Кіші жасөспірімдердің белгілі сипаттамасы. Бұл жаста «болу», «үлкендерге еліктеу» бірінші жоспарда болады. Мәселен, егер кіші жастағы оқушыға «үлкен болу — оқушы болу» мақсат болса, кіші жасөспірімдер өзіндік әрекетімен, қарым-қатынаста үлкендерге теуелсіз болуымен, өзінің қызығушылығын өздігінен жүзеге асыруымен ерекшеленеді.
Мен бейнесі. Мен бейнесінің (дамудағы өзгерулер) — Жолдастары үшін, ата-аналары үшін өзін құнды етіп көрсетіп, жақсы көруді өзіне қабылдауы. Егер жолдастық ортада ондай түйсіктер қарқынды орнайтын болса, онда ата-аналар, кейде мұғалімдер арасында жылдамырақ, өзі түсініктің нығаюын күтеді.
«Меннің» қиялдық және шынайылық ерекшелігі айқындалып арақатынаста және әлеуметтік-мәдени үлгілерде, соның ішінде батылдық пен нәзіктіктің мақсат мұраттарына сәйкес келетін ер азаматтық және қыз балаға тән нәзіктік өлшемдердің көрінісі беруі байқалады.
Қызмет. Жеке тұлғаның бойына тән қасиет. Ол оқу оқу, білім алудан басталып, қоғамдық жұмыста көрініс беретін немесе көше қаңғып, қоғамға жат қылықтармен айналысуынан байқалатын құбылыс. Оның ішкі ерекшелігі қайраткерлік көрсетуге талпынумен байланысты. Егер ол өзіндік «Меніне» — сын көрсете алса жеңіске жеткені, ал көрсете алмаса іс-әрекеттің нәтижесіз болғаны.
Әсерленушілік пен өзін әр түрлі қырынан көрсетуге тырысу арқылы бала өз бойындағы қабілеті мен ерекшелік қасиетін танытады. Ол жолдастары арасында дами түседі де, жолдастық-ұжымдық мақтаныш сезімге ие болады. Мысалы: «5 «б» — біздер 5 «а» сынып сияқты емеспіз, ерекшелігімізбен кезге түсеміз» деп мақтанады.
Топтық қатынас саласында — қатыстық топтың жыныс белгілеріне қарай бөлінуінің дами түсуі, оқиғалық, әрекеттік мазмұнның ортақтасуын жалғастыру (енді бірлескен қызмет) «қатынасқа тартылған уақытша масштабты кеңейту; мектеп ережелерінің өлшемдерін жұмсарту; қатынастың «бірге болу» — дан топтағы танымға дейінгі жаңалығын дамыту.
Мұғалімнен, тәрбиешіден күту: әділдік, бұл жаста ненің құнды болатынына таңдандыра білу, істі қызықты етіп ұйымдастыру.
Жеке басты дамыту мүмкіндігі: жасөспірімнің әлеуметтілігі мен даралығын дамыту.
Әлеуметтік жолдастық қатынас орнату, бірлескен қызметті демократиялық тұрғыдан ұйымдастыра білудің қажеттігі.
Дербестік: қызмет пен қатынастың субъектісі ретінде өзінің «Меніне» — басқалардың қызығуын тұғызу, өзінің табысқа жету жөніндегі ойларын және қарым-қатынас пен қызметтегі ерекшелігін дамыту.
Ересек жасөспірімдер тәрбиесінің негізгі ерекшеліктері мен міндеттері. Үлкен болудың қажеттілігі — үлкендердің мінез-құлықтық қызметіндегі қатынасты, үлкен болудың сыртқы «суретін» игеру. Сонымен бірге үлкендер жасөспірім үшін — үлкендердің бүкіл әлемі емес, ең жақын мандағы үлкендік: жасеспірімдер мен жастар өзін үлкенңің рөлінде болуға, соның ішінде субъективті мәдени жасөспірімдер топтарына қыр көрсету арқылы қатысуға бейім болады.
Мен бейнесі — қарама-қарсы және тұрақсыз, балалық «Мен» мен қалыптасқан үлкеннің «Менінің» ұштасуы. Мұнда бәрі қарама-қарсы: өзінің дене бейнесінің өзгеруін көрсету; өзінің мінез-құлқына, қабілеттеріне сипаттама беру көзқарасы; қатынастың субъектісі (соның ішінде жынысаралық) және қызмет субъектісі ретінде өзіне баға беру.
