckt; es werden keine Ausgangsdaten und keine Anschrift angegeben. Über dem Text wird «Denkschrift» angegeben. Das Ziel der Denkschrift ist, die Bedeutung des Gesagten zu unterstreichen oder ein Missverständnis der mündlichen Erklärung zu vermeiden.

ЖАДНАМА ЖАЗБА – ауызша жасаған мəселені нықтау үшін жеке əңгіме кезінде тапсырылатын дипломатиялық хат-хабар құжатының бір түрі. Əдетте ол тапсырушының аты мен кімге жазылғаны көр сетіл мей, елтаңбасы жоқ параққа, қаратпа сөзсіз, мəтіннің астына орны мен күні ғана көрсетіліп, бірақ шығу саны көрсетілмей, мөр басылмай жəне мекеменің мекенжайы көрсетілмей жасалады. Мəтіннің басында Жаднама жазба деп көрсетіледі. Жаднама жазбаның мақсаты ауызша жасалған мəлімдеменің мағынасын күшейту жəне қате түсінік тууына мүмкіндік бермеу болып табылады.

DEPONIERUNG, die (lat. deponete – zur Aufbewahrung abgeben) – Übergabe des Originals eines völkerrechtlichen Vertrags, einer Ratifi kationsurkunde u.ä. für die Verwahrung.

САҚТАУҒА ТАПСЫРУ – халықаралық шарттың түпнұсқасын, бе кітіл ген грамотаны жəне т.т. сақтауға тапсыру.

САҚТАУШЫ, ДЕПОЗИТАРИЙ (лат. depositum – сақтауға берілген, тапсырылған нəрсе) – халықаралық көпжақты келісімшарттың түпнұс қа сын жəне соған қатысы бар басқа да құжаттарды сақтаушы бір немесе бірнеше мемлекет, халықаралық ұйым.

УАҒДАЛАСТЫҚТАН БАС ТАРТУ; КҮШІН ЖОЮ – дип ло ма тиялық өкілдің немесе басқа бір ресми уəкілдің қолында тиісті тапсырысы болмастан, өз өкілеттігін асыра отырып іс істегені туралы мем лекет тің не басқа бір тиісті органның мəлімдеу актісі.

DIPLOMAT, der – eine mit der Durchsetzung diplomatischer Beziehungen des Entsendestaates mit fremden Staaten beauftragte Persönlichkeit, die über dafür geeignete Kenntnisse verfügt.

ДИПЛОМАТ, МƏМІЛЕГЕР – белгілі бір мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен ресми қарым-қатынастарын жүзеге асыру барысында жұмыс жүргізетін арнайы дайындығы бар мемлекеттік лауа зым ды адам.

DIPLOMATENANZUG, der – Kleidung, die von Diplomaten zu besonderen Anlässen getragen wird.

ДИПЛОМАТТЫҚ КИІМ – дипломаттардың ерекше салтанат ке зінде киетін арнаулы киім түрлері.

108109

DIPLOMATISCHE AUDIENZ, die (lat. audientia – Gehör) – Empfang eines diplomatischen Vertreters beim Staatsoberhaupt, dem Regierungschef, dem Außenminister oder einem Regierungsmitglied.

РЕСМИ ҚАБЫЛДАУ; ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АУДИЕНЦИЯ (лат. audientia – тыңдау) – елбасының, үкімет басшысының, сыртқы істер министрінің не басқа бір үкімет мүшесінің дипломатиялық өкілді қабылдауы.

DIPLOMATENPOST, DIPLOMATENKORRESPONDENZ, die – Gesamtheit verschiedener Arten der offi ziellen Korrespondenz und Dokumentationen diplomatischer Art, eine der Hauptformen der außenpolitischen und diplomatischen Tätigkeit eines Staates.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ХАТ-ХАБАР – мемлекеттің сыртқы саясатына жəне дипломатиялық жұмысқа байланысты мəмілегерлік си пат тағы ресми хат-хабар мен құжаттардың жиынтығы.

DIPLOMATENSPRACHE, die – Sprache, in der offi zielle Verhandlungen geführt und diplomatische Dokumente verfasst werden. Unter dem Begriff «Diplomatensprache” werden auch Termini und Satzteile verstanden, die in den allgemeinen Diplomatenwortschatz aufgenommen sind wie z.B. Agrement, Beglaubigungsschreiben u.a.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ТІЛ – ресми дипломатиялық қарым-қа тынас тар жүргізіліп, дипломатиялық құжаттар жасалатын тіл. Дип лома тия лық тіл деп дипломатиялық сөз қорына кіретін терминдер мен сөз тіркестерінің жалпы жиынтығын да айтады, мыс. агреман, сенім грамоталары т.т.

ДИПЛОМАТИЯ, МƏМІЛЕГЕРЛІК – мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асырудың құралы, қойылған мақсаттың түріне сай, нақты шарттарды ескере отырып іске асырылатын, соғыс əрекетіне жатпайтын практикалық əрекеттер, тəсілдер мен əдістердің жиынтығы. Дипломатия ұғымын халықаралық қайшылықтардың алдын алу немесе реттеу, тараптарды келісімге немесе мəмілеге келтірер шешімдерді іздеу, сонымен қатар халықаралық ынтымақтастықты дамыту жəне тереңдету мақсатындағы келіссөздерді жүргізу шеберлігімен де байланыстырады.

DIPLOMATISCHE BEZIEHUNGEN, Pl. – eine wichtige Form der offi ziellen Beziehungen zwischen Staaten, die den Normen des Völkerrechts und der Praxis des internationalen Verkehrs entsprechen. Sie sind berufen, zur Entwicklung freundschaftlicher Beziehungen zwischen Staaten, zur Festigung des Weltfriedens und der -sicherheit beizutragen.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР – халықаралық құқықтар мен халықаралық қатынастар практикасының нормаларына сай мемлекеттер арасындағы ресми қатынастарды сақтаудың негізгі түрі. Дип лома тия лық қатынастар мемлекеттер арасындағы достық қа ты нас тар ды дамытуға, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға себін тигізуге тиісті.

DIPLOMATISCHE EMPFÄNGE – offi zielle Veranstaltungen, die aus Anlaß wichtiger Ereignisse und Staatsfeierlichkeiten, zu Ehren der im Land eintreffenden Delegationen als Zeichen der Gastfreundlichkeit und Hochachtung des Aufenthaltsstaates sowie durch diplomatische Vertretungen bei der Realsierung ihrer Missionen durchgeführt werden.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАБЫЛДАУЛАР – маңызды оқиғалар мен мерекелік күндерді атап өту, орналасқан елдегі мемлекет немесе елге келген шетелдік делегациялар басшыларына құрмет пен қо нақ жай лылық көрсету мақсатында, сонымен бірге дипломатиялық өкілдіктердің өз қызметін атқару барысында өткізілетін ресми шаралар.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ МИССИЯ – уəкіл немесе сенімді уəкіл бас қара тын дипломатиялық өкілдік. Дипломатиялық өкілдіктер мен иммунитеттер жөніндегі 1961-ші жылғы Вена конвенциясы дипломатиялық миссия мен елшілік арасында айырмашылық жасамайды.

DIPLOMATISCHE NOTE, die – diplomatisches Dokument. In der internationalen diplomatischen Tätigkeit ist der Notenwechsel eine der Formen der Abschließung Staatsverträge.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ НОТА – дипломатиялық хат-хабар құжатының бір түрі. Халықаралық дипломатиялық қызметте ноталар алмасу халық ара лық шарттар жасасу нысандарының бір түрі болып табылады.

DIPLOMATISCHE PRIVILEGIEN (VORRECHTE) UND IMMUNITÄ-

TEN, Pl. – Rechte und Privilegien, die ausländischen diplomatischen Vertretungen, Sondermissionen, Vertretern der Staaten bei internationalen Organisationen, ihren Leitern und Mitarbeitern gewährt werden, um den genannten Organisationen und Personen die Möglichkeit zu geben, die durch das Völkerrecht vorgesehenen Funktionen ohne Kontrolle vonseiten des Aufenthaltslandes effektiv auszuüben, was aus dem Prinzip der souveränen Gleichberechtigung der Staaten erfolgt.

110111

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АРТЫҚШЫЛЫҚТАР МЕН ИММУНИ-

ТЕТТЕР – шетелдік дипломатиялық өкілдіктерге, арнайы мис сия ларға, халықаралық ұйымдар мен олардың басшыларына жəне қыз меткер ле рі не берілетін құқықтар мен жеңілдіктер. Аталған құқықтар мен жеңілдіктер ұйымдар мен адамдарға халықаралық құқық негізінде өздерінің қызметтерін сол жердегі үкіметтің тексерісіне ұшырамай, тиімді түрде атқаруға мүмкіндік береді. Бұл мемлекеттердің егеменді тең-құқылық қағидасына негізделген.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҮЛКЕНДІК – көпшілік қатысатын шараларда дипломатиялық корпус ұжымының, дипломатиялық өкілдіктердің басшыларының арасындағы, дипломатиялық жəне орналасқан мемле кет тегі билік өкілдері арасындағы, бір дипломатиялық өкілдіктің дипломаттары арасындағы үлкендікті білдіретін дипломатиялық дəстүр дің ең маңызды ережелерінің бірі.

DIPLOMATISCHER KURIER, der – Person, die bevollmächtigt ist, die Diplomatenpost zuzustellen. Gemäß Wiener Konvention über diplomatische Beziehungen von 1961 genießt der diplomatische Kurier persönliche Unantastbarkeit und kann weder verhaftet noch in irgendwelcher Form festgenommen werden.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ШАБАРМАН – дипломатиялық поштаны жеткізу міндеті тапсырылған ресми тұлға. Дипломатиялық қа рым-қаты настар туралы 1961-ші жылғы Вена конвенциясына сай дип ло матия лық шабарман жеке басына тиіспеушілік құқына ие, оны тұт қындау ға немесе қандай да түрде болмасын ұстауға болмайды.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ДƏСТҮР, ПРОТОКОЛ – халықаралық қаты нас тарда үкіметтер, сыртқы істер ведомстволары, дипломатиялық өкіл дік тер мен ресми адамдар арасында сақталатын ережелер, дəс түрлер мен шарттылықтардың жиынтығы.

DIPLOMATISCHE VERHANDLUNGEN Pl. – offi zielle Besprechung politischer, wirtschaftlicher und anderer Fragen der bi – und multilateralen Beziehungen durch Vertreter der Staaten, um außenpolitische Strategie, Taktik oder entsprechende diplomatische Aktivitäten abzustimmen, den gegenseitigen Meinungs – und Informationsaustausch vorzunehmen, Verträge vorzubereiten und sie zu unterzeichnen, Streitfragen beizulegen u.a.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ КЕЛІССӨЗДЕР – мемлекет өкілдерінің саяси, экономикалық жəне де басқа екіжақты жəне көпжақты қарымқа тынастарын, сыртқы саясат стратегиясы мен тактикасын немесе дипломатиялық əрекеттерді келісе істеу, пікір жəне ақпарат алмасу, келісімшарттарды дайындау жəне қол қою, даулы мəселелерді реттеу жөнінде кездесіп, ресми талдауы.

DIPLOMATISCHE VERTRETUNG, die – ausländisches Gremium des

Auswärtigen Amtes des Entsendestaates, das durch einen diplomatischen Vertreter geleitet wird.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ӨКІЛДІК – дипломатиялық өкіл басқаратын шетелдегі мемлекеттік сыртқы қарым-қатынас органы.

КЕМСІТУШІЛІК, ДИСКРИМИНАЦИЯ (лат. discriminatio – бө лектеу, ерекшелеу) – халықаралық қарым-қатынаста бір мемлекеттің теңқұқылық ұcтанымды бұза отырып, екінші бір мемлекеттің құқы мен заңды мүддесін шектеуі немесе кемсітуі.

DIVIDE ET IMPERA (lat. – Teile und herrsche!) – Prinzip der alten römischen Aggressoren.

DIVIDE ET IMPERA (лат. – «Бөліп ал да, билеп – төсте!») – ертедегі Рим басқыншыларының ұстанымы.

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ КОРПУСТЫҢ ДУАЙЕНІ, АҚСАҚАЛЫ

(фр. doyen – ақсақал) – дипломатиялық корпустағы əріптестері ішін де сол елде сенім грамотасын бірінші болып тапсырған дипломатия лық өкілдіктің басшысы. Дуайеннің қызметі əдетте протоколдық сипатта болады.

DURCHFÜHRUNGSBESTIMMUNGEN VON PROZEDUREN – Gesamtheit von Normen, die die Organisation der Arbeit, Einberufung der Sitzungen und Durchführung von internationalen Konferenzen regeln.

113

E

EINSCHRÄNKUNG UND REDUZIERUNG KONVENTIONELLER

WAFFEN UND DER STREITKRÄFTE – eine wichtige Richtung im Kampf für die Zügelung und Einstellung des Wettrüstens, für die Abrüstung und den Frieden. Sie umfasst verschiedene Maßnahmen: von der Reduzierung der Streitkräfte und Waffen der Staaten bis zur allgemeinen und vollständigen Abrüstung.

ЖАЙ ҚАРУ-ЖАРАҚ ПЕН ҚАРУЛЫ КҮШТЕРДІ ШЕКТЕУ

ЖƏНЕ ҚЫСҚАРТУ – жанталаса қарулануды шектеу жəне қысқарту, қарусыздану жəне бейбітшілік үшін күрестің маңызды бір бағыты. Ол мемлекеттің қарулы күштерін өсірмеуден бастап, жалпылай жəне толық қарусыздануға дейінгі əртүрлі шараларды қамтиды.

БІР ТАРАПТЫҚ ІС-ƏРЕКЕТ, ЕЛДІҢ ДАРА БЕЛСЕНДІЛІГІ – халықаралық деңгейде белгілі бір заңды нəтижеге жетуге бағытталған жеке мемлекеттің дара іс-шарасы. Мемлекеттің осы бір тараптық ісəрекеті басқа мемлекеттердің келісіміне байланысты емес жəне оларға халықаралық міндеттемелер де қоя алмайды.

EINWANDERER, Pl. – Bürger eines Staates, die auf der Suche nach Arbeit sowie aus politischen oder religiösen Gründen zur ständigen Niederlassung oder für längere Zeit in einen anderen Staat gekommen sind.

EMBARGO, die (span. embargo – Verbot) – Verbot oder Ein – und Ausfuhreinschränkungen für bestimmte Waren oder Währungen, für Übergabe wissenschaftlich-technischer Informationen, Autoren – oder anderer Rechte, für Ausübung bestimmter Formen der kommerziellen u.a. handelswirtschaftlichen Tätigkeit.

ЭМБАРГО (исп. еmbargo – тыйым салу) – белгілі бір тауарларды, валютаны елге əкеліп немесе елден шығаруға, сонымен бірге ғылымитех никалық ақпараттармен, авторлық не басқа да құқықтармен ал масу ға, саудa-саттық жəне басқа да сауда-экономикалық қызмет тер дің кейбір түрлеріне тыйым салу не шек қою.

EMIGRANT, der (lat. emigrans – Ausreisende, Auswandernde) – eine Person, die das Land verlässt, dessen Staatsangehörigkeit er besitzt oder wo er ständig gelebt hat, und in einen anderen Staat zum ständigen Wohnort ausreist.

ЕЛАУҒАН, ЭМИГРАНТ (лат. emigrans – елден кетуші) – өзі азаматы болып табылатын немесе тұрақты өмір сүрген елінен басқа мемлекетке тұрақты қоныстануға кеткен адам.

EMISSÄR, der (lat. emissarius – Gesandte) – Sonderbeauftragte eines Staates oder einer Privatorganisation, der verschiedene Aufträge im fremden Land erfüllt.

EMPFÄNGERSTAAT, der – ein Staat, auf dessen Hoheitsgebiet eine internationale Konferenz, Beratung, Sitzung einer internationalen Organisation u.a. durchgeführt werden und wo der Sitz der internationalen Organisation oder der Vertretung eines ausländischen Staats untergebracht ist.

ҚАБЫЛДАУШЫ МЕМЛЕКЕТ – аумағында халықаралық мəс лихат, халықаралық органның сессиясы немесе басқа жиналыстар өтетін, халықаралық ұйымның штаб-пəтері немесе шетелдік мемле кет тің өкілдігі орналасқан мемлекет.

ЭНЕРГИЯ КӨЗДЕРІ – өз ішіне энергия жинақтаған, энергия өн діру де қолданылатын қатты / қою, сұйық, газ түріндегі немесе радиоактив тік материалдар. Таза энергия көздері əдетте табиғатта кездесетін түрінде (мұнай, газ, көмір, уран рудасы, су қуаты) қолданылады. Қосал қы энергия керісінше осы энергия көздерін өңдеу барысында туындайды (бензин, солярка, ток, сырттан жеткізілген жылу).

ENKLAVE, die (fr. enclave – sich einkeilen) – vom eigenen Staatsgebiet vollständig oder teilweise umschlossener Gebietsteil eines anderen Staates, Staatsgebiet innerhalb eines oder mehrerer anderer Staaten.

ENTMILITARISIERUNG, die – völkerrechtliches Verfahren für ein bestimmtes Gebiet, das die Anwendung dieses Gebietes in friedlicher Zeit zu militärischen Zwecken verbietet.

ҚАРУСЫЗДАНДЫРУ – белгілі бір аумақты бейбітшілік кезеңде əс кери мақсатқа қолдануға тыйым салатын халықаралық-құқықтық тəртіп.

114115

ENTSCHÄDIGUNGSFONDS FÜR ZWANGSARBEITER – Beschluss des

Bundestages vom 30.05.2001, aus dem Fonds der im Juli 2000 gegründeten Bundesstiftung «Erinnerung, Verantwortung, Zukunft» Entschädigungen an ehemalige Zwangsarbeiter aus durch die Wehrmacht besetzten Gebieten während des 2.Weltkriegs auszuzahlen. Bis zum 10.08.2001 beteiligten sich insgesamt 6485 Unternehmen inklusive Tochtergesellschaften mit Einzahlungen in den Fonds, der mit dem Staatsanteil von 5 Mrd. DM über Mittel in Höhe von 10 Mrd. DM verfügt (etwa 5 Mrd. Euro).

ЗОРЛЫҚ ЕҢБЕК ҮШІН ҚАРЫМТА, ӨТЕМЕ ҚОР – екінші дүние жүзілік соғыс кезінде рейхсвер жаулап алған аймақтардан Германия ға əкелініп, зорлықпен істеткен еңбегі үшін сол адамдарға өтемдерді 2001-ші жылдың шілдесіндe құрылған Федералдық «Еске алу, жауапкершілік, болашақ» қорының есебінен төлеу туралы 2001-ші жылдың 30-шы мамыры күні Бундестаг қабылдаған шешім. 2001-ші жылдың 10-шы тамызына дейін еншілес кəсіпорындарды қоса есептегенде аталмыш қорға барлығы 6485 кəсіпорын қатысты. Қордың үкімет бөлген 5 миллиард неміс маркасын қоса есептегенде 10 миллиард неміс марка қаржысы болды (шамамен 5 миллиард евро).

ENTSPANNUNG DER INTERNATIONALEN LAGE – Nachlass der

Spannung und Normalisierung der Beziehungen zwischen den Staaten, Umbau internationaler Beziehungen auf der Grundlage des Prinzips der friedlichen Koexistenz.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШИЕЛЕНІСТІҢ БƏСЕҢДЕУІ – мемлекеттер ара сындағы шиеленісті шешу жəне өзара қатынастарды реттеу, халық ара лық қатынастарды бейбіт қатар өмір сүру қағидасы негізінде қайта құру үрдісі.

ENTWICKLUNGSLÄNDER – der Begriff «Entwicklungsland» entstammt dem offi ziellen Sprachgebauch internationaler Organisationen (z.B. UNO, IWF und Weltbank: «developing country») und bezieht sich auf wirtschaftliche, infrastrukturelle, soziale und/oder kulturelle Entwicklungsrückstände im Vergleich zu den Industriestaaten. Ein wichtiges Charakteristikum ist insbesondere das Vorhandensein sehr starker wirtschaftlicher und sozialer Disparitäten innerhalb eines Landes und seiner Bevölkerung. Klassifi kation der Entwicklungsländer: Länder mit niedrigem Einkommen (BSP pro Kopf 1999 bis 755 US-Dollar); Länder mit mittlerem Einkommen (BSP pro Kopf 1999 zwischen

756 und 2995 US-Dollar); Länder mit hohem Einkommen (BSP pro Kopf 1999 ab 2966 US-Doller); «Schwellenländer».

ДАМЫП КЕЛЕ ЖАТҚАН ЕЛДЕР – аталмыш ұғым халықаралық ұйымдардың ресми сөздік қорынан алынған (мыс., БҰҰ, ХВҚ мен Əлем банкі: «developing country»), өндірісі дамыған елдермен са лыстыр ғанда дамудың экономикалық, инфрақұрылымдық, əлеу мет тік жəне немесе мəдени саласында артта қалушылығын білдіреді. Оның негізгі белгілерінің бірі ел ішіндегі жəне тұрғындар арасындағы өте үлкен экономикалық жəне əлеуметтік теңсіздік болып табылады. Дамып келе жатқан елдердің классификациясы: табысы төмен елдер (жалпы табысы 1999-шы жылы адам басына шаққанда 755 АҚШ доллары); табысы орташа елдер (756–2995 АҚШ доллары аралығында); табысы жоғары елдер (адам басына 2996 АҚШ долларынан бастап) жəне «табалдырықтағы» елдер.

ERLÄUTERUNG VON VÖLKERRECHTICHEN VERTRÄGEN – die –

Bestimmung des eigentlichen Sinns und Inhalts des völkerrechtlichen Vertrags mit dem Ziel, seine Bestimmungen voll und genau zu realisieren. Prinzipien der Erläuterungen von völkerrechtlichen Verträgen sind für alle verbindlich.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТТАРДЫҢ ТҮСІНДІРМЕСІ – ха лық аралық келісімнің шарттарын мейлінше толық жəне дəл іске асыру мақса тын да оның негізгі мағынасы мен мазмұнын анықтау. Ха лық ара лық шарт тар дың түсіндірме қағидасы баршаға міндетті сипатта болады.

ЖАҢАРТПАЛЫ ЭНЕРГИЯ / ҚУАТ КӨЗДЕРІ – Жаңартпалы энергия / қуат көздеріне жататындар: жаңа биомассалар, биоматериалдар мен кішігірім су электр стансылары, жел қуаты, күн энергиясы, жер асты жылуы, теңіз суының тасқын күштері, яғни жер астынан өн дірі летін табиғи қуат көздерімен салыстырғанда қайталай пайдалануға болатын қуат көздері. 2050 жылға дейін олардың ғаламды электр энергиясымен қамтамасыз етудегі үлесі 77 пайызға дейін өсуі мүмкін.