Қызметті игеру: таңдаушьшықтың, даралықтың өсуі және оған мүмкіндік жасаушы қызмет түрінің ерекшелігі.
Бірлесе қызмет ету. Егер топтағылармен қарым-қатынас ерекше түрде қалыптасса, ол тартымды болып көрінеді. Яғни үлкендермен жеткіншектер бірлесе, пікірлесе бір мақсатта іс істесе, қарама-қарсы «алыстағы» есеюмен ұштасса, тартымды болады.
Қарым-қатынаста болу. Ересек — бозбалалықтың мәнерлі үлгісі (сезімді, қарым-қатынасты көрсететін) және оның аспаптық әрекеттерімен (пәндік қызметпен байланысты) негізделген қатынасты дамыту. Әдетте өмірде мәнерлі қарым-қатынас жасөспірімдерде, әсіресе қыздарда, ал аспаптық қарым-қатынас жасөспірім ер балаларда басым болады. Қарым-қатынастықтың осы жақтарының өзара әрекетін дамытуға ұмтылу қажет. Жалпы топтық көңіл күйге әсер сезімге ұмтылыс байқалады. Әдетте қызметтік негізде аралас (жасөспірім қыздар және ер балалар) достық топтар да пайда болады.
Мұғалімнен, тәрбиешіден қызметке басшылық күту. Қызметті біршама ұйымдастыру — кіші жасөспірім арасында, «ақылшы», ал кіші жеткіншектермен арада, жастар арасында «кеңес беруші» деп аталады.
Тәрбиеші тарапынан (егер ол мәнді, белгілі мәселе жөнінде болса) жетістіктерді және өзінің жасөспірімдік тұжырымын мақұлдатудағы қажеттіліктің өсуі.
Үлгілі көзқарас тұрғысынан тәрбиеші бағасының тартымдылығы, нәзіктігі, батылдығы.
Даму мүмкіндігі: тұлғалық және дербестік ретінде өзін көрсетуте түрткі болуы. Әлеуметтік жағынан мәнді топтық және жеке бастық тұжырымға келу мүмкіндігімен байланысты қызмсттің іс тәжірибесі. Балалықтан үлкендікке, жасөспірімдіктен жастыққа өтудің белгілерін білдіру.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі бұл көзқарастың оқушыны тұлға ретінде жене сынып тобының, ұжымның мүшесі ретінде зерттеу үшін үлкен тәрбиелік мүмкіндікті ашады деген қорытынды жасауға болады.
Соңымен бірге осылайша ұйымдастырылатын тәрбиелік жүйе, ең алдымен, ашық жүйе болып табылады. Оның дамуына сырттан ықпал ететін фактор ретінде, сонымен қатар сол жүйені өзгертуші ретінде (табиғатты қорғау, балабақшаға қамқорлық, шағын аудандағы жұмыс және т. б.) орта айтарлықтай роль атқарады.
Бірақ тәрбиелік жүйе ретінде мектепті жеке басты дамытудың басты мақсаты деп қарамау керек. Оның әрекеттілігінің, тиімділігінің негізгі көрсеткіші оқушының жеке басы болып табылады: оның мектептегі көңіл күйі, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа түсуі, құнды бағдары оның өз бойындағы қасиеттерді жүзеге асырудың алғы шарты болып саналады.
Тәрбиелік жүйенің ұясы — тәрбиелік ұжым — педагогикалық және оқушылық ұжымдардың өзіндік бірлігі. Тәрбиелік жүйедегі басқарудың бастапқы субъектісі педагогтар ұжымы болып табылады. Бірақ оқушылық бірлестік қоғам тек педагогикалық ықпалдың объектісі дегенді білдірмейді. Оқушылар бірлестігі педагогикалық ұжымға әсер етеді, өзінің белгілі бір субъективтік даму жағдайлары көзінде керінеді. Бұл үрдістер: оқушылар бірлестігін бірлесе басқару, өзін-өзі басқару, өзін өзі реттеу дегендермен бірлікте қарастырылады.
Түлғаны жан-жақты дамыта тәрбиелеуге арналған жаңа шешімдерді іздестіру төрбиелік үрдістің түтас идеясын тұрақтандырудың қажеттіін туғызады
Бұл қарым-қатынастар өмірде терт түрлі топтың қүрылуы бойынша жүзеге асырылады.
Бірінші топқа түлғаның өлеуметтік бағыттылығын айқындайтын оқушылардың дүниетанымын, кезқарасын, сенімін қалыптастыру жатады Екінші топ орнықтырылатын ізгі қарым-қатынасты қүрайды. Бүған Отанға, басқа елдерге және халықтарға деген кезқарас енеді; 1
- еңбекке көзқарас;
- қоғамдық-халықтық, үлттық игілікке үқыпты қарау жөне табиғатты,
- қоғамның материалдық қүндылығын қорғай білу;
- қызмет міндеттерін орындауға (тәртіптілік) көзқарас;
- өзіне жөне басқа адамдарға кезқарас (үжьшшылдық,адалдық, өділдік, қарапайымдылық, кішіпейілділік, достық, жолдастық, үждандық және т. б.)-
Үшінші топты түлғаның эстетикалық көзқарасы қүрайды (өнерді танып білу, өнерге деген сүйіспеншілік, енер саласындағы шығармашылыққа талпыну).
Төртінші топ түлғаның дене шынықтыруға деген көзқарасынан түрады. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келіп, бүгінгі мектептің тәрбие жүмысыньщ мазмүнына төмендегілер енеді деп айтуға болады: а) түлғаның (балаңың) ғылыми көзқарасын қалыптастыру; ә) оқушыларды ізгілік мүраттарға тәрбиелеу; б) оқушылардың эстетикалық талғамын қалыптастыру; в) дене тәрбиесін жетілдіру.
Ең бастысы, тәрбие ісі оқушылардың ізгілік деңгейін, адамгершілік жағынан төрбиелілігін арттыруға бағытталуы тиіс.
Қызметтің, іс-әрекеттің — ролі ортаға қарағанда басқаша болғанымен түлғаның дамуының маңызды факторы болып саналады. Атап айтсақ, қызмет белсенділіктің адамдық түрі (ол адамға ғана төн). Бүл белсенділіктің өзгешелігі сонда — оны санамен, соның ішінде санадағы нөтиженің бейнесімен — мақсатымен реттеуге болмайды. Іс-өрекет қажеттілікгерден туындайды. Қажеттіліктін іс-өрекетпен «кездесуі» арқылы соның дәлелі немесе қызмет туғызуға түрткі болады. Іс-әрекет схема бойынша жүзегс асырылады; субъект — объект — субъект — адамның белсенді іс-өрекеті, ал объект — белсенділікті түғызушы орта (үстаз — оқушы — үстаз).
Іс-әрекет көптеген үсақ бөліктерден — әрекеттерден түрады. Әрбір әрекетке өзінің жеке мақсаты мен міндеті сәйкес келеді. Әрекеттер үрдісінде сыртқы себеп-салдардың ішкі жоспардағы әрекетке ауысуы мүмкін. Ол өрекеттерде жеке себептердің болмауына байланысты. Олар жалпы себепке — қызмет себебіне бағынышты болады. Сондықтан өрекеттің сыртқы (байқалатын) және ішкі ой қорыту жағы болады.
Тәрбиешінің тікелей тәрбиеге бағытталған қызмет түрлерінен езгешелеу мақсатта педагогикада төрбиешілік қызмет және тәрбиелеушіге жағдайлар жасау жөніндегі қызмет деп ажыратылады.
Соңғы жылдары мектептің тәрбиелік қызметін жасау жөніндегі түрлі бағыттардың арасында тәрбиелік істі үжымның шығармашылықпен үйымдастыру әдісі өзін ақтады.
Төрбиелік іс — төрбиеленушілердің нақты қызметінің түрі, үлгісін үйымдастыруы және жүзеге асыруы. Тәрбиелік істің ерекшелік белгісі — қажеттілік, пайдалылық, жүзеге асырушылық.
Төрбиелік үрдіс толастамайтын тәрбиелеушілік істердің тізбегінен түруы керек. Төрбиелік іс үжымдық жөне шығармашылық сипатқа ие болады жөне үжымдық тәрбиелік істер деп аталынады. И.П.Ивановтың айтуынша, тәрбиелік іс «Қамқорлық, еңбекпен және ойынмен, шығармашылықпен және жолдастықпен, өмір қиялымен жөне қуанышпен толтырылған айқын үйымдастырудың едісі, сонымен бірге ңегізгі төрбиелік үрдіс». (И.П.Иванов, «Төрбиелік шығармашылық істердің энциклопедиясы» М, 1989 с. 3-4).