ERWEITERUNG DER EUROPÄISCHEN UNION (EU-Erweiterung):

Jeder Europäische Staat, der die Werte, auf die sich die EU gründet, achtet und fördert, kann einen Antrag auf EU-Mitgliedschaft stellen. EU-Beitrittskandidaten sind derzeit Island (Beitrittsverhandlungen am 27.7.2010 eröffnet), Kroatien (30.6.2011), Mazedonien (14.10.2009), Montenegro und die Türkei (4.10.2005). Die vier übrigen Staaten des westlichen Balkans – Albanien, Bosnien und Herzegowina, Kosovo und Serbien – sind potenzielle EU-Beitrittskandidaten.

ЕУРОПА ОДАҒЫНЫҢ КЕҢЕЮІ – ЕО-ның құрамына кіргісі келген, оның негізгі құндылықтарын құрметтейтін жəне қолдайтын Еуропадағы əрбір мемлекет ЕО-мүшелік туралы арыз бере алады. Қазір Исландияның (2010 ж. 27 шілдеден бері), Хорватияның (2011 ж. 30 маусымнан бері), Македонияның (2009 ж. 14 қазаннан бері), Черногория мен Түркияның (2005 ж. 4 қазаннан бері) ЕО-ға мүшелігі қарастырылуда. Албания, Босния, Косово жəне Сербия сияқты қалған төрт батыс Балкан мемлекеттері де ЕО-ға енуі мүмкін елдердің қатарында.

116117

EUROPÄISCHE NACHBARSCHAFTSPOLITIK (ENP): Ziel der ENP, diе mit der EU-Erweiterung 2004 entwickelt wurde, ist es, die Entstehung neuer Trennlinien zwischen der erweiterten EU und Ihren Nachbarstaaten zu verhindern und staatdessen Wohlstand, Stabilität und Sicherheit aller Beteiligten zu stärken.

ЕУРОПАЛЫҚ КӨРШІЛЕСТІК САЯСАТЫ (ЕКС) – 2004 жылы

ЕО-ның кеңеюі барысында дайындалып, іске асырылуда. Мақсаты – кеңейіп келе жатқан ЕО мен оған көршілес мемлекеттер арасында жаңа қайшылықтар туындауын болдырмау, керісінше осы үдеріске қа ты сы бар барлық мемлекеттердің əл-ауқатын көтеріп, тұрақтылығы жəне қауіпсіздігін нығайту.

EUROPÄISCHES PARLAMENT (EP), Befugnisse des EP (1952) bei Gesetzgebung, Haushalt, demokratischer Kontrolle und Genehmigung internationaler Abkommen. Das EP übt gemeinsam mit dem Rat Gesetzgeber die Haushaltsbefugnisse aus, legt den jährlichen ER-Haushaltsplan und mehrjährigen Finanzrahmen fest, sowie entlastet die Kommission für die Ausführung des Haushaltsplans. Das EP wählt den vom ER nominierten Kommissionspräsidenten und muss der Ernennung der Kommission Kollegialorgan zustimmen. Es hat Recht, die Kommission als Kollegium durch ein Misstrauensvotum zum Rücktritt zu zwingen (mit der Mehrheit von zwei Dritteln der abgegebenen Stimmen und der Mehrheit der EP-Abgeordneten).

Ausschüsse: 24; Auswärtige Angelegenheiten (Unterausschüsse: Menschenrechte; Sicherheit; und Verteidigung); u.a.

ЕУРОПА ПАРЛАМЕНТІ (ЕП) – бұл орган (1952) заң шығару, бюджет көлемін белгілеу, халықаралық келісімшарттарды демокра тия лық тұрғыдан тексеру жəне бекіту сияқты сұрақтармен шұғылданады. ЕП заң шығарушылар кеңесімен біріге отырып, Еуропа кеңесінің бір жəне бірнеше жылдық бюджетін белгілейді, сондай-ақ комиссияның (ЕК) оны орындау жоспарын бекітеді. ЕП ЕК ұсынған Комиссия пре зи дентін сайлап, комиссияны коллегиалдық орган ретінде бекітуге келі сі мін беруге тиіс. ЕП сенбестік білдіре отырып, комиссияны колле гиал дық орган ретінде таратуға мəжбүрлей алады (берілген дауыстың үштен екі бөлігі немесе ЕП депутаттарының көпшілік қолдауымен). ЕП-ның 24 комитеті бар, ең маңыздысы адам құқығы, қауіпсіздік жəне қорғаныс топтары бар Сыртқы істер комитеті жəне басқалар.

EURASISCHE WIRTSCHAFTSGEMEINSCHAFT, die EAWG – hervorgegangen aus der Zollunion. Mitgliedstaaten: Republik Kasachstan, Russische Föderation, Republik Belarus, Republik Kyrgystan und Republik Tadschikistan. Januar 2006 wurde in die EAWG auch die Republik Usbekistan aufgenommen. Ziele: Entwicklung der Integrationsprozesse zwischen den Mitgliedstaaten, Schaffung eines gemeinsamen wirtschaftlichen, rechtlichen, sozialen und kulturellen Raumes. Hauptverwaltungsorgane: Regierungsrat, Integrationsausschuss, Parlamentariervollversammlung und Gericht der Gemeinschaft.

ЕУРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІРЛЕСТІГІ, ЕурАзЭБ – бұрынғы Кедендік Одақтың негізінде құрылды. Мүше елдер: Қазақстан Респуб ликасы, Ресей Федерациясы, Беларусь Республикасы, Қырғыз Рес публикасы жəне Тəжік Республикасы. 2006-шы жылы қаңтарда ЕАЭБ – ке Өзбек Республикасы да мүше болып қабылданды. Ұйымның негізгі мақсаттары мүше елдер арасындағы интеграциялық үрдіс терді дамыту, ортақ экономикалық, құқықтық, əлеуметтік жəне мə дени кеңістік құру болып табылады. Негізгі басқару органдары: Мем лекетаралық Кеңес, Интеграциялық Комитет, Парламентаралық Қа уымдастық жəне Бірлестік Соты.

EUR-ATLANTISCHER PARTNERSCHAFTSRAT (Europe-Atlantic Partnership Council), EAPC – geschaffen am 30. Mai 1997 aus NATO – und PfP – Staaten, koordiniert die Aktivitäten der NATO-Staaten mit den PfP-Teilnehmern und anderen Staaten, die in den Bereichen Friedenserhaltung, humanitäre Einsätze und Kriegsverhinderung zusammenarbeiten wollen.

ЕУРОАТЛАНТИКАЛЫҚ СЕРІКТЕСТІК КЕҢЕСІ (Europe-At lantic Partnership Council), ЕАСК 1997-ші жылдың 30-шы мамыры күні НАТО жəне Бейбітшілік жолындағы серіктестік (БЖС) ұйымына мүше елдер құрған. ЕАСК өз жұмысын НАТО-мен, БЖС-пен жəне бейбітшілікті сақтау, гуманитарлық көмек пен соғыстың алдын алу салаларында ынтымақтастықты қолдайтын басқа да елдермен үйлестіре отырып жүргізеді.

EUROPÄISCHE FREIHANDELSASSOZIATION (European Free Trade

Association), EFTA – Gründung am 04.Januar 1960 in Stockholm (Schweden). Ziele: Wirtschaftswachstum, Vollbeschäftigung, Erhöhung des Lebensstandards u.a. durch Beseitigung von Handelsbarrieren unter den Mitgliedstaaten bei nichtagrarischen Gütern. Hauptorgane: Rat (auf der Ebene der Ständigen Delegierten, auf Ministerebene), der Gerichtshof, das Sekretariat.

ЕУРОПАЛЫҚ ЕРКІН САУДА АССОЦИАЦИЯСЫ (European

Free Trade Association), EФТА – 1960-шы жылдың 4-ші қаңтары күні Стокгольм қаласында (Швеция) құрылған. Мақсаты: экономиканы дамыту, жұмыспен толық қамтамасыз ету, тұрмыс деңгейін көтеру жəне осы ұйымға мүше елдер арасындағы аграрлық емес тауарларға байланысты сауда-саттық байланыстарындағы кедергілерді жою. Басты органдары: Кеңес (Тұрақты өкілдер-министрлер деңгейінде), Сот палатасы, Хатшылық.

EUROPÄISCHER RAT (ER) – Der ER gibt der EU die für ihre Entwicklung erforderlichen Impulse, legt die allgemeinen politischen Ziele und Prioritäten in allen EU-Tätigkeitsbereichen fest, wird aber nicht gesetzgeberisch tätig. Er befasst sich auch mit strittigen Fragen, die auf Ministerebene ungeklärt blieben.

118119

ЕУРОПА КЕҢЕСІ (ЕК) – ЕК ЕО-ның дамуына қажетті серпін беріп, ЕО қызметінің барлық салаларының жалпы саяси мақсаты мен басымдылықтарын анықтайды, бірақ заң шығарушылық қызметпен айналыспайды. Кеңес Министрлер деңгейінде шешілмеген даулы мəсе ле лермен де шұғылданады.

EUROPÄISCHER WIRTSCHAFTSRAUM, EWR – trat am 01.01.1994 in

Kraft. Mitglieder sind die 15 Mitgliedstaaten der Europäischen Union sowie EFTA-Staaten Island, Liechtenstein und Norwegen. Ziele: Freier Verkehr von Waren, Personen, Dienstleistungen und Kapital sowie das EU-Wettbewerbsrecht.

ЕУРОПАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КЕҢІСТІК – 1994-ші жыл дың 1-ші қаңтарында күшіне енді. Мүшелері: Еуропа Одағына мүше 15 ел мен Еуропа Еркін Сауда Ассоциациясына (Қауымдастығына) мүше Исландия, Лихтенштейн жəне Норвегия мемлекеттері. Мақсаттары: тауарлар, адамдар мен қызмет көрсету, сондай-ақ капиталдың еркін айналысы, ЕО көлеміндегі еркін бəсеке құқы.

EUROPÄISCHES PARLAMENT, das – eines der Organe des Europäischen Rates. Erste allgemeine Direktwahlen in dieses Gremium fanden 1979 statt. Seine Tagungen werden in Straßburg (Frankreich) und Luxemburg durchgeführt.

ЕУРОПА ПАРЛАМЕНТІ – Еуропа Одағының органдарының бірі. Еуропа парламентіне жалпылай жəне тікелей сайлау алғаш рет 1979-шы жылы өткізілді. Еуропа парламентінің отырысы Страсбург қаласында (Франция) жəне Люксембургте өткізіледі.

EUROPÄISCHE UNION, die – EU wurde mit dem am 7.02.1992 in Maastricht (Niederlande) durch die zwölf Staaten der Europäischen Gemeinschaften unterzeichneten und am 01.11.1993 in Kraft getretenen Vertrag über die Europäische Union (EU-Vertrag) gegründet. Seit dem Beitritt von Finnalnd, Österreich und Schweden am 01.11.1995 hat die EU 15 Mitgliedstaaten. Der EU-Erweiterungsprozess begann am 30.03.1998 mit einer Konferenz der Außenminister der EU-Mitgliedstaaten, aller zehn mittel – und osteuropäischen Bewerberstaaten (Estland, Polen, Tschechische Republik, Ungarn, Bulgarien, Lettland, Littauen, Slowakische Republik, Rumänien, Malta) sowie Zyperns. Drei Gemeinschaften (Europäische Gemeinschaft für Kohle und Stahl – EGKS, Europäische Wirtschaftsgemeinschaft – EWG, und Europäische Atomgemeinschaft – Euratom) bilden zusammen die Europäischen Gemeinschaften. Sie haben einen gemeinsamen Rat (Ministerrat) und eine gemeinsame Kommission.

ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚ, ЕО – 1992-ші жылдың 7-ші ақпанында Маастрихт (Нидерланд) қаласында Еуропалық Ұйымдардың 12 мемле ке ті қол қойып, 1993-ші жылдың 1-ші қарашасында күшіне енген Еу ро палық Одақ туралы келісімшарт негізінде құрылды. 1995-ші жыл дың 1-ші қарашасында Одаққа Финляндия, Австрия жəне Швеция кіргеннен кейін ЕО-тың 15 мүше мемлекеті болды. ЕО кеңею үрдісі 1998-ші жылы 30-шы наурыздағы ЕО-қа мүше жəне оған үміткер барлық орта жəне шығыс еуропалық он мемлекеттің (Эстония, Польша, Чех Республикасы, Венгрия, Болгария, Латвия, Литва, Словак Республикасы, Румыния, Мальта) жəне Кипрдің сыртқы істер министрлері қатысқан конференциясында басталды.

Еуропалық Ұйымдардың құрамына Еуропалық көмір жəне болат, Еуро па лық экономикалық жəне Еуропалық атом ұйымдары кіреді. Олардың ортақ кеңесі (Министрлер Кеңесі) мен ортақ комиссиясы бар. Еуропа Одағы халықаралық деңгейдегі мақсаттары: ЕО-ның ортақ құндылықтары мен мүдделерін, қауіпсіздігін, тəуелсіздігі мен тұ тасты ғын сақтау; демократияны, заң үстемдігін, адам құқықтары мен ха лық аралық құқық қағидаларын қолдау; бейбітшілікті сақтау, даушиеленістердің алдын алу жəне халықаралық қауіпсіздікті күшейту; дамып келе жатқан елдердегі жоқшылық пен аш-жалаңаштықты жеңу мақсатында экономикасының тұрақты дамуын қолдау; барлық ел дердің ғаламдық экономикаға кірігуін қолдау; қоршаған ортаны сақ тау жəне сапасын жақсартуға бағытталған халықаралық шаралардың дамуына өз үлесін қосу жəне əлемдегі табиғи ресурстарды үнемдеп пайдалану; табиғи немесе адам кінəсінен болған апат кезінде көмек көрсету; көпжақты ынтымақтастық пен жауапкершілігі мол саясат негізінде Əлемдік тəртіпті қолдау.

EUROPÄISCHE WIRTSCHAFTS– UNDWÄHRUNGSUNION,

ЕУРОПАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖƏНЕ ВАЛЮТА ОДА ҒЫ – үш кезеңмен іске асырылған ЕЭВО-ның негізін қалаған 1993-ші жылғы жасалған Еуропа Одағы туралы шарт болды. 2001-ші жыл дың 1-ші қаңтары күні осы шартқа мүше 12 елдің ұлттық ва лю та ла ры ның орнына ортақ төлем ретінде айналымға евро енгізілді. Еу ро па лық валюта кеңістігіндегі ақша саясатына жауапкершілік ЕО-на мүше мем лекет тердің ұлттық банкілерінен ұлттық тəуелсіз Орталық бан кі ле р мен біріге Орталық банкілердің Еуропалық жүйесін құрайтын тəуелсіз Еу ропалық Орталық банкке өтті. Экономикалық жəне қаржы саясаты əр ұлттың өз жауапкершілігінде қала береді, бірақ ортақ мүдде міндетті түрде ескерілуі қажет; бюджеттің шектен тыс дефициті туған жағдайда, сол елге қарсы санкциялар қолданылуы мүмкін.

120121

EUROPARAT, ER – Gründung am 05.05.1949 in London (Großbritannien) durch zehn Staaten. Ziele: Engerer Zusammenschluss zwischen den Mitgliedstaaten, Förderung des wirtschaftlichen und sozialen Fortschritts; Schutz der Menschenrechte und der pluralistischen Demokratie; enge politische Partnerschaft mit den neuen Demokratien Europas und Hilfeleistung bei ihren politischen, gesetzgeberischen und verfassungsrechtlichen Reformen. Seine Tagungen fi nden jährlich zweimal auf Ebene der Staats – und Regierungschefs statt. Der Europarat kann rechtsverbindliche Beschlüsse fassen. Hauptorgane: Ministerkomitee (auf der Ebene der Außenminister), die Parlаmеntarische Versammlung, das ER-Sekretariat.

ЕУРОПА КЕҢЕСІ, ЕК – 1949-шы жылы 5-ші мамыр күні Лондон қаласында (Ұлыбритания) он мемлекеттің қатысуымен құрылған. Мақсаты: мүше елдер арасындағы байланысты одан əрі нығайту, экономикалық жəне əлеуметтік прогреске қолдау көрсету, адам құқын мен плюралистік демократияны қорғау, Еуропадағы демократия жолына түскен жас елдерге саяси, заңгерлік жəне конституциялық – құқықтық реформаларын іске асыруда саяси көмек көрсету. Отырысы жылына екі рет мемлекет жəне үкімет басшылары деңгейінде өтеді. ЕК баршаға міндетті құқылық шешімдер қабылдай алады. Басты органдары: Министрлер комитеті (Сыртқы істер министрлері деңгейінде), Парламенттік ассамблея, ЕК Хатшылығы.

EXEQUATUR, die (lat. exsequare – vollziehen, ermitteln, feststellen) – ein offi zielles Dokument, das einem ausländischen Konsul durch die Regierung des Aufenthaltslandes zur Ausübung seiner Befugnisse erteilt wird.

EXPATRIATION, die; EXPATRIIERUNG, die; AUSBÜRGERUNG, die (lat. ex. – aus, patria – Heimat, Land) – Entzug der Staatsangehörigkeit aus irgendwelchen Gründen.

ЭКСПАТРИАЦИЯ (лат. ex – ішінен, patria – отан) – белгілі бір себептермен азаматтығынан айырылу.

АУМАҚТЫҚТАН ТЫС – шетелдік мемлекеттің заңдарынан тəуелді болмай тек өз елінің ғана заңдарына бағыну.

F

БОСҚЫНДАР – қуғындаудың, соғыс қимылдарының салдарынан не басқа да бір себептермен өздерінің тұрғылықты жерін тастап кеткен адамдар.

FÖDERATION, die (lat. foederatio – Vereinigung, Bündnis) – Staatsform, wo einige Staaten juristisch bei bestimmter Selbständigkeit eine Staatengemeinschaft bilden.

ІШКІ ОДАҚ, ФЕДЕРАЦИЯ (лат. foederatio – одақ, бірлестік) – мемле кет тік құрылымның бір түрі. Заң бойынша белгілі бір саяси дер бесті гі бар бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бір одақтық мемлекет құруы.

FRIEDLICHE LÖSUNG (BEILEGUNG) INTERNATIONALER STREI-

TIGKEITEN – eines der Hauptprinzipien des Völkerrechts, wonach die Streitigkeiten zwischen den Staaten durch friedliche Mittel beigelegt werden müssen, um den Weltfrieden und die – sicherheit sowie Gerechtigkeit nicht zu gefährden.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШИЕЛЕНІСТЕРДІ БЕЙБІТ ЖОЛМЕН РЕТ-

ТЕУ – халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі, ха лықаралық бейбітшілікке, қауіпсіздікке жəне əділеттікке қатер тигізбес үшін мемлекет арасындағы шиеленістерді бейбіт жолмен реттеуді көздейді.

FÜNF PRINZIPIEN DER FRIEDLICHEN KOEXISTENZ – Sie wurden zum ersten Mal im Abkommen zwischen Indien und China 1954 bekanntgegeben und beinhalten folgende Prinzipien: Gegenseitige Achtung der territorialen Integrität und Souveränität, Nichtangriffspakt, Nichteinmischung in die inneren Angelegenheiten, Gleichheit und gegenseitiges Vorteil, friedliche Koexistenz.

БЕЙБІТ ҚАТАР ӨМІР СҮРУДІҢ БЕС ҚАҒИДАСЫ – алғаш рет

1954-ші жылы үнді – қытай келісімінде жарық көріп, төмендегідей қа ғи да ларды қамтыды: екі жақтың аумағының біртұтастығы мен егемен ді гін құрметтеу; шабуыл жасаспау; бір-бірінің ішкі істеріне араласпау; теңдік жəне екі жаққа бірдей тиімділік; бейбіт қатар өмір сүру.

G

GARANTIEN FÜR STAATEN, DIE KEINE ATOMWAFFEN BESIT-

ZEN – völkerrechliche Maßnahmen, die Anwendung der Atomwaffen gegen Staaten, die sie nicht besitzen, verbieten und auf die Nichtverbreitung der Atomwaffen gerichtet sind.

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУЫ ЖОҚ ЕЛДЕРДІҢ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ КЕ-

ПІЛ ДЕ МЕЛЕРІ – ядролық қаруы жоқ елдерге қарсы ядролық қа ру ды қолдануға жəне ядролық қаруды таратуға тыйым салуға ба ғыт тал ған халықаралық-құқықтық шаралар.

GEHEIMVERTRÄGE Pl. – Verträge, die durch die Regierungen heimlich von ihren Völkern abgeschlossen und nicht veröffentlicht waren.

ЖАСЫРЫН ШАРТТАР – үкіметтер арасында өз халқынан жасырын жасалған жəне жарияланбаған шарттар.

122123

GEISEL, die – Personen, die gewaltsam ergriffen und festgehalten werden, unter anderem auch unter Todesgefahr oder körperlicher Mißhandlung, um die dritte Seite durch direkte oder indirekte Forderungen durch die Freilassung dieser Personen zu einer bestimmten Handlung zu zwingen oder sich davon abhalten zu lassen.

GEMEINSCHAFT UNABHÄNGIGER STAATEN, GUS – Staatenbund, geründet am 8.12.1991 durch das Abkommen von Minsk zunächst von Rußland, der Ukraine und Weißrussland. Am 21.12.1991 traten bei einem Treffen in Almaty acht weitere frühere Sowjetrepubliken (Armenien, Aserbaidschan, Kasachstan, Kirgistan, Moldawien, Tadschikistan, Turkmenistan und Usbekistan) bei, die zuvor ihre Unabhängigkeit erklärt hatten. Die Mitgliedstaaten einigten sich auf die Konstituierung gemeinsamer Organe (unter anderem Rat der Staatsoberhäupter) und Bildung einheitlicher wirtschaftlicher Union. Am 2.4.1997 unterzeichneten die Präsidenten Russlands und Weißrusslands einen Unionsvertrag.

ТƏУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ДОСТАСТЫҒЫ, ТМД – 1991-ші

жыл дың 8-ші желтоқсанында Минск қаласында алдымен Ресей, Украина мен Беларусь қол қойған Шарт негізінде құрылған мемлекеттер бірлестігі. 1991-ші жылдың 21-ші желтоқсаны күні Алматыда өт кен кездесу кезінде Шартқа осының алдында өздерінің мемлекеттік тəуел сіз дігін жариялаған бұрынғы сегіз Кеңес республикалары (Армения, Əзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Молдавия, Тəжікстан, Түркменстан жəне Өзбекстан) мүше болып кірді. Шартқа мүше елдер ортақ органдар (оның ішінде Мемлекет басшыларының Кеңесі) жəне ортақ экономикалық Одақ құру туралы келісімге келді. 1997ші жылдың 2-ші сəуірі күні Ресей мен Беларусь президенттері өзара Одақ құру туралы шартқа қол қойды.