Бүл орайда, біріншіден, тәрбие ісінде төрбиешілердің оқушылармен бірлестіктегі өзара әрекеттерінің түрі мен төсілі маңызды роль атқарады. Екіншіден, тәрбие ісінің негізіне — қызметтік жөне кіріктірушілік сияқты екі көзқарас жатады. Іс-әрекет оқушылар қызметінің жалпы-адамзаттық мөдениетті игерудей жоғары ой-танымдық, еңбек, көркем-эстетикалық, экологиялық, экономикалық, құқықтық сияқты алуан түрін үйымдастыруды қажет етеді. Ал екіншіден іс-өрекеттің барлық түрінің, педагогикалық үрдісте бірыңғай бағыттыға табиғи «жетілдіруін» талап етеді.
Төрбие ісінің мәні бір мезетте адамгершілік, эстетикалық, саяси, жоғары ойлы ықпалдың болуы керек. Сонымен бірге іс~өрекетгік көзқарас тэрбиенің бағыттылығын көрсетеді, оның мазмүндық сипатын айқындайды.
Егер төрбиелік істерді білімнің оңашаланған жүйесі деп қарайтын болсақ, онда олардың сан алуандығына қарамастан мектептерде олардың бәрінің негізінен біркелкі қүрылатынын байқауға болады.
Педагогке кез келген төрбиелік істі үйымдастыруда төмендегі кезеңдерді бөліп алып қарауға тура келеді:
1) мақсаттылықты коздеу (жағдайларды талдау, тәрбие ісінде басты бағытты және мақсаттарды қалыптастыру); 2) жоспарлау; 3) үйымдастыру және даярлау; 4) істі тікелей жүзеге асыру; 5) қол жеткізілген нәтижелерді талдау. Осы кезендерді қарастырып көрейік.
Мақсаттылықты көздеудің және төрбие ісін жоспарлаудың қайнар көзінің бірі ретінде төрбие істерін жүзеге асыратын сол кезеңнің әлеуметтік жағдайы болып табылады. Бүл жағдай еліміздегі жөне өлемдегі қоғамдық оқиғалармен, мемлекеттік мерекелермен, мерейтойлық күндермен, үкіметтің қаулыларымен, қоғамдық мөні бар идеялармен, сондай-ақ күнделікті өмірдегі оқиғалармен орайлас келіп отырады. Тәрбие істерін үйымдастыру мен еткізудің қайнар көзі ретінде түлғаның бойында қажетті сапалар мен белгілердің қалыптасуына педагогикалық диагноз қызмет етеді: Тағы бір қайнар көз — белгілі кезеңце оқу—төрбие орындарындағы жүмыстардың жалпы бағыттылығы. Осы қайнар кездерді бірлікте үстау (жағдайды талдау жене мақсатты қалыптастыру); істі жоспарлау; істі үйымдастыру; (істі жүзеге асыру; қорытындысын шығару) тәрбие ісін өмірлік күшпен толықтыру жөне олардың сонылығын, бағыттылығын қатесіз айқындап беру болып табылады.
Баеым тәрбиелік мақсат (әдетте бүл мақсат адамгершілікке тәрбиелеуді мақсат етеді) нақты істердің міндеттерін белгілейді. Әрбір істе төрбиенің жалпы бағыттарының бір-бірімен үйлесуін (ой, денс, еңбек және т.б. бағыттағы) және өзекті идеяларды айқындау бөлініп
шығады.
Мақсаттылықты көздеу кезеңіндегі педагогтың міндеті — өлеуметтік жағдайды ескеру, өзінің төрбиелік қызмстін басты мақсатқа бағындыру, үжымның жөне оның жекелеген мүшесінің тәрбиелік деңгейінің диагнозын қою, содан соң болашақ істе қарастырылатын мөселелерді оқушылардың қабылдауға даярлық деңгейіне педагогикалық тыңғылықты талдау жасау. Нөтижесінде сүрақтарға барынша айқын жауаптар алынуы керек а) тербиелік әсер етуге бағыттайтын үжым қандай? ө) осы бағыт бойынша оның даму деңгейі қандай? б) істі жүзеге асырудың нәтижесінде не нәрсеге қол жеткізуге болады? в) тербие қүралдарының қандай жүйесімен жоспарланған нетижеге қол жеткізуге болады?
Сондай-ақ өткен кездегі төрбие жүмыстарында тәжірибе жүзінде ашылған кемшіліктерді талдауға көңіл аударылады. Қолға түскен ақпараттарды еңцеп болған соң тербие ісінің мақсаты алгоритм бойынша қалыптасады: үжымның және жеке түлғалардың жайы — педагогтың жене оқушылардың мүмкіндіктері.
Мақсатты айқындау және нақты міндеттер. Әр түрлі оқушылар бірлестіктерінде жүргізілген жүмыста одағы жеткен табыстар озат тәрбиешілердің жүмыс тежірибесін қорытып, жүйелеуге жоғары нөтижеге жету жолын жеңілдететін бірқатар үсыныстарды (ережелерді) ретке келтіруге мүмкіндік береді.
Тәрбие тиімділігінің маңызды шарттары мыналар болып
табылады:
- Төрбие істерінің нақты міндеттерін терең үғыну. Бүл міндеттердің ешбір зорлықсыз шеберлікпен
түсіндірілуі және оқушылардың оларды өздерінің міндеттсріндей терең сезіне орындауы үшін олардың ой-санасына жеткізілуі керек. - Кез келген тәрбие ісі қызметтік жене кіріктірмелік көзқарас негізінде жобалануы керек. Біріншіден жанды, шығармашылық түрде, тәрбиеленушілердің өздерін қызықтыратындай болуы талап етіледі және күш-жігер жүмсауды қажет ететін қозғалысты істерді тандауға бағытталады.Ал екіншіден педагогке бір істен ержақты тиімділік алуға көмектеседі.
- Кез келген істе одан кейінгі міндеттердің бері шешімін табатын болу үшін басты буынды бөліп алуға үмтылған жөн.
- Төрбие ісінің мазмұнын оны жүзеге асырудың мшдеттері мен шарттарына байланысты айқындау керек.
Материалды оқушылардың қызығушылығын туғызу үйіне төрбиеленушілерге ықпал ететіндей, дүрыс бағдар беретіндей жэне, оларға сүйенетіндей дөрежеде іріктеп алу
керек. - Тиімді әдістерді, төсілдерді және қүралдарды төрбие ісінің өр кезеңі үшін жобалап отыру қажет. Мүнда әдістердің ер оқушының бблсенділігін, ынтасын, өздігінен жүмыс істеуін молынан қамтамасыз етуін еске үстаған жөн.
- Төрбие ісін даярлау кезінде үйымдастырушылықтың барынша дүрыс болуына көңіл бөлу қажет. Кез келген төрбие ісі төрбиеленушілер үшін «үйымдастыру мектебі» болып саналады. Тәрбие ісін даярлау ынталықты, талап қоюшылықты, көпшіл болуды, міндетті болісе білушілікті, жағдайларға тиімді бағдар таба білушілікті жөне мүғалімдермен, қүрбыларымен өзара қарым-қатынас
жасауды қажет етеді. - Төрбие істері бір үлгідегі шаблонға тезбейді, олардың айырмалық белгілері — икемділік жөне ауқымының кеңдігі. Олар түрлі қажеттілікті өр тәрбиеленушінің қызығушылығы мен қабілеттерін молынан пайдаланумен шығармашылық төсілдің жүзегс
асырылуын талап етеді. - Тәрбие істері алуан түрлі болуы керек. Жарқын қызықты істерді төрбиеленушілер есінде үзақ сақтайды, істің ал бір істің өлденеше қайталануы кері эсерін тигізеді. Оларды әр сыныптың нақты жағдайларының арақатысын, өр оқушының жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін және
дербес ерекшеліктерін есепке алумен жетілдіріп отырған жон - Өткізілетін төрбие ісінің тиімділігінің басты шарты педагогтың оқушылардың әсерленушілігіне, түрлі сезімдеріне сүйене білуі болып табылады.
Әрбір тәрбие ісінде тәрбиеленушілердің жүрегіне жақын, оңцы белгілерді дамытуға, түрақты берік өмірлік көзқарасты қалыптастыруға, айналадағы шындықты дүрыс түсіне білуге көмегін тигізетін жайларды таба білу керек.