ЗҰЛМАТ, ГЕНОЦИД (грек. genos – ру, тайпа, лат. caedere – өлтіру) – қандай да болса бір ұлттық, ұлыстық, нəсілдік немесе діни топтарды тұтастай немесе олардың бір бөлігін құртуға бағытталған іс-əрекет.

GENTLEMAN`S AGREEMENT (engl. gentlemans agreement) – die Bezeichnung eines mündlich abgeschlossenen Vertrages, der in der internationalen Praxis üblich ist.

GEOPOLITIK, die – Politik, die im Leben des Staates und der Gesellschaft die Rolle geographischer Faktoren besonders hervorhebt.

ГЕОСАЯСАТ – мемлекет жəне қоғам өміріндегі географиялық жағдайлардың маңызын баса көрсететін саясат.

GERECHTIGKEITSPRINZIP, das – ein in den Beziehungen zwischen den Staaten angenommener Grundsatz, nach dem die Lösung internationaler Probleme auf der Grundlage des Völkerrechts und unter Einhalten gesetzlicher Interessen der Staaten und Völker vorgenommen werden muß.

ƏДІЛДІК ҚАҒИДАСЫ – халықаралық мəселелерді шешуде ха лықара лық құқық пен мемлекеттердің жəне халықтардың мүд де ле рі нің ескерілуі қажеттігін қолдайтын халықаралық қатынастар қағидасы.

GERICHTSBARKEIT, die (lat. jurisdictio – Gerichtsverfahren, Prozeßordnung) – Vollmachten der Staatsorgane, den Tatsachen rechtliche Einschätzung zu geben, Sanktionen einzuführen, juristische Streitigkeiten beizulegen und bestimmte Rechtsfragen zu lösen.

ЗАҢ ҚҰЗЫРЕТІ, ЮРИСДИКЦИЯ (лат. jurisdictio – сот ісін жүр гізу) – мемлeкет органдарының фактілерге құқықтық баға беру, санкциялар белгілеу, заңдық дауларды жəне қандай да болса құқықтық сұрақтарды шешу өкілеттігі.

GESANDTE, der / die – Leiter der diplomatischen Vertretung 2.Klasse, wie auch der Botschafter wird er durch das Staatsoberhaupt akkreditiert.

УƏКІЛ – елшілер сияқты мемлекет басшысы бекітетін 2– ші сыныпты дипломатиялық өкілдіктің басшысы.

GESCHÄFTSTRÄGER ad Interine (fr. chatge d‘affaires ad interine) – eine Person, die bei Abwesenheit des Leiters der diplomatischen Vertretung sie vorübergehend leitet.

УАҚЫТША СЕНІМДІ ӨКІЛ – басшысы болмаған кезде дип ло матия лық өкілдікті уақытша басқаратын қызметкер.

GEWALTANDROHUNG ODER GEWALTANWENUNG, die – die UNO-

Charta sieht in internationalen Beziehungen den Verzicht oder die Zurückhaltung von der Gewaltandrohung oder – anwendung bezüglich der territorialen Unantasbarkeit oder politischer Unabhängigkeit eines Staates so auch durch eine andere Weise vor, die den Zielen der UNO widerspricht. Ein Staat, der gesetzwidrig Gewalt anwendet oder mit Gewaltanwendung droht, muss dafür Verantwortung tragen.

КҮШПЕН НЕ КҮШ ПАЙДАЛАНУ ƏРЕКЕТІМЕН СЕС КӨР СЕ-

124125

ТУ – БҰҰ Жарғысында БҰҰ-ға мүше елдер халықаралық қа ты нас тарда Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттарына қайшы келетін қан дай да болмасын бір мемлекетке, оның аумағының біртұтастығына немесе саяси тəуелсіздігіне қарсы күшпен сес көрестуден немесе күш қол дану дан бас тарту не тоқтай тұруы керек деп көрсетілген. Күшпен немесе күш пайдалану əрекетімен сес көрсеткен мемлекет сол үшін жа уап беруге тиісті.

GRENZFLÜSSE – Flüsse, die die Staatsgrenze entlang fl ießen.

ШЕКАРАЛЫҚ ӨЗЕНДЕР – бойымен мемлекеттік шекара өтетін өзендер.

GRENZKONTROLLE, die – Gesamtheit von Maßnahmen für die Sicherung der Staatsgrenzen und des Grenzgebiets.

ШЕКАРАЛЫҚ ТЕКСЕРІС, ШЕКАРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ – мем лекет тік шекара мен шекара аймағындағы тəртіпті қамтамасыз етуге бағыт тал ған шаралар жинағы.

GRENZREKTIFIKATION, die (lat. rectifi catio – Geraderichten) – unbedeutende Präzisierungen, Änderungen der Staatsgrenze vor Ort, die mit kleineren Abweichungen von Bestimmungen als die im Vertragswerk verbunden sind. ШЕКАРАНЫ ТҮЗЕТУ, РЕКТИФИКАЦИЯ (лат. rectifi catio – түзеу, туралау, нақтылау) – өту жерінде шарт актілерінде көр се тіл ген де гі мен салыстырғанда кейбір өзгерістерді енгізе отырып, мемлекеттік шекараны аздап нақтылау, өзгерту.

ШЕКАРАЛЫҚ КЕЛІСІМДЕР, ШЕКАРА ТУРАЛЫ ШАРТТАР – мем ле кет тік шекараны, оның өту жері мен тəртібін белгілеу, жанжалдар мен қақтығыстарды шешу, шекара сұрақтарын, сондай-ақ шекара айма ғын да ғы шаруашылық қызметтерді реттеудегі ынтымақтастық пен өзара көмек туралы көршілес мемлекеттер арасындағы келісімшарт.

GRUNDPRINZIPIEN DES VÖLKERRECHTS, Pl. – Prinzipien des Völkerrechts, konzentrierter Ausdruck und Verallgemeinerung allgemein anerkannter Verhaltensweise der Subjekte internationaler Beziehungen in den wichtigsten Fragen des internationalen Lebens in einer bestimmten historischen Etappe.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗГІ ҰСТАНЫМДАРЫ – халықаралық өмірдің белгілі бір белесіндегі ең маңызды сұрақтарын реттеудегі халықаралық қатынастар субъектілері тəртібінің жалпы қабыл данған нормаларының белгісі мен қорытындыларының жинағы.

GRUPPE DER ACHT, G 8, die – Treffen der Staats – und Regierungschefs der sieben führenden Industriestaaten (G 7) und Russlands, bei dem Fragen der wirtschaftlichen Zusammenarbeit zwischen den Teilnehmerstaaten besprochen werden. Sie haben sich geeinigt, ihre Märkte für alle Produkte der ärmsten Länder zu öffnen, den Schuldenabbau dieser Staaten zu fördern und die Entwicklungsländer besser in die Weltwirtschaft einzubeziehen.

СЕГІЗДІК ТОБЫ – өндірісі дамыған басты жеті мемлекет тобы (7Т) мен Ресейдің мемлекет жəне үкімет басшылары қатысып, өзара экономикалық ынтымақтастықты дамыту мəселелерін талдайтын кездесулері. Қатысушы мемлекеттер өз нарықтарын ең кедей елдердің барлық өнімдеріне ашу, осы мемлекеттердің қарыздарын азайту жəне дамып келе жатқан елдерді əлемдік экономикаға кеңінен тарту туралы келісімге келді.

H

HANDELSSPERRE, die (span. embargo – Verbot) – Verbot oder Ein – und Ausfuhreinschränkungen für bestimmte Waren oder Währungen, für Übergabe wissenschaftlich-technischer Informationen, Autoren – oder anderer Rechte, für Ausübung bestimmter Formen der kommerziellen u.a. handelswirtschaftlichen Tätigkeit.

ЭМБАРГО (исп. еmbargo – тыйым салу) – белгілі бір тауарларды, валютаны елге əкеліп немесе елден шығаруға, сонымен бірге ғылымитех никалық ақпараттармен, авторлық не басқа да құқықтармен ал масу ға, саудa-саттық жəне де басқа сауда не экономикалық қыз мет тер дің кейбір түрлеріне тыйым салу не шек қою.

HANDELSVERTRETUNG, die – ein staatliches Organ im Ausland, das außenwirtschaftliche Interessen seines Landes im Aufenthaltsland vertritt. САУДА ӨКІЛДІГІ – тұрып жатқан шет мемлекетте өз мемлекeтінің сыртқы экономикалық мүдделерін қорғайтын мемлекеттің шетелдегі органы.

HOHEITSGEWÄSSER, Pl. – die vor der Küste eines Landes ligenden oder an die Binnengewässer des Uferstaates und bei Inselstaaten an Inselgewässer grenzenden 12 Seemeilen breiten Meeresteile.

АУМАҚТЫҚ СУЛАР – жағалық мемлекеттің құрлықтық аумағына немесе ішкі суларына, ал архипелагтың мемлекет жағдайында оның архипелагтық суларына шектелетін, ені 12 миль болатын теңіз белдігі.

HOHEITSGEBIET DES STAATES, das – Teile der Grund-, Wasser – und Luftoberfl ächen des Erdballs, die innerhalb der Grenze eines Staates liegen und seine Souveränität genießen.

МЕМЛЕКЕТТІК АУМАҚ – аталмыш мемлекеттің шекарасы ішінде орналасқан жəне оның егемендігі иелігіне қарайтын жер шарының сулық, құрлықтық жəне əуедегі бөлігі.

126127

БОСҚЫНДАР МƏСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕГІ ЖОҒАРҒЫ КОМИС-

САР (U.N. High Commissioner for Refugees), UNHCR – БҰҰ-ның арнайы органы. Мақсаты: нəсіліне, дініне немесе саяси көзқарасына қарамай босқындарды халықаралық көлемде қорғау, олардың мəселесін шешу, қуғынға ұшырауы мүмкін елдерге қайтаруларын тоқтату.

HOHER KOMMISSAR FÜR MENSCHENRECHTE, der (U.N.High

АДАМ ҚҰҚЫ МƏСЕЛЕЛЕРІ ЖӨНІНДЕГІ ЖОҒАРҒЫ КОМИС-

САР (U.N.High Commissioner for Human Rights), UNCHR – БҰҰ-ның арнайы органы. Мақсаты: БҰҰ жүйесі ішінде жəне одан тыс адамдар құқын қорғаудағы халықаралық ынтымақтастықты қолдау, адам құқын бұзушылыққа байланысты бұқаралық шағымдарды қарастырып, адам құқының халықаралық стандарттары мен адам құқын қорғау ба ғытын да жұмыс істеп жатқан мекемелерге жəрдем көрсету.

I

IMMIGRANTEN, Pl. – Bürger eines Staates, die auf der Suche nach Arbeit sowie aus politischen oder religiösen Gründen zur ständigen Niederlassung oder für längere Zeit in einen anderen Staat gekommen sind.

IMMUNITÄT DES STAATES VOR AUSLÄNDISCHER JURISDIKTI-

ON – allgemein angenommenes Prinzip des Völkerrechts, das sich aus dem Prinzip der Souveränität und der souveränen Gleichheit der Staaten ergibt, die in der UNO-Satzung festgehalten ist. Sie bedeutet, dass die Staaten und Ihre Hoheitsträger nicht der Rechtsprechungesgewalt anderer Staaten unterliegen.

МЕМЛЕКЕТТІҢ ШЕТЕЛДІК ЗАҢ ҚҰЗІРЕТІНЕН ТƏ УЕЛ СІЗДІ ГІ – халықаралық құқықтың БҰҰ-ның Жарғысында бекітілген мем ле кеттердің егемендігі мен егеменді теңділігіне негізделген танымал ұстаным. Мемлекеттердің егеменді теңділігіне жəне тəуелсіздігі принципіне байланысты бірде – бір мемлекет басқа мемлекетте өз құзы рын пайдалана алмайды.

IMPEACHMENT, das (engl. Impeachment – Mißtrauen, Anschuldigung) – Antrag einer parlamentarischen Körperschaft auf Amtsenthebung oder Bestrafung einer zivilen Amtsperson wegen des Verrats, der Bestechlichkeit oder eines anderen schweren Verbrechens oder eines Vergehens. Die Entscheidung über das Impeachment wird mit einer einfachen Stimmenmehrheit getroffen. ИМПИЧМЕНТ, СЕНІМСІЗДІК БІЛДІРУ (ағыл. Impeachment – сенім сіздік білдіру, кінəлау) – лауазымды адамдарды сатқындық, пара қор лық не басқа да ауыр қылмысқа не теріс қылыққа байланысты парламент төрелігіне салу рəсімі. Импичмент туралы шешім жай көпші лік дауыспен қабылданады.

INDUSTRIE – und HANDELSKAMMER, die – eine gesellschaftliche Organisation, deren Hauptaufgabe in der Förderung und Ausweitung der handelswirtschaftlichen Beziehungen eines Staates mit anderen Ländern besteht. САУДА ЖƏНЕ ӨНДІРІС ПАЛАТАСЫ – негізгі мақсаты мем ле кеттің басқа елдермен сауда жəне экономикалық байланыстарын дамыту жəне нығайту болып табылатын қоғамдық ұйым.

INFLATIONSRATE: Messzahl für die Geschwindigkeit der Preissteigerung. Sie wird für einen defi nierten Zeitraum (in der Regel 1 Jahr/ 5 Jahre/ 10 Jahre) berechnet.

ИНФЛЯЦИЯ / ҚҰНСЫЗДАНУ МӨЛШЕРІ – елдегі бағаның өсу жылдамдығын білдіретін өлшем, əдетте белгілі бір мерзімге (1/5/10 жылға) беріледі.

Die INFORMATIONS – UND KOMMUNIKATIONSTECHNOLOGIEN

(IKT) gehören seit den 1990er Jahren zu den am schnellsten wachsenden Branchen weltweit. Mit der Verbindung von Computer – und Nachrichtentechnik erschloss sich die IKT-Branche neue Märkte und wuchs weltweit, sowohl im geschäftlichen als auch im privaten Bereich. Die letzten politischen Ereignisse in der Welt (Wahlen, Umwälzungen usw.) haben gezeigt, dass die IKT fähig sind, das Bewusstsein und die Weltanschauung der Benutzer mitzugestalten, was von einigen Kräften missbraucht wird. Für 2010 wird die Zahl der Mobilfunkabonnenten weltweit auf 5,3 Mrd. geschätzt. In den Industrieländern lag die Penetrationsquote bei durchschnittlich 116% (Deutschland 128%). In den Entwicklungsländern verfügen durchschnittlich 67% der Menschen über ein Mobiltelefon.

АҚПАРАТТЫҚ ЖƏНЕ БАЙЛАНЫС ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

(АБТ) – 1990-шы жылдардан бастап əлемде аса жоғары қарқынмен дамып келе жатқан салалардың бірі. Компьютер жəне ақпараттық техникамен байланыста АБТ жаңа нарықтарды игеріп, қоғамдық жəне жеке адамдарға қызмет ету салаларын қамтиды. Əлемдегі соңғы саяси оқиғалар (сайлаулар, төңкерістер т.т.) АБТ-ның адам санасы мен дүние танымына үлкен əсер ететінін, сондай-ақ оны кейбір күштер өз мақсатына пайдаланатынын көрсетеді. 2010 жылы əлемде ұялы телефон пайдаланушылардың саны 5,3 миллиард болды. Өндірісі да мы ған елдерде пайдаланым деңгейі орташа алғанда 116 пайыз (Германияда 128). Дамып келе жатқан елдерде халықтың орташа алғанда 67 пайызының ғана ұялы телефоны бар.

128129

INTEGRATION, die (lat. integratio – Wiederherstellung eines Ganzen) – bedeutet im weitesten Sinne «Herstellung einer Einheit aus verschiedenen Elementen».

КІРІГУ, ИНТЕГРАЦИЯ (лат. integratio – қалпына келтіру, то лық тыру) – жалпы мағынада «əртүрлі бөліктерінен біртұтастықты құ рас тыру» деген ұғымды білдіреді.

INTERNATIONALE BEZIEHUNGEN, Pl. – Gesamtheit gegenseitiger

wirtschaftlicher, rechtlicher, diplomatischer, militärischer Beziehungen zwischen Staaten, Organisationen und Bewegungen auf der Weltbühne. In den internationalen Beziehungen spielen Beziehungen zwischen den Staaten die Hauptrolle.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР – əлем сахнасындағы мемлекеттер, ұйымдар мен қозғалыстар арасындағы экономикалық, дип ло матия лық, саяси, əскери т.т. қатынастардың жиынтығы. Халықаралық қа ты настарда негізгі рөлді мемлекетаралық қатынастар атқарады.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ӨЗЕНДЕР – халықаралық сипаттағы ішкі су жолдары, арасында қолдан жасалған байланыс су арналары бар жəне де т.б. бірнеше мемлекеттің аумағы арқылы өтетін, əрі халықаралық кеме жолы ретінде пайдалынылатын өзендер.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МƏСЛИХАТТАР, КОНФЕРЕНЦИЯЛАР – əртүрлі мəселелерді талдап, белгілі бір шешімдер мен ұсыныстар қабылдау мақсатында мемлекеттік жəне халықаралық мемлекеттік емес ұйымдардың өкілдерінің жиналуы, кездесуі.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЛАҢКЕСТІК / ТЕРРОРИЗМ (лат. terror – қор қыныш, үрей) – адамдардың мағынасыз өліміне соқтыратын, мем ле кеттер дің жəне олардың дипломатиялық қызметінің жұмысына ке се лін тигізіп, халықаралық қатынастарға, кездесулерге жəне елдер ара сында ғы көлік байланыстарына қиындықтар келтіретін қоғамға қауіпті ха лық ар а лық деңгейдегі іс-қимылдар.

INTERNATIONALER WÄHRUNGSFONDS (International Monetary

Fund – IMF), IWF – gegründet 1944, 183 Mitgliedstaaten (2002). Aktivitäten: Überwachung: der IWF analysiert mit den Mitgliedstaaten die internationale Wirtschaftsentwicklung und – politik, überprüft fi skal-, wechselkurs – und geldpolitische Maßnahmen und beurteilt die Auswirkungen der Politik der Mitgliedstaaten auf deren Zahlungsbilanz.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА ҚОРЫ, ХВҚ (International Monetary Fund – IMF), 1994-ші жылы құрылған. 2002-ші жылы 183 мүше мемлекеттері болды. Мақсаттары: қадағалау – ХВҚ өзіне мүше елдермен біріге отырып, халықаралық экономиканың дамуы мен саясатын талдап, фискалдық, ақша айырбастау жəне ақша саясатындағы басқа да шараларын тексеріп, мүше елдер саясатының төлемдік балансқа тигізер əсеріне баға береді.

INTERNATIONALE SICHERHEIT, die – Stand internationaler Beziehungen, die die Verletzung des Weltfriedens oder die Gefahr für die Sicherheit der Völker in jeglicher Form ausschließt.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК – жалпы бейбітшілікті бұзуға немесе халықтар қауіпсіздігіне қандай да болмасын қауіп төндіруді болдыр мау ға бағытталған халықаралық қатынастың күйі.

INTERNATIONALES RECHT, das; VÖLKERRECHT, das – 1) System

juristischer Prinzipien und Normen, die die Beziehungen zwischen Staaten regeln und ihre Rechte und Pfl ichten untereinander bestimmen; 2) Zweig der Jurisprudenz.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӨРЕЛІК – халықаралық таласты айтысушы жақ тар дың келісімін алып, бір не бірнеше елдердің төрелігімен талдау.

130131

INTERNUNTIUS, der – diplomatischer Vertreter von Vatikan, der beim Staatschef akkreditiert ist, dem Rang nach entspricht dem Gesandten und steht nach dem Nuntius.

ИНТЕРНУНЦИЙ – мемлекет басшылары жанында тіркелген Ва тикан ның дипломаты, сыныбы бойынша Нунцийден кейін, уəкілмен тең тұрады.

ШАПҚЫНШЫЛЫҚ (лат. interventio – кірісу, араласу) – бір не бір неше мемлекеттің басқыншылық мақсатымен немесе басқа да нысанда басқа елдің ішкі істеріне қарулы күш қолдана отырып қол сұғуы.

ИНВЕСТИЦИЯЛАР, тікелей, шетелдік – жылжымайтын мүлік сатып алу, сауда-саттықтан өз үлесін алу, шетелдік бөлімшелерін, жеке кəсіпорындар мен еншілес кəсіпорындар ашу, сондай-ақ таза инвестициялар құю арқылы шетелге капитал орналастыру.

J

JURISDIKTION, die (lat. jurisdictio – Gerichtsverfahren, Prozeßordnung) – Vollmachten der Staatsorgane, den Tatsachen rechtliche Einschätzung zu geben, Sanktionen einzuführen, juristische Streitigkeiten beizulegen und bestimmte Rechtsfragen zu lösen.

K

«ҚЫРҒИ-ҚАБАҚ СОҒЫС» – халықаралық қатынастарда жанталаса қарулануды тездету, соғыс блоктарын құру, күшпен немесе күш пайдалану əрекетімен қорқытуға жəне басқа мемлeкетке қарсы қастан дық əрекеттерді жандандыруға бағытталған мемлекет саясатын біл ді ру үшін қолданылатын ұғым.

ТІЗЕ БҮГУ, КАПИТУЛЯЦИЯ (лат. capitulare – кейбір жағдайлар туралы келісімге келу) – қарсыластың қарулы күштерінің қарсыласуды тоқтатып, берілуі. Тізе бүккен кезде қарсыластың əскери мүлкі жеңген жаққа өтеді. Жеңілген жақтың қарулы күштері əдетте қарусызданып, тұтқынға беріледі.

KERNKRAFTWERKE, weltweit: Nach Angaben der Internationalen Atomenergieagentur (IAEA) waren zum 1.6.2011 weltweit in insgesamt 29 Staaten 440 Kernreaktoren mit einer elektrischen Gesamtleistung von 374 GW (Gigawatt; 1 GW = 1 Mrd. Watt) in Betrieb.

АТОМ ЭЛЕКТР СТАНСЫЛАРЫ (АЭС), əлем бойынша – Ха лықара лық Атом Энергиясы Агенттігінің ақпараты бойынша (МАГАТЭ) 2011 жылы 1-ші маусымда əлемнің 29 мемлекетінде жалпы көлемі 347 GW (Gigawatt; 1 GW = 1 Mrd. Watt) электр энергиясын өндіретін 440 АЭС болған.