Тәрбие ісін жоспарлау кезеңі мақсаттьшықты көздеудің соңынан келеді. Бүл кезенде педагогтың алдында тәрбиеленушілермен бірге қызметтің бағыттастылығы, өр атқарылатын өр істің бөлшектері жөне қатысушылар арасындағы міндетті бөлісу сияқты маңызды міндсттер
түрады.
Педагогтың қызметі тербиеленушілсрдің жүмысыи жоспарлы түрде үйымдастыру. Сондықтан төрбие ісі төрбиеленушілер қатысымен жоспарланады, дөлірек айтқанда, балалардың төрбие ісін даярлауы мен қатынасы сыньш жетекшісінің басшылық жасауымен бірлесе қызметтестікте шығармашылықпен өткізіледі. Олай болмағанда, төрбиелік іс оқушылардың жеке ісі емес, формальды өткізілген шара болып қалады.
Ең бастысын үмыт қалдырмау, белгіленген бағыттан ауытқып кетпеу және қойьшған мақсатқа жету үшін тәрбие ісінің қалай орындалатынын жоспарлау мен үйымдастырудың сапасына байланысты болады. Мөселені көп боп жасай отырып, бірден шешу керек.
Егер жетекші (басшы) төмендегі үсыныстарды есепке алатын болса, төрбие ісін жоспарлау табысты болады: төрбиеленушілердің даярлық деңгейіне сүйенген, олардың жас жөне жеке бастық ерекшеліктсрін есепке алған жөн.
Төрбие ісін жоспарлау ете жауапты іс, сондықтан оқушы жүмыс істейтін өр белімді міндетті түрде басқа бөлімдерімен нақты байланыста болатындай етіп үйымдастыру керек. Солай болғандықтан, жоспарлауды кешенді сипатта іске асыру көзделеді.
Мақсаты мен міндеті бойынша тәрбие ісінің көп түрлері қамтылады: әдептілік, өлеуметтік-бағдарлық, эстетикалық, танымдық, спорттық, экологиялық, экономикалық, қүқықтық, еңбектік болып, кеп түрге
бөлінеді.
Түлғаның қоғамдық мәнге иелік сапасы басымдық мақсатта болып, ол шартты түрде өлеуметтік-бағдарлық деп аталады. Төрбие ісінің басты мақсаты оқушылардың бойында үкіметтің қоғамдық органдарына, қүқықтық тәртіпке жөне т.б. влеуметтік кезқарас жүйесіне қатысуды қалыптастыру болып табылады.
Түлғаның қоғамдық сапасының мазмүны қоғамда, елде, әлемде болып жатқан жағдайлардың бөріне онын лтікелей қатыстылығын көрсететін азаматтық кезқарас и сияқты маңызды көзқарасты қалыптастырумен ц іҚорытындьшанады. Өйткені қазіргі жағдайда азаматтық сезімнің жоғары дәрежелік маңызы бар. Мөселен, оқушы бойында жауаптылық ретінде сезімді қалыптастыру ұлғаның басқа да аса маңызды өлеуметтік-адамгершілік сапасына байланысты. Өйткені (тусініп алу қажеттігі) әлеуметтік қарым-қатынастарды игеруге біртіндеп, елеусіз көшу сол арқылы болады.
Жауаптылық адамның қылықтарында, әрекеттеріндс пайда болады жөне мінез-қүлықтың міндетті өлшемдері мен ережелерін саналы орындауын көрсетеді. Ол азаматтық, саяси, адамгершілік, жанды құқықтар мен міндеттерге қарым-қатынасты сипаттайтын бүган дейін
туған ойлар мен әрекеттерге сәйкес ойдың үнемі күшейіп түруын және дағдылардың қалыптасуын талап етеді.
Осындай қатынастардың арқасында адам түрлі жағдайларда мінез-қүлықтың түзу жолын табады.
Жауаптылықты, төзімділікті, табандылықты, түрақтылықты, өзін үстай білуді талап етеді. Осының негізінде еріктікке ие болады, бірақ қатынасқа қажетті басқа да адамгершілік сапаларды, сондай-ақ ішкі жинақылықты, үқыптылықты, күні бүрын істеушілікті, айналадағыларға көңіл бөлушілікті қамтиды. Алайда жауаптылықты төрбиелеу кезінде тек сыртқы емес, мінез-қүлықтың тандаған жолына ішкі сенімнің де керектігін есте үстаған жөн. Сонымен байланысты тәрбие ісін үйымдастыруда әлеуметтік-бағдарлылық жүйесіне енетін тәрбиелік істерді үйымдастыруды қажет етеді.