Олардың ішінде аса қуаттылары: АҚШ (104 реактор/101,2 HW),

Франция (58/63,1 GW), Жапония (50/44,1 GW) мен Ресейде (32/22,7 GW) орналасқан; Германия өз аумағындағы 17 реакторда 20,5 GW қуат өндіріп, əлемде 5 орын алады. Атом энергиясынан аса тəуелді елдер Франция (2010 жылы қуаттың 74%), Словакия (52%) мен Бельгия (51%), Жапонияда 29%-бен 13-ші, Германия 27% – 15 жəне АҚШ 20% – 17-ші орында.

ЕСКЕРТПЕ, ТҮСІНІК – мемлекеттің халықаралық шартқа қол қоярда, оны қабылдарда немесе бекітерде жасайтын, сол шартқа қосы ларда мəлімдейтін өзіне байланысты біржақты ресми ескертпесі. Осы арқылы мемлекет өзіне байланысты қолданымда шарттың кейбір қа ғи даларын алып тастау немесе заңдық əсерін өзгерту туралы өз ойын білдіреді.

132133

KOALITION, die (lat.coalescere – sich einigen) – Bündnis, Union von zwei oder einigen Staaten, Völkern, politischen Parteien oder anderen Organisationen für gemeinsames Auftreten oder Handeln, meist zu politischen oder militärischen Zwecken.

БІРЛЕСІМ, БІРЛЕСТІК, КОАЛИЦИЯ (лат. coalescere – бірігу) – əдетте саяси немесе əскери сипаттағы екі не бірнеше мемлекеттің, ха лық тың, саяси партиялардың жəне басқа да ұйымдардың біріге қимыл дау мақсатында құрған блогы, одағы.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ СƏЙКЕСТЕНДІРУ (лат. cod i fi c atio) – халықаралық құқықтың əртүрлі көзін есепке ала отырып, оның ха лықаралық құқықтың қолданыстағы нормаларын зерттеу жəне реттеу, құқықтық нормаларды бір-бірімен сəйкестендіру, араларындағы қай шылықтарды жойып, ескірген баптарын алып тастау.

KOMMUNIQUE, das (fr. communique – amtliche Mitteilung) – offi zielle Mittelung über den Ablauf und die Ergebnisse internationaler Verhandlungen, über die abgeschlossenen völkerrechtlichen Verträge usw.

МАЗМҰНДАМА, КОММЮНИКЕ (фр. сommunique – үкімет мə лімде ме сі) – халықаралық келісімдердің болғаны жайлы, халықаралық ке ліс сөздер барысы немесе нəтижелері туралы ресми хабарлама.

KONDOMINIUM, das (lat. con – zusammen, dominium – Herrschaft) – gemeinsame Herrschaft von zwei oder mehreren Staaten über ein und dasselbe Gebiet.

БІРІГЕ БИЛІК ЖҮРГІЗУ, КОНДОМИНИУМ (лат. con – бірге, dominium – билеу) – екі немесе бірнеше мемлекеттің бір аумақтың жоғарғы билігін бірлесе меншіктеп немесе билікті біріге жүргізуі.

KONFERENZ FÜR SICHERHEIT UND ZUSAMMENARBEIT IN EU-

ROPA – fand unter Teilnahme der Vertreter aus 33 europäischen Ländern, den USA und Kanada vom 3.Juli 1973 bis 1.August 1975 in Helsinki und Genf statt. Sie war ein Ereignis von Weltbedeutung, ein wichtiger Schritt bei der Festigung der Entspannung der internationalen Lage. Sieh: OSZE.

ЕУРОПАДАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК ПЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ КЕ-

ҢЕ СІ, ЕҚЫК – 1973-ші жылдың 3-ші шілдесінен 1975-ші жыл дың 1-ші тамызына дейін Хельсинки жəне Женева қалаларында 33 Еуропа елдерінің, сонымен бірге АҚШ пен Канада өкілдерінің қа ты суы мен өтті. Аталмыш кеңес халықаралық шиеленісті шешу жолындағы ерекше зор халықаралық мəні бар маңызды қадам болды. Қараңыз: ЕҚЫҰ.

KONFERENZ FÜR ZUSAMMENWIRKEN UND VERTRAUENSBIL-

DENDE MASSNAHMEN IN ASIEN, KZVMA – initiiert durch den Präsidenten der Republik Kasachstan N.Nasarbajew in der 47.Sitzung der UNOVollversammlung 1992. Aufgaben: Schaffung eines effektiven Mechanismus der präventiven Diplomatie in Asien, der auf die Festigung der Sicherheit in der Region und der Zusammenarbeit in Asien gerichtet ist. Die wichtigsten Aufgaben sind: Beilegung territorialer Streitigkeiten; reale Erfole bei der Abrüstung und Kontrolle über Waffen; Koordinierung von Maßnahmen im Kampf gegen die gesetzwidrige Verbreitung von Narkotika und konventionellen Waffen, gegen den Terrorismus und internationale Kriminalität; gemeinsame Lösung ökologischer Probleme; Gewährleistung des wirtschaftlichen Wachstums in asiatischen Ländern. Zur Zeit sind 16 Staaten Mitglieder der KZVMA und weitere 10 – Beobachter. Am 4.Juni 2002 wurden beim ersten KZVMA-Gipfel in Almaty ihre grundlegenden Dokumente: der Almatyer Akt und Deklaration über den Kampf gegen den Terrorismus und über den Dialog zwischen den Zivilisationen angenommen.

АЗИЯДАҒЫ ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛ МЕН СЕНІМ ШАРАЛАРЫ

ЖӨ НІН ДЕ ГІ КЕҢЕС, АӨІҚСШК – кеңестің құрылуына БҰҰ Бас Ас сам блея сы ның 1992– ші жылғы 47-ші сессиясында Қазақстан Респуб ли ка сы ның Президенті Н. Назарбаевтың ұсынысы негіз болды. Мақ сат та ры: аймақтағы қауіпсіздік пен Азиядағы ынтымақтастықты ны ғай ту ға бағытталған Азияда қатердің алдын алу диплома тия сының пəр мен ді механизмін жасау. Ең басты мəселелері: аумақ туралы дау ларды шешу; қарусыздану мен қару-жарақты бақылау саласында нақ ты жетістіктерге жету; есірткі мен жай қару-жарақтың заңсыз таралуына, лаңкестілік пен халықаралық қылмыскерлікке қар сы күресті ке лі се отырып жүргізу; экологиялық мəселелерді бірі ге шешу; Азия ел де рі нің экономикалық дамуын қамтамасыз ету. Қа зір АӨІҚСШК – нің 16 мүше жəне 10 бақылаушы мемлекеттері бар. 2002-ші жылдың 4-ші маусымы күні Алматыда өткен Бірінші АӨІҚСШК саммитінде осы ұйым ның негізгі құжаттары – Алматы Акті, Лаңкестікке қарсы күрес пен Өркениеттер арасындағы диалог туралы Декларация қабылданды.

ТҰРАҚТЫ ОДАҚ, ТЕҢ БІРЛЕСТІК, КОНФЕДЕРАЦИЯ (лат. confoederatio – одақ, бірлестік) – екі немесе бірнеше егемен мем лекет тер дің белгілі бір мақсаттарды іске асыру үшін құрған тұрақты бірлес тіктің мемлекеттік құрылымының түрі. Бірлестік мүдделі та раптар дың арасындағы келісімшарт негізінде құрылады.

134135

ЕГЕС, ҚАРСЫ ТҰРУШЫЛЫҚ, ШИЕЛЕНІС, КОНФРОНТА-

ЦИЯ (лат. con – қарсы, front / frontis – маңай, майдан) – мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығысқа əкеліп соқтыруы мүмкін егес, шиеленіс. Мұндай шиеленіс жиі-жиі соғыс қимылдарына ұласқан.

KONKORDAT, das (lat. concordatum – Übereinkunft) – ein Sondervertrag, Vertrag zwischen dem Papst als Oberhaupt der katholischen Kirche und der Regierung eines Staates, der die Position und die Privilegien der katholischen Kirche in diesem Staat regelt.

АРНАЙЫ ШАРТ, КОНКОРДАТ (лат. concordatum – келісім) – католиктер шіркеуінің баcшысы ретінде Рим папасы мен бір үкімет не мемлекет арасындағы сол мемлекеттегі католиктер шіркеуінің орны мен артықшылықтарын реттейтін арнайы шарт, келісім.

БІТІМ, ӨЗАРА КЕЛІСІМ, КОНСЕНСУС (лат. consensus – келісім, ауызбірлік) – халықаралық ұйымдарда жəне халықаралық мəслихаттар мен кеңестерде басқа тараптан жалпылама келісімді қабылдауға қарсылық болмаса, шешімді дауысқа салмай-ақ тұтасымен қабылдау рəсімі, тəсілі.

КОНСУЛ (лат. consul) – екінші мемлекеттің келісімі бойынша сол елдегі өзіне жүктелген қызметті орындау бабында тағайындалған мемлекеттік лауазымды тұлға. Өзінің қызметтік баптағы міндетін орындауда консул консулдық артықшылықтар мен иммунитеттерді пайдаланады.

KONTERBANDE, die (ital. contra-gegen, bando – Regierungserlaß) – gesetzwidriger Transport von Waren, Wertgegenständen und anderen Sachen über die Staatsgrenze.

KRIEG FÜHRENDE SEITE, die – Subjekt der Rechte und Verpfl ichtungen, die im Kriegszustand Gesetze und Bräuche der Kriegsführung ausmachen.

СОҒЫС ЖҮРГІЗУШІ ЖАҚ, ТАРАП – соғыс заңдары мен салттарын құрайтын құқықтары мен міндеттері бар соғыс жағдайында тұрған субьекті.

СОҒЫС ЗАҢДАРЫ МЕН САЛТТАРЫ – соғыс жүргізіп жатқан жəне бейтарап елдердің қарулы қақтығысқа байланысты туындайтын құқықтары мен міндеттерін белгілейтін халықаралық құқықтың қа ғи далары мен нормаларының жиынтығы. Соғыс жүргізудің аса қатал тəсілдері мен құралдарын қолдануға жол бермеуді жəне бейбіт халықты қорғауды көздейді.

KÜNDIGUNG, die – Verzicht eines Staates auf den von ihm abgeschlossenen internationalen Vertrag. Im Unterschied zu anderen Formen des Verzichts auf internationale Verpfl ichtungen zeichnet sich die Rechtsgültigkeit der Kündigung dadurch aus, dass das Recht auf die Kündigung selbst im Vertragstext vorgesehen werden muss.

КҮШІН ЖОЮ, ТОҚТАТУ – мемлекеттің өзі қабылдаған ха лық аралық шарт міндеттерінен бас тартуы. Халықаралық шарт күшін тоқ тату дың бас тартудың өзге түрлерінен айырмашылығы – осы құқық сол шарт ішінде тиісті түрде рəсімделген.

KURIERLISTE, die – Sonderausweis, der den Status der Kurierliste bestimmt und das Recht gibt, die in der Liste angegebene Zahl der Diplomatenpost über die Grenze zu führen.

ШАБАРМАН ПАРАҒЫ – дипломатиялық шабарман мəртебесіне сай шекара арқылы осы қағазда көрсетілген санды дипломатиялық поштаны алып өтуге құқық беретін арнайы құжат.

KÜSTENGEWÄSSER, Pl. – die vor der Küste eines Landes ligenden oder an die Binnengewässer des Uferstaates und bei Inselstaaten an Inselgewässer grenzenden 12 Seemeilen breiten Meeresteile.

АУМАҚТЫҚ СУЛАР – жағалық мемлекеттің құрлықтық аймағына немесе ішкі суларына, ал архипелагтың мемлекет жағдайында оның архипелагтық суларына шектелетін, ені 12 миль болатын теңіз белдігі.

L

136137

LDC (Least Developed Countries): Am wenigsten entwickelte Länder. Nach UN zählen dazu: Afghanistan, Angola, Äquatorialguinea, Äthiopien, Bangladesch, Bhutan, Benin, Burkina Faso, Burundi, Dschibuti, Eritrea, Gambia, Guinea, Guinea-Bissau, Haiti, Jemen, Kambodscha, Kiribati, Komoren, Demokratische Republik Kongo, Laos, Lesotho, Liberia, Madagaskar, Malawi, Mali, Mauretanien, Mosambik, Myanmar, Nepal, Niger, Ruanda, Salomonen, Sambia, Samoa, Sao Tome und Príncipe, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Tansania, Timor-Leste, Togo, Tschad, Tuvalu, Uganda, Vanuatu, Zentralafrikanische Republik.

ДАМУЫ ЕҢ ТӨМЕН ЕЛДЕР, ДТЕ (Least Developed Countries) – БҰҰ-ның ақпаратынша осы топқа жататындар: Ауғанстан, Ангола, Экваторалдық Гвинеа, Эфиопия, Бангладеш, Бутан, Бенин, Буркина Фасо, Бурунди, Джибутти, Эритреа, Гамбия, Гвиея, Гвинеа-Биссау, Гаити, Йемен, Камбоджа, Кирибати, Коморы, Демократическая Республика Конго, Лаос, Лесото, Либерия, Мадагаскар, Малави, Мали, Мавретания, Сан Томе и Принципи, Сенегал, Сиерра Леоне, Сомалия, Судан, Танзания, Тимор-Лесте, Того, Чад, Тувалу, Уганда, Вануату, Орталық-Африка Республикасы.

LEND-LEASE (engl. lend – lease, lend – leihen, lease – Pachtvertrag) – das von den USA während des zweiten Weltkriegs 1939–1945 eingeführte System zur Versorgung der Alliierten der Anti-Hitler-Koalition mit Waffen, Munitionen, Rohstoffen, Lebensmitteln, Gütern u.a. Das Gesetz über Lend-lease wurde am 11.März 1941 verabschiedet.

ЛЕНД-ЛИЗ (ағыл. lend – lease, lend – қарызға беру, lease – жалға беру) – екінші дүниежүзілік соғыс жылдары АҚШ-тың антигитлерлік бірлестіктегі одақтас елдерге қару-жарақ, оқ-дəрі, шикізат, тамақ, тауарларды жəне т.т. қарызға не жалға беру жүйесі. Ленд-лиз заңы 1941ші жылдың 11-ші наурызында қабылданды.

LIGA DER ARABISCHEN STAATEN (League of Arab Staates), LAS –

Gründung am 22.03.1945 in Kairo (Ägypten) als loser Zusammenschluss afrikanischer und asiatischer Staaten, 1950 durch einen Verteidigungspakt ergänzt. Ziele: Förderung der Beziehungen der Mitgliedstaaten auf politischem, kulturellem, sozialem und wirtschaftlichem Gebiet; Wahrung der Unabhängigkeit und Souveränität der Mitgliedstaaten und der arabischen Außeninteressen; Anerkennung Palästinas als unabhängigen Staat; Schlichtung von Streitfällen der Mitglieder untereinander. Hauptorgane: Ligarat (auf der Ebene der Außenminister oder deren Vertreter), Sekretariat.

АРАБ МЕМЛЕКЕТТЕРІ ЛИГАСЫ (League of Arab Staates), LAS 1945-ші жылдың 22-ші наурызында Каир қаласында (Мысыр) араб жəне африкалық мемлекеттердің еркін бірлестігі түрінде пайда болып, 1950-ші жылы Қорғаныс туралы шартпен толықтырылды. Мақсат тары: мүше мемлекеттердің саяси, мəдени, əлеуметтік жəне эко номи ка лық салалардағы байланыстарына қолдау көрсету; Лигаға мүше елдердің тəуелсіздігі мен егемендігінің жəне араб əлемінің сыртқы мүдделерінің кепілдігі болу; Палестинаны тəуелсіз мемлекет деп тану; мүше елдердің өзара даулы мəселелерін шешу. Басты органдары: Лига Кеңесі (Сыртқы істер министрлері не олардың өкілдерінің дең ге йінде), Хатшылық.

РҰҚСАТНАМА, ЛИЦЕНЗИЯ (лат. licentia – eркіндік, құқық, рұқсат) – 1) Экспорттық немесе импорттық рұқсатнама – мемлекеттік құқылы ұйымдар беретін тауарларды шетке шығаруға немесе шетелден əкелуге рұқсат беретін қағаз (құжат). 2) Патенттік рұқсатнама – өнертапқыштықты, тауарлар белгісін немесе басқа да өнеркəсіптік меншікті пайдалануға рұқсат беретін қағаз (құжат).

M

«МАРШАЛЛ ЖОСПАРЫ» – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ берген экономикалық көмекпен Еуропаны қалпына келтіру жəне дамыту бағдарламасы. Жоспарды 1947 -жылы 5 -ші шілдесінде АҚШ мемлекеттік хатшысы Дж. К. Маршалл ресми түрде жариялады.

MASSENVERNICHTUNGSWAFFEN, Pl. – Mittel der Kriegsführung, die nach Ihrer Zerstörungs – und Vernichtungskraft konventionelle Waffen mehrfach übertreffen.

MAUL – UND KLAUENSEUCHE, MKS – eine Krankheit, die am 19.02.2001 in Großbritannien erstmals seit 20 Jahren wieder bei Schweinen ausgebrochen war und auch Rinder, Ziegen und Schafe befallen kann. АУСЫЛ – 20 жылдан бері болмаған, бірақ 2001-ші жылдың 19-шы ақпанында Ұлыбритания шошқаларында жаңадан табылған, сиыр лар ға, ешкілер мен қойларға да жұғуы мүмкін кесел.

ЖАДЫҒАТ, МЕМОРАНДУМ (лат. memorandum – есте ұстау керек) – дипломатиялық құжаттың бір түрі. Оның ерекшелігі белгілі бір мəселені деректілік немесе заңдылық жағынан дəйекті түрде толық баяндайды. Жадығат дипломатиялық нотаға қосымша ретінде де берілуі мүмкін.

138139

АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ – жеке тұлғаның мемлекеттегі құқылық мəрте бе сін сипаттайтын, адамның əлеуметтік, экономикалық, аза мат тық, саяси, мəдени жəне де басқа құқықтары мен еркіндігінің жиын ты ғын білдіретін ұғым. Адам құқықтарын құрметтеу қағидасы БҰҰ Жар ғысы мен басқа да халықаралық құжаттарда бекітіліп, өз дамуын тапқан.

ƏСКЕРИ ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҚ, ОККУПАЦИЯ (лат. occupa tio – жаулап алу, басып алу) – бір елдің қарулы күштерінің басқа бір ел дің аумағын немесе аумағының бір бөлігін жаулап алып, сол жерде əс ке ри əкімшілік билігін орнатуы.

MILITÄRISCH – STRATEGISCHES GLEICHGEWICHT, das – ein Begriff, der das Verhältnis im militärischen Bereich einschließlich der Atomwaffen chrakterisiert.

ƏСКЕРИ – СТРАТЕГИЯЛЫҚ ТЕҢДІК (ТЕҢҚАЛЫПТЫЛЫҚ) – яд ро лық қаруларды ескергенде əскери саладағы күштер теңдігін білді ре тін ұғым.

MILLENNIUMSGIPFEL, der – das Treffen (6.–8.09.2000) in New-York, an dem mehr als 150 Staats – und Regierungschefs teilnahmen. Annahme einer acht Themenbereiche umfassenden Deklaration (u.a. Frieden, Sicherheit und Abrüstung; Entwicklung und Armutbeseitigung; Schutz der Umwelt). Die Mitgliedstaaten bekannten sich zu den Hauptaufgaben für das 21.Jahrhundert: Anstrengungen für die Friedenssicherung durch die Bereitstellung von mehr Mitteln für die UN-Friedenstruppen zu verstärken und bis zum Jahr 2015 deutliche Fortschritte bei der Bekämpfung von Armut, Analphabetentum sowie AIDS und anderen epidemischen Krankheiten zu erzielen.

МЫҢЖЫЛДЫҚ САММИТІ – Нью Йоркте 2000-шы жылы 6–8 қыр күйек аралығында 150-ден аса мемлекет жəне үкімет басшылары қатысқан кездесуде сегіз тақырыпты қамтыған декларация қа былданды (оның ішінде бейбітшілік, қауіпсіздік жəне қарусыздану, эко номикалық даму, кедейшілікті жою, қоршаған ортаны қорғау салалары бар). Қатысушы елдер БҰҰ бейбітшілік топтарына қаржыны кө бірек бөлу арқылы бейбітшілікті нығайту жолындағы əрекеттерді кү шейту мен 2015-ші жылға дейін кедейшілікті, сауатсыздықты жəне СПИД пен басқа да эпидемиялық ауруларды жоюда айтарлықтай же тіс тіктер ге жету ХХІ ғасырдың басты мəселелері деп белгіледі.

MITTEL DER AUSSENPOLITIK – Gesamtheit von Informations – und

Wirtschaftsmitteln sowie Militärkräften und Ressourcen, die zum Erlangen der Ziele im internationalen Bereich, für die Beeinfl ussung anderer Länder und des ganzen Systems internationaler Beziehungen verwendet wird.

СЫРТҚЫ САЯСАТ ҚҰРАЛДАРЫ – басқа елдермен халықаралық қатынастардың бүкіл жүйесіне ықпал етуде жəне халықаралық салада өз мақсаттарына жетуде қолданылатын ақпараттық, экономикалық жəне əскери күштер мен ресурстардың жиынтығы.

MODUS PROCEDENDI, der (lat. modus procedendi – Art und Weise des Verfahrens) – Fachbegriff, der bezeichnet, auf welche Art und Weise und in welcher Reihenfolge eine Verpfl ichtung oder ein Verfahren gemäß dem internationalen Abkommen erfolgen soll.

MODUS VIVENDI, der (lat. modus vivendi – Existenzart) – Fachbegriff für eine vorläufi ge, gewöhnlich kurzfristige Vereinbarung bei Umständen, die keine ständige oder langfristige Ubereinkunft zulassen.

MORATORIUM, das (lat. mora – Verzögerung) – Vereinbarung der Völkerrechtssubjekte über die Befristung oder Zurückhaltung von einem Akt für eine bestimmte oder unbestimmte Zeit.

ТЕЖЕУІЛ, ШЕК, МОРАТОРИЙ (лат. mora – тежейтін, шек қоятын) – халықаралық құқық субъектілерінің белгілі бір іс-қимылдарды белгілі не белгісіз бір мерзімге тоқтату немесе тежеу туралы уағдаластығы.

МУТАТИС МУТАНДИС (лат. mutatis mutandis – қажетті өз ге ріс термен, түзетулермен) – халықаралық-құқықтық актілерде қолданылатын термин, ауыстырылуы керек ұғымдарды байқалған ал шақ тық тар мен тиісті өзгерістерді ескере отырып ауыстыру деген ұғымды білдіреді.

N

140141

NACHRICHTENAGENTUREN, Pl. – staatliche, kooperative oder kommerzielle Organisationen, die sich über ihr eigenes Korrespondentennetz mit der Informationssammlung befassen oder diese aus anderen Quellen bekommen und Nachrichten innerhalb des Landes sowie ins Ausland über nationale Systeme der Massenmedien verbreiten.

АҚПАРАТ АГЕНТТІКТЕРІ – өз тілшілерінің жүйесі бойынша немесе басқа да жолдармен алынған ақпараттарды жинап, ұлттық ақпарат жүйелері арқылы жаңалықтарды ел ішінде жəне шетелде таратумен шұғылданатын мемлекеттік, кооперативтік немесе коммерциялық ұйымдар.

NATIONALHYMNE, die patriotischer Gesang, Sympol der Staatsunabhängigkeit, wird während offi zieller Staatsveranstaltungen, Feierlichkeiten, beim Empfang oder der Verabschiedung ausländischer Staats – und Regierungsdelegationen gespielt und gesungen.

МЕМЛЕКЕТТІК ƏНҰРАН – ресми мемлекеттік шаралар кезінде, мерекелік жиындарда, шетелдік мемлекеттік немесе үкіметтік делегациялар келіп-кетерде ойналатын, мемлекеттің егемендік рəміздерінің бірі болып табылатын шалтты, рух берер əуен.

NATIONALISIERUNG, die – Überführen von privaten Betrieben, Wirtschaftszweigen und Vermögen in Staatseigentum.

ҰЛЫСТАНДЫРУ, МЕМЛЕКЕТ МЕНШІГІНЕ АЛУ – жеке меншік те гі кəсіпорындарды, халық шаруашылығының түрлі салалары мен мүліктерінің мемлекет меншігіне өтуі.

NATIONALREGIME, das – Art des Rechtsregimes, das auf ausländische juristische und physische Personen auf dem Hoheitsgebiet des Aufenthaltsstaates verbreitet wird. Es bedeutet, daß den genannten Personen dieselben Rechte und Privilegien gewährt werden, die im Staat einheimische juristische und physische Personen genießen. Dies betrifft auch ihre Pfl ichten an.

ҰЛТТЫҚ ТƏРТІП – аталмыш мемлекеттің аумағындағы шетелдік заңды жəне жеке тұлғаларға таралатын құқылық тəртіптің түрі. Ұлттық тəртіп көрсетілген тұлғаларға аталмыш елдің отандық заңды жəне жеке тұлғаларына берілетін құқықтар мен артықшылықтарды беруін білдіреді. Аталған құқықтар олардың міндеттерін де реттейді.

NATO, die (engl. North Atlantic Treaty Organization) – Organisation der Signatarmächte des Nordatlantikpaktes, wurde auf Initiative der USA 1949 gebildet. Oberste Organe der NATO sind der Nordatlantikrat (NATO-Rat) und der Verteidigungsplanungsausschuss. Der Sitz der höchsten Organe des Paktes ist in Brüssel. Die Arbeit der obersten Organe des Bündnisses und Beratungen werden vom NATO-Generalsekretär ausgeübt, der das Internationale Sekretariat leitet.

НАТО (ағыл. North Atlantic Treaty Organisationв) – Солтүстік Атлантика Одағы 1949-шы жылы АҚШ белсенділігімен құрылды. НАТО басқару органдары – Солтүстік Атлантика кеңесі мен Əскери жоспарлау комитеті. Басқару органдарыныңштаб-пəтері Брюссель қаласында орналасқан. Осы одақтың басқару органдарының жұмысы мен ке ңе су барысын Халықаралық хатшылықты басқаратын НАТО-ның Бас хатшысы ұйымдастырады.

NEUMARKIERUNG DER GRENZLINIEN – gemeinsame Prüfung und

notfalls die Wiederherstellung der Staatsgrenze an Neubestimmungsstellen, Ersetzung zerstörter und Errichtung neuer Grenzzeichen, die durch die Nachbarstaaten auf der Grundlage der zwischen ihnen abgeschlossenen und geltenden Abkommen durchgeführt werden.

ШЕКАРА БЕЛГІЛЕРІН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ – көршілес мем лекет тер дің күшіндегі екітараптық шарттар негізінде мемлекеттік ше кара ның өту орнын біріге тексеріп, қажет болса қалпына келтіру, бұ зылған шекара белгілерін алмастырып, жаңартуы.

БЕЙТАРАПТЫҚ, НЕЙТРАЛИТЕТ (лат. neuter – не ол не бұл емес) – əскери қақтығыстарға араласпау, əскери одақтар мен блоктарға мүше болмау, өз аумағын шетелдік əскерлер мен əскери базаларға бермеу қағидасын білдіретін мемлекеттің айрықша халықаралық-құ қық тық мəртебесі.

NICHTANGRIFFSPRINZIP, das – Prinzip, gemäß dem ein Staat gegen einen zweiten Staat als erster die militärische Kraft nicht einsetzt.

СОҒЫС АШПАУ, ШАБУЫЛДАМАУ – мемлекеттің бірінші болып басқа бір мемлекетке қарсы қарулы күш қолданбау қағидасы.

NICHTANWENDUNG DER GEWALT IN DEN INTERNATIONALEN

BEZIEHUNGEN – eines der Hauptprinzipien des Völkerrechts, Verzicht in den internationalen Beziehungen auf Drohung mit Gewaltanwendung und ihrer Anwendung oder auf Drohung durch eine andere Weise gegen die territoriale Unantastbarkeit, politische Unabhängigkeit eines Landes, die die Satzung der UNO verletzen würden.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДА КҮШ ҚОЛДАНБАУ – халық ара лық қатынастарда бір мемлекеттің аумақтық тұтастығына немесе саяси тəуелсіздігіне қарсы күш қолданамыз деп сес көрсетуден немесе күш қолданудан бас тартуды білдіретін халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі.

142143

ҚОЛ СҰҚПАУ, АРАЛАСПАУ, КІРІСПЕУ – бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының өзге бір елдің ішкі жəне сыртқы істеріне тікелей немесе жанама түрде араласуына тыйым салатын халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі.

NICHT GLEICHBERECHTIGTE VERTRÄGE, Pl. – Abkommen, die durch starke Staaten den schwächeren und abhängigen Ländern aufgezwungen werden. Zu nicht gleichberechtigten Verträgen gehören gewaltsame, räuberische und knechtende Verträge, denn sie werden gegen souveränen Willen einer der Vertragsseiten, gegen Prinzipen des gegenseitigen Vorteils und gegen die souveräne Gleichheit der Staaten abgeschlossen.

АЛАМА, ТЕҢСІЗ ШАРТТАР – күшті мемлекеттердің əлсіз жəне тəуелді мемлекеттерге күштеп таңар келісімшарттары. Теңсіз, алама шарттардың қатарына күштеп таңған, жаулап алу немесе кіріптар етер шарттар жатады, себебі олар келісімшарт жасасушы тараптардың бірінің егемендік мүддесін, шарттың екі жаққа бірдей тиімділігі мен олардың тең егемендігі қағидаларын ескермейді.

NICHTVERBREITUNG VON ATOMWAFFEN – Verpfl ichtung eines

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУДЫ ТАРАТПАУ – ядролық қаруды немесе басқа да ядролық қопарғыш құралдарды басқаларға бермеу, қаруды тікелей немесе жанама түрде бақылауды тапсырмау, сондай-ақ ядролық қа руы жоқ басқа бір мемлекетке ядролық қаруды жасауға немесе бас қа жолмен ядролық қопарғыштарға ие болуға, оларды бақылауға кө мек теспеу, соған итермелемеу жəне қолдамау.

NORDATLANTIKPAKT, der – NATO (engl. North Atlantic Treaty Organization) – am 4.April 1949 auf Initiative der USA gegründetes kollektives Verteidigungsbündnis. Anfang 2002 gehörten dem Pakt 19 Staaten an. Dem Vertrag zufolge wird ein Angriff auf einen oder einige von NATO-Mitgliedstaaten als Angrif auf alle den Vertrag geschlossenen Staaten betrachtet. Jede von Seiten ist verpfl ichtet, den angegriffenen Vertragsseiten unverzüglich Hilfe zu leisten einschließlich den Einsatz von Militärgewalt.

СОЛТҮСТІК АТЛАНТИКА ШАРТЫ, НАТО (ағыл. North Atlantic Treaty Organization) – 4-ші сəуір 1949-шы жылы АҚШ ұсынысымен қол қойылған біріккен қауіпсіздік туралы шарт. 2002-ші жылдың басында оған 19 мүше ел болды. Шарт бойынша мүше елдердің бі рі не немесе бірнешеуіне жасалған шапқыншылық шарт жасасушы ел дердің бəріне жасалды деп есептеледі. Əр тарап шапқыншылықтың құрба ны болған елге қарулы күштерін де қолдана отырып шұғыл кө мек көрсетуге тиісті.

NORDATLANTIKRAT, der – Oberstes Organ des Noratlantikpaktes, führt politische Beratungen und Meinungsaustausch über wichtige Fragen der NATO-Tätigkeit durch.

СОЛТҮСТІК АТЛАНТИКА КЕҢЕСІ – Солтүстік Атлантика

Ұйымының ең жоғарғы саяси органы, саяси сұрақтар туралы кеңестер өткізіп, НАТО ұйымының негізгі мəселелелері жөнінде ақпараттармен алмасуды қамтамасыз етеді.

НОТАЛАР АЛМАСУ – халықаралық шарттар жасасу нысандарының бір түрі. Əдетте дипломатиялық қатынастар орнату, дипломатиялық миссияны елшілік етіп қайта құру, белгілі бір шарттың кейбір тұ жырым да маларын анықтау тəрізді мемлекеттік келісімдер жасасу барысында пайдаланылады.

NOTIFIZIERUNG, die (lat. notifi care – mitteilen, berichten) – eine offi zielle Benachrichtigung, die in der diplomatischen Tätigkeit und beim Vertragsabschluß verbreitet ist.

ТӨТЕНШЕ ЗАҢ – елде аса бір қауіпті жағдай болған кезде іске асырылатын, əдетте билік атқару органдарына шексіз өкілдік беретін, атап айтқанда, өз қарауынша қимылдау жəне елде төтенше жағдай енгізу құқығын беретін заң актілері.

NUNTIUS, der (ital. nunzio, lat. – nuntius – Bote) – diplomatischer Vertreter des römischen Papstes in Staaten, mit denen Vatikan diplomatische Beziehungen unterhält. In vielen katholischen Ländern ist Nuntius unabhängig von der Zeit der Übergabe des Beglaubigungsschreibens Doyen des diplomatischen Corps. НУНЦИЙ (итал. nunzio; лат. nuntius – өкіл) – Рим папасының Ватикан дипломатиялық қатынастар орнатқан мемлекеттердегі дип ло матия лық өкілі. Көптеген католик дініндегі елдерде сенім грамотасын қа шан тапсырғанына қарамастан Нунций дипломатиялық корпус тың ақсақалы (дуайені) болып табылады.

145

O

«ШЫҒЫС КӨРШІЛЕСТІГІ» (ЕО-ның) – «Шығыс көршілестігі» 2009 жылы 7 мамырда ТМД-ның алты мемлекеті мен ЕКС арасында құрылып, екі жəне көпжақты деңгейді қамтиды; аталған бұрынғы Ке ңес республикаларына саяси жəне экономикалық реформаларды іске асыруда, еркін сауданы дамытуда, энергиямен қамтамасыз ету қауіп сіз дігін қамтамасыз етуде қаржылай қолдау (2010–13: 600 млн. €) көр се тіліп, басқа елдерге визасыз бару мүмкіндігін қарастыру перспективасына жол ашты.

OKKUPATION, MILITÄRISCHE die (lat. occupatio – Besetzung) – provisorische Besetzung des Hoheitsgebiets (oder eines Teils) eines Staates durch Streitkräfte eines fremden Staates und Errichtung der Besatzungsmacht auf dem okkupierten Territorium.

ƏСКЕРИ ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҚ, ОККУПАЦИЯ (лат. occupatio – жаулап алу, басып алу) – бір елдің қарулы күштерінің басқа бір елдің аумағын немесе аумағының бір бөлігін жаулап алып, сол жерде əскери əкімшілік билігін орнатуы.

OPTION, die (lat. optatio – Wunschform, Wahl) – freiwillige Wahl zwischen zwei Staatsangehörigkeiten.

ТАҢДАУ, ҚАЛАП АЛУ, ОПТАЦИЯ (лат. optatio – қалау, таңдау) – өз еркімен екі мемлекет азаматтығының бірін таңдау, қалап алу.

ORGANISATION DER AMERIKANISCHEN STAATEN – (Engl. Organization of American States) – OAS, regionale internationale Organisation von selbständigen amerikanischen Staaten; geründet 1948 in Bogota von 21 lateinamerikanischen Staaten und den USA, umfaßt (1997) 34 Migliedstaaten; Sitz: Washington; Ziele: Bekräftigung der Prinzipien der inneramerikanischen Solidarität und der Nichteinmischung, Schlichtung aller Streitigkeiten zwischen den amerikanischen Staaten, gemeinsame Abwehr aller Angriffe auf eines der Mitgliedsländer, wirtschaftliche, soziale und kulturelle Zusammenarbeit.

АМЕРИКА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ҰЙЫМЫ (ағыл. Organization of American States) – АМҰ, 1948-ші жылы Богота қаласында АҚШ жəне 12 Латын Америкасының мемлекеттері құрған тəуелсіз аймақтық халықаралық ұйым. 1997-ші жылы 34 мүше-мемлeкеті болды. Штабпəтері Вашингтонда орналасқан. Мақсаттары: американдық мем лекет тер дің өзара ынтымақтастығын дамыту, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, американдық мемлекеттер арасындағы даулы мə се ле лер ді бейбіт жолмен шешу, біреуіне бағытталған шабуылға бірлесе тойтарыс беру, өзара экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени байланыстарды күшейту.

ORGANISATION DER ERDÖL EXPORTIERENDEN LÄNDER (engl.

Organization of Petroleum Exporting) – OPEK, eine 1960 gegründete internationale Regierungsorganisation. Ihrem Programm gemäß streben die OPEK – Mitgliedstaaten die Koordinierung ihrer Erdölpolitik, Kontrolle über Erdölförderungsumfang und Erdölpreise, selbständige Erschließung ihrer Erdölressourcen an.

ЭКСПОРТҚА МҰНАЙ ШЫҒАРУШЫ ЕЛДЕРДІҢ ҰЙЫМЫ

(ағыл. Organization of Petroleum Exporting) – ОПЕК, 1960-шы жылы құрылған халықаралық үкіметаралық ұйым. Оның бағдарламасында ОПЕК елдерінің мұнай жөніндегі саясатын келістіру, мұнай өндіру көлемі мен оған деген бағаны бақылау, сондай-ақ мұнай байлықтарын өз бетімен өндіруге ұмтылу қағидалары бекітілген.

ИСЛАМ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ ҰЙЫМЫ (ағыл. Organization of the

Islamic Conference) – ИКҰ, халықаралық үкіметаралық ұйым, мақ саттары: ұйымға мүше елдердің мұсылмандарының бірлестігін қол дау, олардың өзара ынтымақтастығын нығайту, бейбітшілік пен қа уіп сіздікті сақтау үшін тиісті шараларды іске асыру, Палестина араб хал қының құқықтары мен өз жерін азат етуге ұмтылысын қолдау.

ORGANISATION DER VEREINTEN NATIONEN (Engl. United Nations

Organization) – UNO, eine internationale Organisation, die am 26. Juni 1945 in San Francisco auf der Grundlage der freiwilligen Einigung der Bemühungen souveräner Staaten für Wahrung und Festigung des Weltfriedens, Sicherheit und Ausweitung der Zusammenarbeit zwischen ihnen gegründet wurde. Die in der Charta festgelegten Ziele der UNO sind Gewährleistung des Friedens und der Sicherheit, Vorbeugung und Beseitigung der Friedensbedrohungen und Verhinderung der Aggression, Schlichtung oder friedliche Lösung internationaler Streitigkeiten, Förderung freundschaftlicher Beziehungen zwischen den Nationen, internationale Zusammenarbeit, Verstärkung der Rolle des Zentrums bei koordinierter Handlungen der Staaten, die auf die Durchsetzung dieser Ziele gerichtet sind.

146147

БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ (ағыл. United Nations Organization) – БҰҰ, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау жəне ны ғайту, өзара ынтымақтастықты дамыту мақсатында егемен мем ле кеттер дің өз күштерін ерікті түрде біріктіре отырып, 1945-ші жылдың 26-шы маусымында Сан Франциско қаласында құрған халықаралық ұйымы. Өз Жарғысында бекітілгендей БҰҰ мақсаттары бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау, бейбітшілікке төнген қауіпті болдырмау жəне оның алдын алу, шапқыншылық əрекеттерге тыйым салу, ха лық аралық шиеленістерді бейбіт жолмен реттеу жəне шешу, ұлттар ара сында ғы достық қарым-қатынастар мен халықаралық ынтымақтастықты дамыту, осы мақсаттарға жету жолындағы мемлекеттердің келісе атқар ған іс-əрекеттеріндегі орталықтың рөлін арттыру болып табылады.

АФРИКА БІРЛЕСТІГІ ҰЙЫМЫ – (ағыл. Organization of African Unity) – АБҰ, Африка елдерінің жан-жақты саяси жəне экономикалық ынтымақтастығын дамыту жəне сол мемлекеттердің тəуелсіздігін қорғау мақсатында құрылған аймақтық халықаралық ұйым.

ORGANISATION FÜR SICHERHEIT UND ZUSAMMENARBEIT IN

EUROPA – OSZE, (Organization for Security and Cooperation in Europe), Staatenverbindung, hervorgegangen aus der KSZE (Konferenz für Sicherheit und Zusammenarbeit in Europa), vesteht sich als eine «regionale Abmachung der Vereinten Nationen». Institutionen: Ministerrat (Rat der Außenminister), Hoher Rat (Ausschuss Hoher Beamter), Ständiger Ausschuss. Das Amt des Hochkommissars für nationale Minsderheiten arbeitet eng mit dem OSZE – Büro für demokratische Institutionen und Menschenrechte in Warschau zusammen. Beide haben die Aufgabe, Minderheitskonfl ikte frühzeitig zu erkennen und dafür zu sorgen, daß die OSZE-Mechanismen zur politischen und militärischen Krisenbewältigung in Gang gesetzt werden.

ЕУРОПАДАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК ЖƏНЕ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ

ҰЙЫМЫ (Organization for Security and Cooperation in Europe) – ЕҚЫҰ, БҰҰ-ның аймақтық келісімі ретінде бұрынғы Еуропадағы Қауіпсіздік жəне Ынтымақтастық туралы Кеңестің негізінде құрылды.

Басқару органдары: Министрлер Кеңесі (Сыртқы істер министрлері

Кеңесі), Жоғарғы Кеңес (Жоғарға лауазымды қызметкерлер Кеңесі),

Тұрақты Комитет. Аз ұлттар мəселелері туралы Жоғарғы Комиссар Варшавада орналасқан ЕҚЫҰ-ның демократиялық институттар жəне адам құқы мəселелері бюросымен қоян-қолтық біріге жұмыс істейді. Екі ұйым да аз ұлттарға байланысты дауды уақытында анықтап, осы дағдарысты ЕҰЫҰ-ның тетіктерін қолдана отырып, саяси жəне əс кери күшпен шешу мақсатын көздейді.

ORGANISATION FÜR WIRTSCHAFTLICHE ZUSAMMENARBEIT

UND ENTWICKLUNG (Organisation for Economic Cooperation and Development), OECD – Gründung durch Pariser Übereinkommen vom 14.12.1960 als Nachfolgeorganisation der 1948 geschaffenen, den US-Marshall-Plan koordinierenden Organisation für Wirtschaftliche Zusammenarbeit in Europa OEEC (Organisation for European Economic Cooperation). Mitglieder: 30

Staaten. Ziele: Förderung und Koordination der Wirtschafts-, Währungs – und Entwicklungspolitik der Mitglieder. Hauptorgane: Rat der Ständigen Delegationen der Mitglieder (auf der Ebene der Minister), Exekutivausschuss, Internationales Sekretariat. Sonderorganisationen der OECD sind die Internationale Energie-Agentur IEA (International Energy Agency) und die KernenergieAgentur NEA (Nuclear Energy Agency).

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ПЕН ДАМУ ҰЙЫМЫ

(Organisation for Economic Cooperation and Development) – ЭЫДҰ, 1960-шы жылғы 14-ші желтоқсандағы Париж келісімдеріне байланысты АҚШ-тың Маршалл жоспарын үйлестіру үшін 1948-ші жылы құрылған Еуропадағы Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымының

(Organisation for European Economic Cooperation) ізбасары. 30 ел мүше болып табылады. Мақсаттары: мүше елдердің экономикалық, ва лю талық жəне даму саясатын қолдап, үйлестіріп отыру. Басты органдары: Тұрақты мүшелер делегацияларының Кеңесі (министрлер деңге йінде), Атқару комитеті, Халықаралық хатшылық. ЭЫДҰ-ның арнайы ұйымдары: Энегертика жөніндегі халықаралық агенттік (International Energy Agency), Атом энергиясы агенттігі (Nuclear Energy Agency).

ORGANISATION ZENTRALAMERIKANISCHER STAATEN; ODE-

CA, (Organisacion de Estados Centroamericanos), regionale internationale Organisation für wirtschaftliche, politische und kulturelle Zusammenarbeit und Abrüstung, der Costa Rica, El Salvador, Guatemala, Honduras, Nicaragua und (seit 1991) Panama angehören; gegründet 1951, Sitz: San Salvador.

ОРТАЛЫҚ АМЕРИКА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ҰЙЫМЫ (Organisac ion de Estados Centroamericanos) – ОАМҰ, экономикалық, саяси жəне мəдени ынтымақтастық пен қарусыздану мақсатында 1951-ші жылы құрылған аймақтақ халықаралық ұйым. Мүше мемлекеттер: Коста Рика, Эль Сальвадор, Гватемала, Гондурас, Никарагуа жəне (1991-ші жылдан бері) Панама. Мекенжайы: Сан Сальвадор.

P

148149

ПАКТА СУНТ СЕРВАНДА (лат. pacta sunt servanda – келісімшарттар орындалуға тиісті) – халықаралық келісімшарттардан туындайтын міндеттемелердің қатаң да адал орындалуы қажеттігін паш ететін халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі. Осы шартты бұзу халықаралық-құқықтық жауапкершілікке соқтырады.