Этикалық тәрбиелік істер. Адамгершілік төрбиесі — бүл қоғамдық мораль талаптарына сейкес келетін оқушылар бойына адамгершілік сапаларды қальштастыру мақеатымен олардың сэнасы мен сезіміне мақсатты және жүйелі түрде ықпал ету. Адамгершілік төрбиенің негізгі міндеттері: адамгершілік сананы қалыптастыру; 2) адамгершілік сезімдерді тәрбиелеу жөне дамыту; 3) адамгершілік мінез-қүлықтық біліктер мен дағдыларды тәрбиелеу. Адамгершілік төрбие мыналарды қамтиды: адамның қоғаммен байланыстылығын, оған төуелді екенін, өзінің мінез-қүлқын қоғамның мүдделерімен келістірудің қажеттігін сезінуі, адамгершілік мүраттармен таныстыру, қоғамның талаптарымен, олардың заңдылықтарымен және оның ақылға қонымдылығымен, адамгершілік білімдерді адамгершілік сенімдерге айнал-дыруды көздеуімен, осы сенімдердің жүйесін жасаудың қажеттігін, түрақты адамгершілік сезімдер мен адамгершілік сапаларды қалыптастыруды, адамның адамдарға деген қүрметінің болуын қарастыруды, сөйтіп адамгершілік дағдыларды қалыптастыруды кездеу.
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесі елеулі езгерістерге үшырауда. Өйткені жалпыадамзаттық қүндылықты жаңартудың аса қажеттігі туып отыр.
Мүндағы басты қүндылық — өмір. Адамның омірге деген қүқығы киелі, өрі берік. Бала басқа адамдардың өмірі мен денсаулығына жөне өз өміріне қастандық жасауға болмайды деген шындықты ана сүтімен бойына сіңіруі керек. Бүл күнде оқушылар арасында өзін-өзі өлтірудің кебеюі үлкен алаңдаушылық тудыруда. Олардың кейбірі емірдің мөнін жоғалтып, өмір сүру мүраттарынан айырылуда.
Жалпыадамзаттық ерекше қүндылық — бостандық. Демократияландыру жағдайларында түлғаның қүқығы мен бостандығы айтарлықтай өсті. Бүл көптеген оқушылардың мәдени деңгейінің төмен екенін ашып көрсетті. Қарым-қатынастың демократиялық стильдегі мәдениеті төмен адам озінің айтқанын шексіз бостандық деп, ол айнала-дағылардың сезімін, қасиетін елемеуге болады деп түсінеді. Шындығында бостандық пен жауаптылық, бостандық пен тертіп ажыратылмас үғым. Мектепте айтқанды істеу — жемісті төрбиенің, өсіресе төменгі жастағы төрбие жағдайларының бірі. Айтқанға көне беруден гөрі бала мүмкіндігінше тезірек жауаптылыққа, саналы тәртіпке көшуі керек.
Сонымен бірге патриотизм, басқа халықтарға қолдау көрсету, ар-үят, парасаттылық, қайырымдылық, адал ниеттілік т.б. адамгершілік қасиеттер езінің мағынасын жойған жоқ, керісінше, олардың маңызы бүрынғыдан да арта түсті.
Осы заманғы адамгершілік тәрбие жүйесінде еңбекке көзқарас проблемасы барынша маңызды. Әр түрлі, күрделі проблемалар көп. Арамтамақтық, нашақорлық, маскүнемдік, жезекшелік, күш көрсетушілік, мейірімсіздік жастар арасында өршіп кетті. Олармен мектеп күн сайын үшырасады. Олар жастардың адамгершілік санасын және олардың өзін бүлдіреді: ол рухани жөне дене дамуы жағынан кері кетіреді.
Педагогика этикалық бағыттағы тәрбие ісінің қүрылымына адамгершілік мораль туралы мағлүматтарды ендіреді, адамдық сананың моральдық үлгісі адамдық медениеттің бір бөлігі дегенді айқын түсінуіне қол жеткізеді. Моральдің мәнін, елшемін және үстанымдарын түсіну тербиеленушілерді олардың өздерінің жөне басқа адамдардың қылықтарын багалай білуге адамгершілік туралы ойлауға екеледі.