PAKT, der (lat. pactum – Abkommen, Vertrag) – ein bi – oder multilateraler völkerrechtlicher Vertrag, der solche Fragen regelt wie Gewährleistung gegenseitiger und kollektiver Sicherheit, gegenseitige Hilfe, Nichtangriffspakt u.a. oder Prinzipien und Normen festlegt, die grundlegende Bedeutung für konkrete Bereiche der Zusammenarbeit zwischen den Staaten haben. КЕЛІСІМ, ШАРТ, ПАКТ (лат. pactum – келісім) – өзара жəне кол лектив тік қауіпсіздікті, өзара көмек пен шабуыл жасаспауды жəне бас қа да сұрақтарды, сондай-ақ мемлекеттер ынтымақтастығының нақ ты салалары үшін маңызы үлкен қағидалар мен қалыптарын рет тей тін өзара жəне көптараптық халықаралық шарттың атауы.

PALÄSTINENSISCHE BEFREIUNGSORGANISATION – (Palestine Liberation Organization) – PLO, wurde am 28.1964 gemäß dem Beschluß der 1.Sitzung der Staats – und Regierungschefs arabischer Länder zur Befreiung der durch Israel besetzten palästinensischen Gebiete gegründet.

ПАЛЕСТИНАНЫ АЗАТ ЕТУ ҰЙЫМЫ – ПАҰ, Израиль жаулап алған Палестина аймақтарын азат ету мақсатында 28-ші мамыр 1964-ші жылы Араб елдерінің мемлекет жəне үкімет басшыларының бірінші кеңесінің шешіміне орай құрылған ұйым.

ҚЫСҚАРТА ҚОЛ ҚОЮ (фр. paraphe – қысқарта қол қою) – халық ара лық шартқа (немесе оның бір баптарына) келісімге келуші тараптардың өкілетті уəкілдерінің осы шарт мəтініне келісетін дік терін білдіріп, аттарының бастапқы əріптерін ғана көрсетіп қыс қар та қол қоюы.

ТЕҢДЕСТІК, ПАРИТЕТ (лат. paritas – теңдестік, тең қарым-қа тынас, сай келушілік) – тараптардың теңдей өкілдерінің қатысуымен келіс сөз дерді сол өкілдердің өзара мүдделерін ескере отырып, екі жаққа да тиімді келісімді қабылдау, келіссөздерді тең құқылық негізін де жүргізуді білдіреді. «Паритет» деген ұғым екі немесе бір топ ел дер дің қарулы күштерінің немесе қару-жарақтың кейбір түрлерінің тепетеңдігін де білдіреді.

БІТІМГЕР, ПАРЛАМЕНТЕР (фр. parlеmentaire – делдал) – соғыс жүріп жатқан аймақтарда қарсыласпен келіссөз жүргізуге жіберілген соғысушы жақтардың бірінің ерекше өкілеттігі бар ресми өкілі. Бі тімгерге тиіспеу ертеден келе жатқан жəне арнайы құрметке ие болған халықаралық ғұрып.

PARTNERSCHAFT FÜR DEN FRIEDEN (Partnership for Peace, PfP) – Derzeit bestehen mit 26 Staaten Rahmendokumente über eine engere militärische und sicherheitspolitische Zusammenarbeit. Einen Sonderstatus haben Rußland (durch den 1997 geschaffenen NATO-Russland-Rat als ständiges Konsultationsforum) und die Ukraine (durch die 1997 unterzeichnete «Charta über besondere Partnerschaft», welche die politische und militärische Zusammenarbeit über die im Rahmen der PfP und des EAPC hinaus erweitert).

БЕЙБІТШІЛІКМАҚСАТЫНДАҒЫСЕРІКТЕСТІК, БМС

(Partnership for Peace, PfP) – БМС ауқымында қазір 26 мемлекет əскери жəне қауіпсіздік, саяси ынтымақтастық туралы жалпы құжаттар қабыл дады. Ресей (1997-ші жылы құрылған «НАТО – Ресей Кеңесі» негізінде тұрақты консультациялық форумы) мен Украинаның (саяси жəне əскери ынтымақтастық туралы 1997-ші жылы қол қойылған «Ерекше серіктестік туралы хартия» негізінде БМС жəне ЕАСО шеңберінде кеңейтілген) ерекше мəртебелері бар.

PERSONA GRATA (lat. persona grata – in hoher Gunst stehend) – ein diplomatischer Vertreter, für dessen Ernennung zum Leiter der diplomatischen Vertretung die Regierung des Empfängerstaates ihre Zustimmung gegeben hat. ПЕРСОНА ГРАТА (лат. persona grata – жағымды тұлға) – қызметке тағайындалар мемлекеттің үкіметі дипломатиялық өкілдіктің басшысы ретінде қабылдауға рұқсат берген дипломатиялық өкіл.

150151

ПЕРСОНА НОН ГРАТА (лат. persona non grata – жағымсыз тұлға) – қызмет атқарып жүрген мемлекеттің елдің ішкі істеріне араласқаны, елдің заңдары мен əдет-ғұрыптарын сыйламағаны, дипломатиялық артықшылықтар мен иммунитеттерін теріс пайдаланғаны үшін дипло матиялық өкілдіктің жағымсыз деп табылған дипломатиялық қызметкері.

PIRATERIE, die – völkerrechtliches Verbrechen, Gewalthandlungen gegen Schiffe oder Flugkörper wie Festnahme, Aufhalten oder Erbeutung auf offener See.

ҚАРАҚШЫЛЫҚ, ТЕҢІЗ ҚАРАҚШЫЛЫҒЫ – ашық теңізде ке ме лерді немесе ұшақтарды басып алу, тоқтату немесе тонау сияқты халық аралық мəнді қылмыс.

PLEBESZIT, das (lat. plebescitum, plebs – das einfache Volk und scitum – Entscheidung, Beschluß) – eine der Formen der Willensäußerung der Bevölkerung zu Fragen der Staatszugehörigkeit des Hoheitsgebietes oder eines Teils sowie für die Entscheidung bei Fragen bezüglich der Vereinigung zweier oder einiger Staaten in eine Konföderation oder Föderation.

КІРІСПЕ, ПРЕАМБУЛА (фр. preambule – кіріспе сөз) – та раптар дың аттары, шарт жасасу мақсаттары, оның халықаралық құқықтың бас қа шарттарымен, олардың қағидаларымен жəне нормаларымен байланысы атап көрсетілетін халықаралық шарттың кіріспе бөлігі.

АРТЫҚШЫЛЫҚТАР, ЖЕҢІЛДІКТЕР, ПРЕФЕРЕНЦИЯ (лат.

praeferentia – басқалардан жоғарырақ бағалау) – бір мемлекеттің екінші бір мемлекетке немесе мемлекеттер тобына сауда-саттық жəне эко номикалық байланыстарда кедендік баж салықтарын немесе тапсырыстарды орналастыруда, капитал нарығына енуде тиімді шарттар жасай отырып беретін арнайы артықшылықтары мен жеңілдіктері.

PRÄROGATIV, das (lat. praerogativus – Vorrecht), das Sondervorrecht, das einer staatlichen Behörde oder einer Amtsperson zugehört.

ҚҰЗІРЕТ, ПРЕРОГАТИВА (лат. praerogativus – бірінші болып сұ ралған, бірінші болып дауыс берген) – қандай да болмасын мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның үлесіндегі ерекше құқық.

ПРЕЦЕДЕНТ (лат. praecedens, praecedentis – алдыңғы, алдында жү ретін) – халықаралық құқықта кейіннен осыған ұқсас жағдайды тал қыла ғанда үлгі ретінде қарастыруға болатын халықаралық құқықтың бір мəселесін шешудің жолы мен құралы. Прецедент жағдайлары жаңа шарттық нормалар мен халықаралық дəстүрлердің қалыптасуына айтарлықтай ықпалын тигізеді.

PRESSEKONFERENZ, die – ein thematisches Treffen, Gespräch offi zieller und gesellschaftlicher Persönlichkeiten, Vertreter der Wissenschaft und Kultur mit Korrespondenten von Massenmedien.

БАСПАСӨЗ МƏСЛИХАТЫ – ресми қызметкерлердің, саяси жəне қоғам қайраткерлерінің, ғылым мен мəдениет саласы өкілдерінің бұқаралық ақпарат құралдары тілшілерімен кездесіп, əңгімелесуі.

PRINZIP DER GLEICHHEIT UND GLEICHER SICHERHEIT – das grundlegende Prinzip der Einschränkung und Reduzierung von Atomwaffen, das die Gewährung einseitiger Vorteile einer der Seiten ausschließt.

ТЕҢДІК ЖƏНЕ ТАРАПТАРҒА БІРДЕЙ ҚАУІПСІЗДІК ҚА ҒИ ДАСЫ – ядролық қаруларды шектеу жəне тыйым салу мəселесін реттеу барысында қандай болмасын бір тарапқа біржақты ар тық шы лық тар беру мүмкіндігіне жол бермейтін негізгі қағида.

PRINZIP DER MEISTBEGÜNSTIGUNGEN – Völkerrechtsprinzip, nach dem sich jede der Vertragsseiten verpflichtet, der anderen Seite, ihren physischen und juristischen Personen begünstigte handelswirtschaftliche und andere Begingungen zu gewähren. Es sieht Zollbegünstigungen sowie Privilegien bezüglich der Inlandssteuern und Abgaben vor, mit denen Herstellung, Verarbeitung und Umsatz der zu importierenden Waren besteuert werden.

БАРЫНША ТИІМДІ ЖАҒДАЙ ЖАСАУ ТƏРТІБІ – шарт жасасушы жақтардың қарсы жаққа, оның жеке жəне заңды тұлғаларына экономикалық, сауда жəне де басқа жеңілдіктер беру туралы ха лықара лық-құқықтық тəртіп. Осы тəртіп кедендік жеңілдіктер жасауды, сонымен қатар шетелдік тауарлар өндіруге, өңдеуге жəне таратуға салынатын елдегі салықтар мен жиналымдарға жеңілдіктер беруді көздейді.

152153

PRINZIPIEN DER ATOMAREN ABRÜSTUNG – 3 Prinzipien der Politik von Japan, die die Verpfl ichtung dieses Landes proklamieren, die Atomwaffen nicht zu produzieren, sie nicht zu besitzen und nicht einzuführen.

ЯДРОЛЫҚ ҚАРУСЫЗДЫҚТЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ – елдің ядро лық

қаруды өндірмеуге, ие болмауға жəне оларды елге əкелмеуге мін деттен ген Жапония елі саясатының үш қағидасы.

PRIVILEGIEN (VORRECHTE) UND IMMUNITÄTEN INTERNATIONALER ORGANISATIONEN – besondere Rechte und rechtliche Sonderstellungen, die internationalen Regierungsorganisationen, ihrem Personal sowie Vertretungen von Mitgliedstaaten dieser Organisationen und deren Mitarbeitern im Hoheitsgebiet des Aufenthaltsstaates gewährt werden.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ

МЕН ИММУНИТЕТТЕРІ – халықаралық үкіметаралық ұйымдарға, олар дың қызметкерлеріне, сондай-ақ осы ұйымдардың жанындағы мемлекет өкілдіктері мен қызметкерлеріне орналасқан мемлекет ау мағы көлемінде берілетін айрықша құқықтар мен артықшылықтар.

PROLONGATION, die (lat. prolongare – verlängern) – Verlängerung der Geltungsdauer eines völkerrechtlichen Vertrags.

ҰЗАРТУ, ПРОЛОНГАЦИЯ (лат. prolongare – созу, ұзарту) – халықара лық шарттың қолданыс мерзімін ұзарту, созу.

PROMULGATION, die (lat. promulgatio – öffentliche Bekanntgabe) – Verkündung eines völkerrechtlichen Vertrags innerhalb des Landes, in der Regel durch Veröffentlichung.

ЖАРИЯЛАУ, ПРОМУЛЬГАЦИЯ (лат. promulgatio – ашық, көпшілік алдында жариялау) – халықаралық шартты ел ішінде, əдетте баспасөз құралдары арқылы жұртшылыққа жариялау.

КӨЗ БОЛУ, ПРОТЕКЦИОНИЗМ (лат. protectio – таса, баспана, қорғаныш) – өзінің ұлттық экономикасын шетелдік бəсекеден қорғау мақсатында іске асырылатын мемлекет шараларының жүйесі.

ҚАМҚОРСЫМАҚ, ПРОТЕКТОРАТ (лат. protector – қорғаушы, қам қор шы) – бір мемлекеттің өз сыртқы істерін жүргізу жəне аума ғын қор ғау мəселелерін екінші бір мемлекетке тапсыру сияқты тə уел ді лігі нің бір нысаны.

ХАТТАМА, ПРОТОКОЛ – халықаралық шарттар атауының бірі. Маңызды көптарапты жəне қостарапты келісімдер хаттама нысанында жасалуы мүмкін. Негізгі шартқа қосымша ретінде толықтырулар, өзгерістер енгізу немесе оның қағидаларына шек қою туралы хаттамалар көбірек ездеседі.

R

RASSISMUS, der – Gesamtheit von Theorien und Praxis, die auf einer falschen wissenschaftlichen und reaktionären Lehre von der physischen und psychologischen Überlegenheit der Menschen einer bestimmten Rasse gegen andere begründet ist. Der Rassismus widerspricht in allen seinen Erscheinungsformen allen allgemein angenommenen völkerrechtlichen Prinzipien und Normen. Nach Beschluß der UNO wird jedes Jahr am 21.März Tag des Kampfes gegen Rassismus begangen.

НƏСІЛШІЛДІК, РАСИЗМ – белгілі бір нəсіл адамдарының дене жəне психологиялық артықшылығын уағыздауға бағытталған, жалған ғылыми кертартпа ұғымға негізделген идеология мен практика. Нəсілшілдіктің қандай түрі болмасын жалпы қабылданған ха лық аралық қағидалар мен нормаларға қайшы келеді. БҰҰ Бас Ассамблея сының шешімімен жыл сайын 21-ші наурыз нəсілшілдікке қарсы күрес күні болып аталып өтіледі.

ЕУРОПА ОДАҒЫ КЕҢЕСІ, ЕОК – ЕО Министрлерінің Кеңесі деп те аталады. 1967-ші жылғы 1-ші шілдеде қабылданған Бірігу шарты деп аталатын шарттың негізінде құрылды. 1993-ші жылы ЕО туралы шарт күшіне енгеннен бастап ЕО Кеңесі деп аталады. Кеңестің шешім қабылдау жəне заң шығару құқығы бар. Сонымен бірге бұл орган мүше елдер үкіметтерінің өкілдері өз мүдделерін білдіре алатын орган болып табылады. ЕО Кеңесі мүше елдердің экономикалық саясатын үйлестіріп, Одақтың бірыңғай, біркелкі жəне пəрменді қимылдары үшін жауап береді.

154155

БЕКІТУ, РАТИФИКАЦИЯЛАУ (лат. ratus – шешім қабылданған, бекітілген, facere – орындау) – мемлекеттік биліктің жоғары органының осы мемлекет немесе үкіметі атынан толық құқылы өкілі қол қойған халықаралық шартты бекітуі.

REBUS SIC CTANTIBUC (lat. rebus sic ctantibus – Unveränderlichkeit der Umstände) – Klausel, die einen Völkerrechtsbrauch ausdrückt, dem zufolge eine grundlegende Veränderung der Umstände im Vergleich zu den im Unterzeichnungsmoment eines völkerrechtlichen Vertrags bestehenden Umständen als Grund zur Vertragskündigung oder zum Austritt aus dem Vertrag dienen kann.

RECHTSHILFEERSUCHUNG, die – Bitte eines Staates an das Gericht eines anderen Staates um Erlaubnis, im Hoheitsgebiet dieses Staates einzelne Gerichtsverfahren durchzuführen (Aushändigung der Unterlagen, Durchführung von sachkundigen Untersuchungen, Befragung der Zeugen und der Seiten u.a.). СОТТЫҚ ТАПСЫРЫСТАР – мемлекеттің екінші бір мемлекеттің сотына сол ел аумағындағы кейбір процессуалдық істерді атқару туралы өтініші (құжаттар тапсыру, экспертиза жасау, куəлардан жауап алу, тараптардың ойын білу, т.т.).

RECHTSNACHFOLGE DER STAATEN – Übergang der Rechte und Verpfl ichtungen eines Staates auf den anderen. Die Rechtsnachfolge kann unter anderem bezüglich völkerrechtlicher Verträge, staatlichen Eigentums, Archive und Schulden vollzogen werden.

МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МҰРАГЕРЛІГІ – бір мем лекет тің құқықтары мен мұрагерлігінің екінші бір мемлекетке өтуі. Құқық тық мұрагерлік халықаралық шарттар, мемлекеттік меншік, мұ рағат тар мен қарыздарды да қамти алады.

REDUZIERUNG DES RÜSTUNGSHAUSHALES / -AUSGABEN – ein

wichtiges Mittel der Rüstungseinschränkung und Abrüstung, Freigabe der Geldressourcen für friedliche Entwicklung.

ƏСКЕРИ БЮДЖЕТТІ (ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫ) ҚЫСҚАРТУ –

қару-жарақты азайтудың жəне қарусызданудың маңызды құралы, бейбіт даму мақсатына қаржыны көптеп бөлуге мүмкіндік береді.

REGIONALABKOMMEN, das – multilaterale völkerrechtliche Verträge, deren Mitgliedstaaten aus einem geographischen Raum sind und die Ausweitung der Zusammenarbeit in dieser Region anstreben.

АЙМАҚТЫҚ КЕЛІСІМДЕР – бір географиялық ауданда ор на ласқан мемлекеттердің осы ауданда ынтымақтастық орнату мақсатында жа сас қан көптараптық халықаралық шарттары.

REGISTRIERUNG VÖLKERRECHTLICHER VERTRÄGE – Aufnahme eines völkerrechtlichen Vertrags auf die Sonderliste, die durch eine internationale Regierungsorganisation geführt wird.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТТАРДЫ ТІРКЕУ – халықаралық шартты халықаралық үкіметаралық ұйымдардың жүргізетін арнайы тізіміне енгізу.

ҮКІМЕТ БАСШЫСЫ – үкіметтің қызметіне басшылық жасайтын лауазымды тұлға. Үкімет басшысы басқа елдердің дипломатиялық жəне басқа да ресми адамдарын қабылдап, олармен келіссөздер жүргі зу ге, халықаралық конференцияларға қатысып, келісімшарттар мен ке лі сімдерге арнайы рұқсатсыз-ақ қол қоюға өкілетті.

REISEPASS, der – ein Zeugnis, das eine Person und ihre Staatsangehörigkeit ausweist, die dienstlich oder persönlich ins Ausland fährt. Der Reisepass wird durch das Auswärtige Amt oder das Ministerium fürs Innere ausgestellt.

ШЕТЕЛДІК ТӨЛҚҰЖАТ – шетелге қызмет бабымен немесе жеке шаруасымен шығатын азаматтарға Сыртқы істер министрлігі немесе Ішкі істер министрлігі беретін, жеке басы мен азаматтығын куə лан дыра тын құжат.

REMILITARISIERUNG DER GEBIETE – Wiederaufbau militärischer

Einrichtungen und Befestigungen durch den Staat, Stationierung der Streitkräfte, Durchführung anderer Maßnahmen militärischer und militärisch-wirtschaftlicher Art auf dem entmilitarisierten Gebiet.

АУМАҚТЫ ҚАЙТАДАН ҚАРУЛАНДЫРУ – мемлекеттің қа ру сыздан ды рылған аудандағы əскери құрылыстар мен бекіністерді қай тадан салып, қарулы күштерді орналастыруы, басқа да əскери жəне əскери-экономикалық сипаттағы шараларды іске асыруы.

REPARATION, die (lat. reparatio-Wiederherstellung) – eine Form der materiellen Verantwortung des Völkerrechtssubjekts für den Schaden, der infolge seiner Rechtsverletzung einem anderen Völkerrechtssubjekt zugefügt worden war.

156157

ШЫҒЫНЫН ҚАЙТАРУ; ҚҰНЫН ТӨЛЕУ; РЕПАРАЦИЯ; (лат.

reparatio – орнына келтіру) – халықаралық құқықты бұзудың салдарынан халықаралық құқық субъектісінің екінші халықаралық құ қық субъек тісіне тигізген шығындарын өтеу материалдық жа уап кер ші лігі нің бір нысаны.

РЕПАТРИАЦИЯ, ОРАЛУ (лат. repatriatio – қайта оралу) – əртүрлі себептермен басқа бір мемлекеттің аумағына барып қалған адамдардың тұрақты өздерінің өмір сүретін немесе азаматтығы бар туған еліне қайтып оралуы.

МƏЖБҮРЛЕУ; МƏЖБҮР ЕТУ; РЕПРЕССАЛИЯЛАУ (лат. repressaliae – күштеп ұстау, кідірту) – халықаралық құқықты бұза отырып, елге рухани жəне материалдық зиян тигізетін басқа бір мемле кет тің əрекеттеріне жауап ретінде мемлекеттің іске асырар күшпен мəж бүр леу əрекеті.

RESOLUTION, die (lat. resolutio – Beschluss, Entscheidung) – eine Entscheidung empfehlenden Charakters, die in einer internationalen Konferenz oder durch das Organ einer internationalen Regierungsorganisation getroffen wird. ҚАРАР, РЕЗОЛЮЦИЯ (лат. resolutio – шешім) – халықаралық мəс лихат тың немесе халықаралық үкіметаралық ұйымдары органдарының қабылдаған шешімдерінің бір түрі, əдетте ұсыныстық сипатта болады.

ӨТЕМҚҰН; РЕСТИТУЦИЯ (лат. restitutio – бұрынғы жағдайды қалпы на келтіру) – заңсыз іс-əрекеттердің салдарынан келтірілген ма териал дық зиянның орнын толтыруды білдіретін халықаралық құқық субъектісінің материалдық жауапкершілігінің бір нысаны.

ҚАРЫМТА; РЕТОРСИЯ (лат. retorsio – кері əсері) – басқа мем лекет тің қас əрекеттердің салдарынан өзіне тиген рухани жəне материал дық зиянға жауап ретінде халықаралық құқық нормасын бұзбай, қа ру лы күштерін қолданбай-ақ іске асырар мемлекеттің мəжбүрлеу шаралары.

RINDERWAHNSINN, BSE (Bovine Spongiforme Enzephalopathie) –

ІРІ ҚАРА МАЛДЫҢ ҚОЯНШЫҚ АУРУЫ (Bovine Spongiforme

S

ТАЗАЛЫҚ (САНИТАРЛЫҚ) КОНВЕНЦИЯСЫ – тазалықты ба қылау яғни тазалық – карантин жəне де басқа аса жұқпалы (эпиде миялық) аурулар тарауына қарсы күрес жүргізу шараларын қарасты ра тын халықаралық шарттар.

ТЫЙЫМ ШЕШІМДЕР, САНКЦИЯЛАР (лат. sanctio – қатаң шешім, ұйғарым) – 1) халықаралық құқық нормаларының құ ры лым дық эле мент те рі нің бірін; 2) БҰҰ Жарғысы бойынша мəжбүрлеу шараларын; 3) халықаралық-құқықтық жауапкершілік түрлерінің бірін; 4) қа рым та мен мəжбүрлеу əрекеттерін білдіру үшін қолданылатын ұғым.

SATZUNG (CHARTA) DER INTERNATIONALEN ORGANISATION –

ein Dokument, das Ziele, Prinzipien, Funktionierungs – und Organisationsformen der Tätigkleit sowie Mitgliedschaftbedingungen und Finanzierung einer internationalen Organisation festlegt.

158159

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМНЫҢ ЖАРҒЫСЫ – халықаралық ұйымның мақсаттарын, қызметін іске асыру жəне ұйымдастыру түр ле рін, сонымен қатар мүшелік пен қаржыландыру шарттарын анықтап – белгілейтін құжат.

SCHATTENKABINETT, das (engl. shadow cabinat) – Parlamentskabinett der führenden Oppositionspartei Großbritanniens. Nach der Verfassung des Landes bildet der Vorsitzende der in den Parlamentswahlen gewonnenen Partei die Regierung. Die nach der Zahl zweitgrößte Parlamentspartei wird zur «offi ziellen Opposition Ihrer Hoheit». Aus den Mitgliedern der oppositionellen Parteifraktion wird das «Schattenkabinett» gebildet.

«КӨЛЕҢКЕДЕГІ КАБИНЕТ» (ағыл. shadow cabinat) – Ұлы бри тания ның басты оппозициялық партиясының парламенттік комитеті. Елдің конституциясына байланысты парламенттік сайлауда көп дауыс алған партияның басшысы үкімет құрады. Ал дауыс бойынша екінші орындағы партия парламентте «Ұлы мəртебелінің ресми оппозициясы» болады. Оппозициядағы партияның парламенттік фракциясы мүше ле рінен «Көлеңкедегі кабинет» құрылады.

SCHIEDSGERICHT, das – im Völkerrecht: Gerichtsorgan, das sich mit Streitigkeiten zwischen Staaten befaßt, die auf diplomatischem Weg nicht beigelegt werden konnten.

ТӨРЕЛІК СОТ – дипломатиялық жолмен шешу мүмкін болмаған халықаралық дауларды қарастыратын бітімгерлік халықаралық орган.

SCHIEDSGERICHTSBARKEIT, die – 1) Norm des Völkerrechts, die die

Art und Weise der Antragstellung eines Staates an das Schiedsgericht und Prozeduren des Schiedsverfahrens bestimmt; 2) Völkerrechtliches Verfahren für die Beilegung der Streitigkeiten zwischen den Vertragsparteien bei verschiedener Auslegung und Anwendung der Bestimmungen des Vertrags.

ТӨРЕЛІК ЖАЗБА – 1) мемлекeттердің төрелік сот пен төрелік сотта қаралу рəсімін реттейтін халықаралық-құқықтық норма; 2) ха лықара лық шартты талдау жəне оның баптарын пайдалану рəсімі ке зін де пайда болуы мүмкін дауларды реттеудің халықаралық-құқықтық нормасы.

SCHLUSSAKT, der – Benennung eines Dokuments, das die Ergebnisse einer internationalen Konferenz (eines Kongresses, einer Beratung) beinhaltet. ҚОРЫТЫНДЫ АКТІ – халықаралық мəслихаттарды (конгрестерді, жиналыстарды) қорытындылайтын құжаттың аты.

SCHMUGLEREI, die; SCHMUGGEL, der – gesetzwidriger Transport von Waren, Wertgegenständen und anderen Sachen über die Staatsgrenze.

SCHNELLEINSATZ-, SCHNELLEINGREIFTRUPPEN Pl. – hochmobile

Sondereinheiten für den Einsatz in den unruhigen Regionen der Erde.

ЖЕДЕЛ ОРНАЛАСТЫРУ КҮШТЕРІ – жер шарының соғыс өрті лаулаған аймақтарында қолдану үшін ұйымдастырылған, аса тез қимыл дай тын арнайы əскери күштер.

SEERÄUBEREI, die – völkerrechtliches Verbrechen, Gewalthandlungen gegen Schiffe oder Flugkörper wie Festnahme, Aufhalten oder Erbeutung auf offener See.

ҚАРАҚШЫЛЫҚ, ТЕҢІЗ ҚАРАҚШЫЛЫҒЫ – ашық теңізде кемелер ді немесе ұшақтарды басып алу, тоқтату немесе тонау сияқты халық ара лық мəнді қылмыс.

SELBSBESTIMMUNGSRECHT, das – Recht eines Volkes, Fragen seiner staatlichen Existenzform, seinen politischen Status und seine wirtschaftliche und kulturelle Entwicklung frei und selbständig zu bestimmen.

ӨЗ ДАМУ ЖОЛЫН ӨЗІ БЕЛГІЛЕУ ҚҰҚЫҒЫ – əр халықтың өз

мемлекеттігінің нысанын, саяси мəртебесін өзі белгілеп, экономикасы мен мəдениетінің өз жолымен даму мəселесін өз бетімен анықтау құқығы.

SELBSTVERTEIDIGUNG, die – eine der Formen des nichtrechtswidrigen Krafteinsatzes eines Staates beim bewaffneten Angriff eines fremden Staates, bis der Sicherheitsrat erforderliche Maßnahmen zur Gewährung des Weltfriedens und der -sicherheit trifft.

Da größere Lagerstätten von geeinigten Mineralien tatsächlich selten sind, erfolgt ein Großteil der industriellen Förderungen der Metalle als Nebenprodukt beim Abbau konventioneller Erze. Bis in die 1980er Jahre gehörten die USA zu den wichtigsten Förderländern. Seitdem ist die – VR China zum führenden Produzenten aufgestiegen und dominiert mittlerweile mit einem Anteil von 97% die Weltförderung.

160161

СИРЕК ТОПЫРАҚТЫ МЕТАЛДАР / ЖЕРДЕ СИРЕК КЕЗ ДЕСЕ ТІН МЕТАЛДАР (СТМ) – «Сирек топырақты металдар» ұғымы біршама түсініспеушілік туғызады, себебі сөз топырақ емес, 17 түрлі металдан тұратын қоспа туралы. Қоспа скандий, иттрий, лантан жəне элементтердің периодика системасында лантаннан кейін тұрған 14 лантанойдтан тұрады. Осылай топтасқан минералдардың қазба орындары өте сирек, сол себепті металдардың басым көпшілігі өндірістік жолмен əдеттегі кен орнын игергенде тек қосымша өнім ретінде бөлініп алынады. 1980-жылдарға дейін ең басты өндіруші ел АҚШ болған. Содан бері Қытай осы саладағы басты əлемдегі СТМ-нің 97% өндіретін жетекші елге айналды.

Сирек топырақты металдар катализаторлар, монитарлар мен тұрақты магниттер жасауда пайдаланылатын болғандықтан Қытай импортынан стратегиялық тəуелділікке Еуропа жəне Солтүстік Америка өндіріс орындары аса үлкен алаңдаушылық білдіруде, себебі бұл Жоғары технологиялар саласындағы бəсекелестікке теріс əсерін тигізеді.

ЖЕКЕ-ДАРА, СЕПАРАТТЫ БЕЙБІТШІЛІК (дат. separatus – жеке, бөлек) – соғыс жағдайындағы мемлекетпен оған қарсы бірлесім немесе одақтың бір немесе бірнеше мүшелерінің басқа бірлесім немесе одақ мүшелерінің қатысуынсыз, олардан жасырын əрі олардың келісімінсіз жаулас мемлекетпен бейбітшілік немесе бітімге келу туралы шарт.

SEPARATISMUS (lat. separatus – getrennt) – das Bestreben nach Abspaltung eines Gebietes aus einem bestehenden Staatsverband.

ЖЕКЕЛЕНУ, ДЕРБЕСТЕНУ, СЕПАРАТИЗМ (лат. separatus – жекелену, даралану, дербестену) – бір аймақтың өзі құрамында тұрған мемлекеттік құрылымнан дербестеніп, жеке шығуға ұмтылысы.

ШАНХАЙ БЕСТІГІ, ШБ – 1996-шы жылы құрылды, құрамына Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей жəне Тəжікстан кіреді. Мақсат та ры: даулы мəселелерді өзара мүдделерін ескере отырып, бейбіт жолмен, келіссөздер арқылы шешу. Осы ұйым Еуразия кеңістігінде гі жағ дай ды айтарлықтай сауықтыруға, өзара сенімді, аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайтуға мүмкіндік берді. 2001-ші жылы «Бестікке» Өзбекстан мүше болғаннан бастап, ол Шанхай Ынты мақтастық Ұйымы (ШЫҰ) деп аталады.

SHANGHAIER ORGANISATION FÜR ZUSAMMENARBEIT, die – hervorgegangen 2001 aus der «Shanghaier Fünf”. Ziele: Zusammenarbeit der ShOZ-Mitgliedstaaten (Kasachstan, China, Kyrgysstan, Russland, Tadschikistan und Usbekistan) bei der Gewährleistung der regionalen Sicherheit, im Kampf gegen den religiösen Extremismus und internationalen Terrorismus sowie für die Ausweitung der handelswirtschaftlichen Zusammenarbeit.

ШАНХАЙ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ҰЙЫМЫ, ШЫҰ – бұрынғы

«Шанхай бестігі ұйымын» қайта құру нəтижесіндe 2001-ші жылы құрылды. Мақсаттары: ШЫҰ-на мүше елдeрдің (Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей, Тəжікстан жəне Өзбекстан) аймақтық қа уіп сізді гін қамтамасыз ету, діни экстремизм мен халықаралық лаңкестікке (терроризмге) қарсы күрес пен сауда жəне экономикалық ынты мақ тастық ты тереңдету.

ЖАЛДАМАЛЫЛАР – заңды үкіметті құлатып, елдің ішкі жағдайын шиеленістіруге бағытталған қимылдарда белгілі бір топтар мен мемле кеттердің қаржы беріп пайдаланылатын адамдары. Жалдамалыларды пайдалану жəне жалдану халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздік ке қатер төндіреді.

SONDERMISSION, die – eine Mission, die einen repräsentativen und zeitweiligen Charakter hat und durch einen Staat in den anderen nach Abstimmung mit dem letzteren für Besprechung bestimmter Fragen oder Erfüllung bestimmter Aufgaben gesendet wird.

АРНАУЛЫ (АРНАЙЫ) МИССИЯ – екінші мемлекеттің ке лі сі мі мен кейбір сұрақтарды қарастыру немесе мемлекеттік тапсырмаларды орындау мақсатында мемлекеттің жіберетін өкілетті жəне уа қыт ша сипатты миссиясы.

SOUVERÄNE GLEICHHEIT DER STAATEN – eines der grundlegenden

Prinzipien des Völkerrechts, laut dem alle Staaten unabhängig der Unterschiede in ihrem wirtschaftlichen, sozialen und politischen System über gleiche Rechte und Verpfl ichtungen verfügen und gleichberechtigte Mitglieder der Weltgemeinschaft sind.

МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ЕГЕМЕНДІК ТЕҢДІГІ – барлық мем ле кеттер дің тең құқылығы мен жауапкершілігі, экономикалық, əлеуметтік жəне саяси жүйелеріндегі айырмашылықтарға қарамай олардың халық ара лық бірлестікте тең құқылы мүшеліктерін білдіретін ха лық аралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі.

162163

SOUVERÄNITÄT, die (franz. souverainete – Unabhängigkeit) – Gesamtheit der Gesetzgebungs-, Exekutiv – und Gerichtsgewalt des Staates in seinem Hoheitsgebiet, die jede ausländische Macht ausschließt; volle Unabhängigkeit des Staates von fremden Staaten in seinen inneren und äußeren Angelegenheiten. ЕГЕМЕНДІК, ТƏУЕЛСІЗДІК – мемлекеттің өзінің ішкі жəне сыртқы қатынастарында басқа мемлекеттерден толық тəуелсіздігі, өз ау мағын да басқа елдің араласуына жол бермейтін толық заң шы ға ру шылық, атқарушылық жəне сот билігі бар болуы.

АЗАМАТТЫҚ – жеке тұлға мен мемлекет арасындағы олардың өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын белгілейтін тұрақты саясиқұқықтық байланыс. Заң тілінде Азаматтық деп адамның бір мемлекетке мүшелігін де айтады.

STAATSFAHNE, die – eines der Symbole der staatlichen Souveränität. Die Staatsfahne wird auf Gebäude diplomatischer und Handelsvertretungen des Staates, Konsularabteilungen sowie anderen offi ziellen Gebäuden gehissen.

МЕМЛЕКЕТТІК ТУ, ЖАЛАУ, БАЙРАҚ – мемлекет егемендігі рəміз дерінің бірі. Мемлекеттік ту мемлекеттік дипломатиялық жəне сауда өкілдіктерінің, консулдық мекемелер жəне басқа да ресми ғи ма рат үйлеріндe көтеріледі.

STAATSGRENZEN, Pl. – Linien, die Grenzen des Hoheitsgebietes des Staates, u. z. des Festlandes, der Gewässer und Bodenschätze, des Luftraumes, d.h.

Grenzen seiner Souveränität festlegen.

МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРА – мемлекет аумағының, оның еге мен дігі нің құрлықтағы, өзен – судағы, жер қойнауындағы, əуе кеңістігін де гі белгіленген шегі.

STAATSOBERHAUPT, das / STAATSCHEF, der – der oberste Repräsentant der Staatsführung und der Außenvertretung des Landes, dessen Vollmachten durch die Verfassung bestimmt werden.

МЕМЛЕКЕТ БАСШЫСЫ, ЕЛБАСЫ – өкілеттігі елдің Ата Заңымен белгіленетін мемлекеттік басшылық пен сыртқы өкілдіктің ең жоғарғы конституциялық органы.

STAATSTERRITORIUM, das – Teile der Grund-, Wasser – und Luftoberfl ächen des Erdballs, die innerhalb der Grenze eines Staates liegen und seine Souveränität genießen.

STATUS, der (lat. status – Stand der Sache, Zustand) – Rechtsstellung einer physischen oder juristischen Person im Völkerrecht.

МƏРТЕБЕ, СТАТУС (лат. status – істердің барысы, жағдайы) – жеке немесе заңды тұлғаның халықаралық құқықтағы құқықтық орны, жағдайы.

STATUS QUO, der (lat. status quo – bestehender oder in einem bestimmten Moment existierter Zustand oder Rechtsstellung) – die Wiederherstellung von status quo bedeutet Rückkehr zum Stand vor den Änderungen. СТАТУС-КВО (лат. status quo – қазіргі кездегі не осыған дейін бол ған нақты немесе құқықтық жағдай) – статус-квоны қайтару өзгерістер болғанға дейінгі жағдайға қайта оралу дегенді білдіреді.

T

ҚАРУСЫЗДАНУДЫҢ ЖАРЫМ-ЖАРТЫЛАЙ ШАРАЛАРЫ –

қару-жарақтың кейбір түрлері мен жүйелеріне шек қою, оларды қысқар ту жəне жою, қарудың белгілі бір түрлерін қолдануға тыйым салу немесе шектеу, қарулы күштер мен қару-жарақты қысқарту, соғыс бағдарламаларын іске асыруды кідірту немесе тоқтату.

TRANSFORMATIONSLÄNDER (Reformstaaten), Pl. – Staaten Ostmittel-, Ost – und Südosteuropas (einschließlich der europäischen Nachfolgestaaten der UdSSR) werden meist als Reformstaaten, Transformationsländer oder Konversionsländer Mittel – und Osteuropas, gelegentlich auch als MOEStaaten (Mittel – und Osteuropa – Staaten) bezeichnet. Sie versuchen, mit Reformwillen die sozialistische Staatswirtschaft zu überwinden und marktwirtschaftliche Strukturen aufzubauen. Als Ziel streben sie die Mitgliedschaft in der Europäischen Union an.

ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕР; ӨЗГЕРІС ҮСТІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕР – (реформа өткізуші елдер) – Орталық, Шығыс жəне Оңтүстік-шығыс Еуропа мемлекеттерін (ССРО-ның Еуропада орналасқан ізбасар мемлекеттерін қоса) көбіне реформа өткізуші немесе трансформациялық немесе өзгеріс үстіндегі əдетте ОШЕ-мем лекет тері (Орталық жəне Шығыс Еуропа мемлекеттері) деп те атайды. Бұл елдер реформалар өткізу арқылы социалистік жоспарлы экономиканы өзгертіп, нарықтық экономикалық құрылымдарды іске асыруға ұм ты луда. Мақсаттары: Еуропалық Одаққа мүше болып ену.

164165

TRANSIT, der (lat. transitus – Durchfuhr, Durchreise) – Durchreise von ausländischen Personen und Durchfuhr von Gütern, Gepäck, Verkehrsmitteln, Postsendungen durch das Hoheitsgebiet oder eines Teils des Transitlandes, die außerhalb dieses Hoheitsgebietsbeginnt und in einem Drittland endet. ТРАНЗИТ (лат. transitus – өту, кесіп өту) – шетелдік азаматтардың, сонымен қатар шетелдік жүктердің, мүліктердің, көліктердің, пош та лық жөнелтімдердің жолы елдің сыртынан басталып, сыртында аяқ та латын, осы мемлекеттік аумақ арқылы өтуі толық жолдың бір бөлігі ғана болып табылатын белгілі бір мемлекеттің аумағы арқылы өтуі.

U

ULTIMATUM, das (lat. ultimus – der Letzte) – 1) kategorische Forderung der Regierung eines Staates an die Regierung eines anderen Staates, innerhalb einer gesetzten Frist bestimmte Aktionen vorzunehmen, die durch die Drohung, falls der Forderung nicht entsprochen, mit nachteiligen Maßnahmen begleitet wird. 2) Während der Kriegshandlungen kann das Ultimatum der militärischen Führung des Gegners vorgelegt werden, Waffen niederzulegen, um sinnloses Blutvergießen zu vermeiden.

ҮЗІЛДІ-КЕСІЛДІ ТАЛАП, УЛЬТИМАТУМ (лат. ultimus – ең соң ғы) – 1) бір мемлeкет үкіметінің екінші мемлекет үкіметіне бе ріл ген уа қыт та белгілі бір іс-əрекеттерді атқару туралы, ал егер орындалмаса бел гі лі бір шаралар қолданумен сес көрсеткен үзілді-кесілді талабы; 2) Cоғыс кезінде əскери басшылық қарсы жақтың əс кер ле рі не қажет сіз қантөгісті тоқтату мақсатында үзілді-кесілді талап қоюы мүмкін.

UMWELTSCHUTZ, der – Gesamtheit von Maßnahmen, die auf den Schutz und die Besserung der Biosphäre der Erde für die Gewährleistung optimaler Lebensbedingungen für die Menschen gerichtet ist.

ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ – адамдардың өмір сүруіне қолайлы жағдай жасау мақсатында жердің биосферасын сақтау жəне жақсартуға бағытталған шаралардың жиынтығы.

БҰҰ-ның БЕЙБІТШІЛІКТІ ҚОРҒАУ ЖАСАҚТАРЫ («Көгілдір дулыға» – UN Peacekeeping Operations) – 1948-ші жылдан бері БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесінің бейбітшілікті қорғау мақсатында жолдайтын БҰҰ құрған əскери құрылымдары мен жай адамдардың ба қы лаушы тобы. «Көгілдір дулыға» топтарының мақсаты уақытша бі тім нің сақталуын қамтамасыз ету болып табылады. Қазір «Кө гіл дір ду лы ға» топтарының екі түрі бар: негізінен əскери тапсырыс орындайтын классикалық миссия жəне көптеген əскери емес тапсырмаларды орындайтын аралас жасақтар. Əскери жасақтардың мандатын Қауіп сіз дік кеңесі əдетте əрбір жарты жыл сайын созып отырады.

UN-KLIMAKONFERENZ, die – 180 Teilnehmerstaaten auf der Ebene der

Umweltminister. An der Konferenz vom 16.–27.07.2001 in Bonn billigten die Teilnehmerstaaten ein Abkommen, das die Reduzierung der Treibhausgase von 1,8% (bezogen auf 1990) bis 2012 vorsieht.

БҰҰ-ның КЛИМАТ ТУРАЛЫ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ – Қоршаған ортаны қорғау министрлері деңгейіндегі 180 мемлекет қатысқан 2001ші жылдың 16–27-ші шілде айы аралығында Бонн қаласында өткен конференцияға қатысушы мемлекеттер 2012-ші жылға дейін булы газды (1990-шы жылмен салыстырғанда) 1,8 пайызға қысқарту туралы келісімге келді.

UN-SICHERHEITSRAT, der – eines von 6 Obersten Organen der UNO, dessen Hauptaufgabe Gewährleistung des Weltfriedens und der – sicherheit ist. Der Sicherheitsrat ist das einzige UNO-Organ, das das Bestehen einer Gefahr für den Frieden, der Friedensverletzung oder einer Aggression als solche bestimmt und Empfehlungen gibt, welche Maßnahmen getroffen werden müssen, um den Weltfrieden und die – sicherheit zu bewahren oder wiederherzustellen. БҰҰ-ның ҚАУІПСІЗДІК КЕҢЕСІ – БҰҰ-ның ең басты 6 ор ганда ры ның бірі. Қауіпсіздік Кеңесі бейбітшілікке төнген əрбір қа уіп ті, бейбітшілікті бұзу немесе шапқыншылық əрекетті анықтап, ха лықара лық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау немесе қалпына келтіруге қажет шараларды белгілейтін БҰҰ-ның дара органы.

UNTERSUCHUNGS – UND SCHLICHTUNGSKOMMISSIONEN, Pl.

– internationale Gremien, die durch Staaten zum Zweck der friedlichen Beilegung internationaler Streitigkeiten gebildet werden. Die Funktion der Untersuchungskommissionen besteht nicht nur in der Ermittlung der faktischen Seite der Auseinandersetzung, sondern auch in der Ausarbeitung der Bedingungen für ihre Beilegung. Ihre Schlussfolgerungen sind in der Regel empfehlender Art.

ТЕРГЕУ КОМИССИЯЛАРЫ ЖƏНЕ БІТІМГЕРЛІК КОМИС-

СИЯЛАРЫ – халықаралық дауды бейбіт жолмен шешу мақ са тын да мемлекеттердің құратын халықаралық органдары. Тергеу ко мис сияла ры ның қызметіне даудың тек факт жақтарын анықтау ғана емес, сондай-ақ оны шешу шарттарын зерттеу жəне дайындау да жатады. Олар дың жасаған қорытындылары əдетте ұсыныс ретінде қаралады.

166167

БҰҰ-ның ЖАҢАДАН ШӨЛ ДАЛА ПАЙДА БОЛУЫНА ҚАРСЫ КҮРЕС ТУРАЛЫ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ – 2001-жылдың 16–22-ші желтоқсаны аралығында жаңадан шөл далалардың пайда болуына қарсы күрес туралы конвенциясына қол қойған 167 мемлекеттің өкілдері 1996-шы жылдың 26-шы желтоқсаны күні күшіне енген жəне жа ңа дан шөл далалардың пайда болуына қарсы күрес туралы заң түрін де міндетті конвенциясын талдады. БҰҰ-ның мəліметіне қа ра ған да жаңадан шөл далалардың пайда болуы əлемде 1,2 миллиардтан аса адамның өміріне тікелей қауіп төндіруде.

V

VERBRECHEN GEGEN FRIEDEN UND MENSCHHEIT – schwerwiegende Verbrechen gegen Völkerrecht, die den Weltfrieden und die – sicherheit gefährden sowie gegen andere lebenswichtige Grundlagen des Friedens und freier Entfaltung der Staaten und Völker gerichtet sind. Zu ihnen gehören Verbrechen gegen den Frieden (Kriegsplanung, – vorbereitung und -führung oder andere Formen der Aggression); Kriegsverbrechen wie Verletzung der Kriegsgesetze und – bräuche; Verbrechen gegen die Menschheit (Mord – und andere Greueltaten gegen die Zivilbevölkerung, Rassismus, Genozid, Apatheid, alle Formen des Kolonialismus).

БЕЙБІТШІЛІК ПЕН АДАМЗАТҚА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫС ІС ТЕР –

халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер төндіретін, сонымен бірге басқа да халықаралық бейбітшілік жəне мемлекеттер мен халықтардың еркін дамуының маңызды негіздеріне кеселін ти гі зетін аса ауыр халықаралық құқықты бұзушылық əрекеттер. Олар дың қатарына бейбітшілікке қарсы қылмыстар (басқыншылық соғыстарын жоспарлап, іске асыру немесе шапқыншылықтың басқа да түрлері), соғыс қылмыстары (соғыс заңдары мен ғұрыптарын бұзу), адамзатқа қар сы қылмыстар (бейбіт тұрғындарды өлтіру жəне басқа зұ лым дықтар: нəсілшілдік, геноцид, апартеид саясаты, ко ло ниал шыл дықтың барлық түрлері) жатады.

ОҢТҮСТІК ШЫҒЫС АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ АССОЦИ-

АЦИЯСЫ (ҚАУЫМДАСТЫҒЫ) (Association of South East Asian Nations), ASEAN-АСЕАН 1967-ші жылы шамамен 324 миллион тұрғын дары бар алты мемлекеттің саяси, экономикалық жəне əлеу меттік ынтымақтастықты нығайту мақсатында бірігуі арқылы құрылды. Орталығы Джакарта қаласында (Индонезия) орналасқан. Қызмет органдары: хатшылық, 11 салалық комитеттері (сауда, индустрия, ауыл шаруашылығы, көлік, қаржы т.б.).

VERLÄNGERUNG, die – Verlängerung der Geltungsdauer eines völkerrechtlichen Vertrags.

ҰЗАРТУ, ПРОЛОНГАЦИЯ (лат. prolongare – созу, ұзарту) – ха лықара лық шарттың қолданыс мерзімін ұзарту, созу.

ДЕЛДАЛДЫҚ – дауға қатысы жоқ үшінші бір тараптың ха лық аралық құқық негізінде өз белсенділігімен немесе дауласушы та рап тардың өтінішімен екі тарап арасындағы дауды бейбіт жолмен шешу мақса тында, кейде өзі де келіссөздерге белсенді түрде араласа отырып, халықаралық дауды шешу құралдарының бірі.

VERTRAG ÜBER DIE KOLLEKTIVE SICHERHEIT – unterzeichnet am

15.Januar 1992 auf Initiative Kasachstans und Russlands in Taschkent von fünf GUS – Staateschefs. Die Vertragsteilnehmer bekräftigten ihre Verpfl ichtungen, in internationalen Beziehungen auf Gewaltanwendung oder Drohung mit Gewaltanwendung zu verzichten, alle Streitigkeiten unter sich und anderen Staaten durch friedliche Mittel beizulegen. Wenn einer der Vertragsstaaten durch einen anderen Staat oder eine Staatengruppe angegriffen wird, wird das als Aggression gegen alle Vertragsstaaten betrachtet.

КОЛЛЕКТИВТІК ҚАУІПСІЗДІК ТУРАЛЫ ШАРТ – 1992-ші жылдың 15-ші қаңтары күні Ташкент қаласында Қазақстан мен Ресейдің ұсынысы бойынша бес ТМД елдерінің басшылары қол қойған. Шартқа мүше елдер халықаралық қатынастарда күш қолдану немесе күш қолданамыз деп сес көрсетуден бас тарту жəне өзара немесе басқа елдермен даулы мəселелерді бейбіт жолмен шешу туралы міндет те мелер қабылдады. Шартқа мүше осы елдердің біріне қарсы бір ел немесе елдер тобы шапқыншылық жасаса, осы əрекет шартқа мүше бар лық мемлекетке қарсы басқыншылық əрекет деп есептеледі.

VÖLKERRECHT, das – 1) System juristischer Prinzipien und Normen, die die Beziehungen zwischen Staaten regeln und ihre Rechte und Pfl ichten untereinander bestimmen; 2) Zweig der Jurisprudenz.

VÖLKERRECHTLICHE ANERKENNUNG – Anerkennung neuer Staaten, Regierungen oder anderer Völkerrechtssubjekte durch andere Staaten zum Zweck der Herstellung mit ihnen bestimmter Beziehungen.

168169

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАНЫМ – мемлекеттердің жаңа мемлекеттерді немесе үкіметтерді, сондай-ақ тануды қажет ететін субъектілерді олармен белгілі бір қатынас орнату үшін тануы, мойындауы.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАЛ; ЖАЛДАУ – белгілі бір келісім шарт бойынша елдің өз аумағының бір бөлігін уақытша, белгілі бір мақ сат та жəне арнайы шартпен екінші мемлекетке пайдалануға беру.

VÖLKERRECHTLICHE VERANTWORTUNG – eine besondere internationale Rechtsinstitution, die die Verantwortung des Völkerrechtssubjekts zur Schadenersatzleistung für ein anderes Völkerrechtssubjekt sowie das Recht der gelittenen Seite auf Wiedergutmachen ihrer verletzten Interessen auf Kosten der Seite bestimmt, die diesen Schaden zugefügt hat, einschließlich die Anwendung in bestimmten Fällen der letzteren gegenüber auch Sanktionen.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК – ха лық аралық құқық субъектісінің халықаралық құқықтың басқа бір субъек тісі не тигізген зақымын өтеуді, сонымен қатар зиян шеккен жаққа өз мүддесіне келген зиянды сол зиян келтірген жақтың есебінен, қажет болса оған тиісті санкцияларды қолдана отырып, толтыруды талап етуге құқық беретін жəне қамтамасыз ететін айрықша халықаралыққұ қық тық институт.

VÖLKERRECHTSSUBJEKT, das – Teilnehmer der internationalen Beziehungen, die nach dem Völkerrecht Rechts – und Verantwortungsträger sind.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ – халықаралық құқыққа байланысты белгілі бір құқықтары мен жауапкершіліктері бар халықаралық қатынастардың мүшелері.

VOLKSENTSCHEID, der (lat. plebescitum, plebs – das einfache Volk und scitum – Entscheidung, Beschluss) – eine der Formen der Willensäußerung der Bevölkerung zu Fragen der Staatszugehörigkeit des Hoheitsgebietes oder eines Teils sowie für die Entscheidung bei Fragen bezüglich der Vereinigung zweier oder einiger Staaten in eine Konföderation oder Föderation.

W

WAFFENSTILLSTAND, der – die zeitweilige Einstellung der Kampfhandlungen nach einer Vereinbarung zwischen Krieg führenden Parteien. БІТІМ – соғысушы жақтардың əскери қимылдарды уақытша тоқ та ту туралы келісімі.

WARENZEICHEN, Pl. – im Geschäftsverkehr benutzte Mittel oder originelle Kunstzeichen zur Kennzeichnung von Waren eines bestimmten Unternehmens mit dem Ziel, diese Produkte von denen anderer Unternehmen zu unterscheiden.

ТАУАРЛЫҚ БЕЛГІ – тауарларды ерекшелеу, яғни бір кə сіп орын ның тауарларын екінші кəсіпорынның сондай тауарларынан ажырату үшін тауарларға салынатын шартты белгі немесе қайталанбас жасанды белгі.

WATERGATE – AFFÄRE, die (engl. the Watergate) – politischer Skandal, der mit dem Machtmissbrauch in den USA im Sommer 1972 auf höchster Machtebene verbunden ist.

«УОТЕРГЕЙТ» (ағыл. the Watergate) – биліктің ең жоғарғы буы нында ғы билік пұрсатын теріс пайдалануға байланысты 1972-ші жылдың жазында АҚШ – та болған саяси жанжал.

WELTHANDELSORGANISATION, die (World Trade Organization),

WTO – Gründung am 15.04.1994 in Marrakech (Marokko) als Nachfolgeorganisation des Allgemeinen Zoll – und Handelsabkommens GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) von 1947. Ziele und Aufgaben: Die WTO soll die internationalen Handelsbeziehungen innerhalb bindender Regelungen organisieren, Handelspraktiken überprüfen und für eine effektive Streitschlichtung bei Handelskonfl ikten sorgen. Ihr obliegt die Weiterverfolgung der GATT-Prinzipien: Gegenseitigkeit, Liberalisierung und Meistbegünstigung. Mitglieder: 139 Vertragsstaaten und die EU-Kommission. Hauptorgane: Ministerkonferenz, Allgemeiner Rat von Experten auf Beamtenebene.

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫ, ДСҰ (World Trade Organi zation), WTO –ДСҰ (ВТО) 1947-шi жылы Жалпы Кеден жəне Сауда туралы Келісімнің ГАТТ (GATT – General Agreement on Tariffs and Trade) ізбасары ретінде 1994-ші жылдың 15-ші сəуір күні Марракеш (Марокко) қаласында құрылды. Мақсаты мен міндеттері: халықаралық сауда байланыстарын міндетті ережелер негізінде ұйымдастырып, сауда практикасын тексеру, саудаға байланысты дауларды нəтижелі түр де реттеуді іске асыру. Негізгі міндеттері: ГАТТ тұжырымдарын жалғас тыру: екі жаққа бірдей тиімділік, либералдандыру жəне нəти желі жеңілдіктер беру. Мүше елдер: келісімге қол қойған 139 мемлекеттер мен Еуропа Одағының комиссиясы. Негізгі органдары: Министрлер конференциясы, мемлекеттік қызметкерлер деңгейіндегі са рап шы лардың жалпы Кеңесі.

170171

ҒАРЫШТЫҚ ҚҰҚЫҚ (халықаралық) – мемлекетаралық қарымқатынастарда ғарыш кеңістігі мен əуе тұлғаларын зерттеу жəне пайдалану ретін, олардың құқықтық тəртібін реттейтін заңдық қағидаттар мен қалыптардың жинағы.

WELTSICHERHEIT, die – Stand internationaler Beziehungen, die die Verletzung des Weltfriedens oder die Gefahr für die Sicherheit der Völker in jeglicher Form ausschließt.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК – жалпы бейбітшілікті бұзуға немесе халықтар қауіпсіздігіне қандай да болмасын қауіп төндіруді бол дыр мау ға бағытталған халықаралық қатынастың күйі.

БАТЫС ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚ – 1954-ші жылғы Париж келісіміне байланысты жəне 1948-ші жылғы Брюссель шартына сай белгіленген Батыс одағын қайта құру негізінде 1955-ші жылы құрылған əскерисаяси одақ.

WIEDERGUTMACHUNG, die (lat. reparatio-Wiederherstellung) – eine Form der materiellen Verantwortung des Völkerrechtssubjekts für den Schaden, der infolge seiner Rechtsverletzung einem anderen Völkerrechtssubjekt zugefügt worden war.

ШЫҒЫНЫН ҚАЙТАРУ; ҚҰНЫН ТӨЛЕУ; РЕПАРАЦИЯ (лат.

reparatio – орнына келтіру) – халықаралық құқықты бұзудың салдарынан халықаралық құқық субъектісінің екінші халықаралық құ қық субъектісіне тигізген шығындарын өтеу материалдық жа уап кер ші лігі нің бір нысаны.

Am 28.11. veröffentlicht die Internetplattform rd. 250 000 Dokumente. Die im Internet verbreiteten Depeschen des US-Außenministeriums enthalten u.a. persönliche Einschätzungen von US – Diplomaten zu Politikern anderer Staaten. Im Juli hatte Wikileaks bereits mehr als 90 000 Geheimberichte des US-Militärs zur Lage in Afghanistan veröffentlicht. Dem US-amerikanischen Soldaten Bradley Manning, dem vorgeworfen wird, Informationen an die Organisation geliefert zu haben, droht deswegen eine lebenslange Haftstrafe oder die Todesstrafe.

2011 жылы 28 қарашада интернетте АҚШ Сыртқы істер министр лігі нің мəлімдемелерін жəне АҚШ дипломаттарының басқа мем ле кеттер дің саясаткерлеріне берген бағалары бар 250 000-дай құжаттар орналастырылды. Шілде айында Wikileaks-те оған қосымша АҚШ қару лы күштерінің Ауғанстандағы ахуалы туралы 90 000-дай құпия мəлім демелері жарық көрді.Осы мəліметтерді викиликске берді деп кінə та ғылған американ солдаты Брэдли Мэннинге сот өмір бақи түрме немесе өлім жазасын беруі мүмкін.

ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫ / СЕКТОРЛАРЫ – бірінші кезекті секторлар: ауыл шаруашылығы, орман жəне балық шаруашылығы; екінші кезекті секторлар: қол кəсіпкерлігі, өндіріс, энергия жəне су шаруашылығы, тау-кен мен құрылыс өндірісі; үшінші кезекті секторлар: қызмет көрсетудің барлық салалары.

Z

172173

ОРТА АЗИЯ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ, ОАЫ – 2002-ші жылдың 28ші ақпанында 1994-ші жылдан бері күшінде болған Орталық Азия дағы Экономикалық Бірлестік ұйымын қайта құру нəтижесінде пайда болды. Мүше елдер: Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тəжікстан Республикасы жəне Өзбекстан Репсубликасы. ОАЫ-ның қызметі осы аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қажет интеграциялық үрдістерді дамытуға, өзара тиімді байланыстарды, əсіресе экономика саласындағы байланыстарды, нығайтуға ба ғытталған. Əскери-саяси салада ОАЫ мүшелері ұйымдасқан қылмысқа, лаңкестікке (терроризмгe), экстремизмге, қару-жарақ жəне есірткінің заңсыз айналымына, экономика саласындағы қылмыстарға бағытталған күрестегі ынтымақтастықты одан əрі жалғастыруға ұмтылыс білдіреді.

ZESSION, die (lat. cessio – Überlassung seiner Verpfl ichtungen auf eine andere Person, Übertragung eines Anspruchs von dem bisherigen Gläubiger auf einen Dritten) – im Völkerrecht bedeutet sie die Übergabe eines Teils des Hoheitsgebiets eines Staates nach Vereinbarung zwischen ihnen einem anderen Staat.

КЕДЕНДІК ТЕКСЕРІС – заңды жəне жеке тұлғалардың кедендік заңдар мен ережелерді сақтауларын бақылауға бағытталған, жүктерді, мүліктерді, валютаны не валюталық құндылықтарды елге əкелу мен сыртқа шығаруын, сондай-ақ транзитпен ел арқылы өткізуін реттейтін мемлекеттің кедендік мекемелері іс-əрекеттерінің жинағы.

ZOLLPRIVILEGIEN, Pl. – Begünstigungen bei Zollformalitäten, die ausländischen diplomatischen Vertretungen, Konsularabteilungen, internationalen Regierungsorganisationen und Vertretern ausländischer Staaten sowie einer Kategorie von Personen beim Grenzübergang gewährt werden.

КЕДЕНДІК АРТЫҚШЫЛЫҚТАР – шетелдік дипломатиялық өкілдік терге, консулдық мекемелерге, халықаралық үкіметаралық ұйымдарға, солардың жанындағы шетелдік мемлекеттердің өкілдеріне жəне мемлекеттік шекара арқылы өтетін адамдардың белгілі бір топтарына кедендік тексеріс кезінде берілетін жеңілдіктер.

КЕДЕН ОДАҒЫ – бұл ұғым бірнеше елдің экономикасының кірігуі мен интеграциясының бір түрін, яғни ортақ кедендік аймақ құрған мемле кет тер дің бірігуін білдіреді. Кеден Одағы Еркін сауда аймағын (ішкі кедендік бақылау мен басқа да сауданы шектеу шараларынан босату, яғни мүше елдер бір елден екіші елге тауарлар енгізгенде кедендік жарна төлемейді) құрып, екінші жағынан оған мүше емес үшін ші елдер ден келген тауарларға ортақ кедендік тариф енгізуді іске асырады. 2010 жылдың 1-қаңтарынан бастап Ресей, Беларусь жəне Қазақстан импортқа ортақ тариф пен тарифтік емес сауда-саттық ережелерін енгізді. Кеден Одағын дамытудағы келесі қадам мүше мемлекеттердің өзара ішкі шекарасында кедендік бақылауды алып тастау болмақ; оның орнына Кеден Одағының сыртқы шекарасындағы тексеріс күшей тіледі.

ZUWANDERER, Pl. – Bürger eines Staates, die auf der Suche nach Arbeit sowie aus politischen oder religiösen Gründen zur ständigen Niederlassung oder für längere Zeit in einen anderen Staat gekommen sind.

ZWANGSUMGESIEDELTE, der / die – Personen, die während des zweiten Weltkriegs aus okkupierten Gebieten hauptsächlich als billige Arbeitskraft zwangsmäßig umgesiedelt wurden.

КҮШПЕН КӨШІРІЛІП, АЙДАП ƏКЕТІЛГЕН АДАМДАР – екінші дүниежүзілік соғысы барысында жаулап алынған аумақтардан негі зі нен арзан жұмыс күші ретінде пайдалану мақсатында зорлап, күшпен айдалып əкетілген адамдар.

БҰҰ ЖАРҒЫСЫНА САЙ ҚОЛДАНЫЛАТЫН МƏЖБҮРЛЕУ

ШАРАЛАРЫ – БҰҰ-на мүше мемлекеттердің БҰҰ Қауіпсіздік Ке ңесі нің шешімі бойынша немесе өз бетімен халықаралық бейбітшілікті жəне қауіпсіздікті сақтау немесе қайта орнату мақсатында біріге күштеп жүзеге асыратын шаралары.

174

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТ LITERATURVERZEICHNIS

Қ.Бектаев. Үлкен қазақша-орысша жəне орысша-қазақша сөздік. «Алтын Қазына», 2001.
С.М. Исаев, М.А. Раимбекова, Р.Н. Шойбеков, С.Б. Омарова. Қазақшаорысша жəне орысша-қазақша сөздік. Алматы, 1992.
Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1988.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1–10 том. Алматы, 1974–1986.
Х.Махмудов, Ғ.Мұсабаев. Казахско-русский словарь. Алматы, 1981.
Д.И. Алексеев, И.Г. Гозман, Г.В. Сахаров. Словарь сокращений русского языка. Москва, «Русский язык» 1984.
Большой немецко-русский словарь: в 3-х томах в двух томах, под ред. О.И. Москальской. Москва, «Советская энциклопедия», 1997.
Дипломатический словарь, в трех томах. Издательство «Наука», Москва 1984–1986.
И.А. Михайлова. Новый немецко-русский словарь. Москва: Везе, 2001.
Немецко-русский юридический словарь, под ред. П.И. Гришаева и

М.Беньямина. Москва.: РУССО, 1996.

Орфографический словарь русского языка, под ред. С.Г. Бархударова. Москва, Рус. яз., 1988.
Русско-немецкий словарь, под ред. Е.И. Лепинга и др., Москва, «Русский язык», 1976.
Словарь иностранных слов. Москва, «Русский язык», 1974.
Der Brockhaus: in 15 Bänden, Leipzig-Mannheim, 1997–1999.
Der Fischer Weltalmanach 2002–2011. Herausgegeben von Dr. Mario von Baratta.
Deutsches Universalwörterbuch. 4., neu bearbeitete und erweiterte Aufl age. Herausgegeben von der Dudenredaktion. Dudenverlag, Mannheim-Leipzig-Wien-Zürich, 2001.
Das Grosse Fremdwörterbuch. Dudenverlag, Mannheim-LeipzigWien-Zürich, 1994.
Die deutsche Rechtschreibung. Das umfassende Standardwerk auf der Grundlage der neuen amtlichen Regeln. Dudenverlag, MannheimLeipzig-Wien-Zürich 2000.

МАЗМҰНЫ

Кітапты шығаруға жауапты –

«Қазығұрт» баспасы ЖШС-нің президенті – Темірғали Мұратбекұлы КӨПБАЕВ

ҚАЗАҚША—НЕМІСШЕ ЖƏНЕ НЕМІСШЕ—ҚАЗАҚША

ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ АНЫҚТАМАЛАР СӨЗДІГІ

Құрастырған Ə.Əлжанов

KASACHISCH-DEUTSCHES UND DEUTSCH-KASACHISCHES

HANDBUCH DER DIPLOMATIE

Zusammengestellt von A.Alshanow

Редакторы Тамара КҮЛІМБЕТОВА

Суретшісі Нұран АЙЫМБЕТ

Техникалық редакторы Дарико ОМАРҒАЛИЕВА

БеттегенГүлмира ӨТЕНОВА

ИБ № 405

Басуға 10.10.2013 ж. қол қойылды.

Офсеттік басылым. Қалыбы 84×108¹/₃₂. Қарiп түрi «Times New Roman».

Шартты баспа табағы 9, 3. Тапсырыс №

Таралымы: мемлекеттік тапсырыс бойынша 4000 дана, баспаның тапсырысы бойынша 100 дана

«Қазығұрт» баспасының компьютер орталығында беттелдi.

«Қазығұрт» баспасы, 050009, Алматы қаласы, Абай даңғылы 143, 522-кеңсе.

Телефон (факс): 8(727) 394-42-86

Тапсырыс берушінің файлдарынан басылып шықты

ЖШС РПБК «Дəуір», 050009,

Алматы қаласы, Гагарин даңғылы, 93а,

E-mail: [email protected]