Жоғарыда көрсетілгендей халыкаралык күқык ғылымында, ізашар-мемлекеттін және мираскорлық мемлекетінің күкык субъектіліктін ара катысы түсіндірмесіне сүйеніп, күкык мираскорлык киыншылығын жалпы шешімін табу мүмкіндіктер колданды. Халықаралық күкық тарихына осындай екі карама-қайшы шешім белгілі1.
ХҮПІ-ХІХ ғ.ғ — аралығында халыкдралық күкық доктринасында қүкық мирасқорлыктың әмбебап теориясы үстемдік еткен және оның жақтаушылары, мирасқор — мемлекет ізашардың халыкаралық түлғасын мүрагерлікке алатыны түралы пайымдады. Оның негіздері «мүрада өлгеннің меншікті — күқықтық түлғасы нақты түрде керсетілген» деп санаған римдік мүрагерлік қүқықтан алынған және осыған сәйкес мүрагерге мүрагершінің қүқықтар мен міндеттердің толық ауысуын орнатты2.
Халықаралық күкық доктринасына мемлекеттердің күкык мирасқорлығының әмбебап теориясы алғашқы болып Г. Гроциймен енгізілген «Мүрагердің түлғасы мирасқорлықта қоғамдық және жеке меншікте өлген ізашар түлғасы ретінде қарастырылатыны күмәнға жатпайды», деп жазған Г. Гроций осылай, оның пікірі бойынша тек қүқықтық қатынастар емес, мираскорлық жағдайындағы олардың субъектісі Де сол қалпында қалады. Осы теорияға сай, осы киыншылықтың танымалы зерттеушісі Г. Вилксон көрсетіп өткендегі, «мирасқорлық емес, континуитет» орын алып отыр3.
Осы қалпында әмбебап мираскорлық теориясы Пуффендорфом, Ватталем және баска біркатар ғылымдармен алып пайдаланған. Онын жактаушылары, егер екі халыктың бірігуі болған жағдайда, онда «олардың күкыктары үшін тоймай, керісінше бір бүтінге қосылады» негізінде жойылған мемлекетте болған барлык халықаралық қүқықтар мен міндеттер мүрагерге ауысады деп пайымдаған. Тура осылай, мемлекет екі немесе бірнеше мемлекеттерге бөлінген кездердегі мирасқорлық мәселесін шешу үсынылған. «Егер мемлекет екі әртүрлі бірлестікке бөлінген кезде, бүтін деген міндеттерді, егер олар бөлінуге дейін, арнайы шарттык заты болмаса, бүл әртүрлі бөліктерді пропроционалды түрде байланыстырады».
Өзінің өмірін тоқтаткан мемлекет «түлғасының континуитеті. оның халқы басқа халықтың бөлігі болса да, фактілі түрде өмір сүріп қалады, деп осы теорияның көптеген жактаушыларымен дәлелденеді. Қосылған мемлекеттің халқы, оны косқан халықтың бөлігі ретінде өмір сүрді жалғастырғандықтан, бүндай мирасқорлық, римдік мүрагерлік қүқықтағыдай, мемлекеттік күкыкта түлғанын жалғасуы деп санауға болады. Азаматтық мүрагерлік күкық мүра қалдырушымен мүрагер арасындағы туысқандық байланысқа негізделген…».
1.Новицкий И. Основы Римского гражданского права. М., 1960. С. 230
2.Г.Гроций о праве войны и мира. М., 1956. С. 317
3.H.Wilkinson, op. cit., р. 13
Ал мемлекеттік мүлік халықпен және территориямен, ол канағаттандыратын қоғамдық кажеттіліктермен табиғи байланысқа ие.
Жоғарыда қарастырылған әмбебап мирасқорлық теориясының жаксырак басқа конструкциялар орын алуда. Осылай мысалы мемлекеттердің қүқык мирасқорлығын зерттеген, өткен ғасырдан ғылымдағы кең таньшалы автор. И. Губер, қүқық мирасқорлық жағдайында қүқықтар мен міндеттердің бір иемденушіден басқаға ауысады, бірақ бүл күқықтардың өздері өзгермейді, олар басқа субъектінің иелігінде болса да үзіліссіз өмір сүреді, деп түжырымдайды. Губер өзінің концепциясын мына формулада көрсетті: «күкык мирасқорлык = ауысу + континунтет» (бүл формуладагы бірінші косынды қүқық субъектісі, екіншісі — онын күқықтары мен міндеттері). Губердін пікірі бойынша халыкаралык қүқык бойынша мираскор, езінің ізашардың күқыктар мен міндеттерге олар өзінікі болған жагдайдағыдай иеленеді.
Әмбебап мираскорлык территориясының тәжірибесіндегі дәлелі болмағанын айтып кеткен жөн. Осы теориянын қарсыластары мынаны корсетті. Мысалы, Солтүстік Американның Штаттарынан бөлінуте дейін ағылшын корольдарымен жасаскан шарттардың барлығыда өтпеген: Италия Корольдігі, өзіне Ломбордия мен Венецияны косқанда, Австрия күрамына кірген, осы облыстар иемденген күкықтар мен міндеттердің барлығын иемденген жок және т.с.с.
Қазіргі заманның көптеген авторлары, халықаралык. күкык мемлекеттерге жалпылама міндетті жүктемейтіні және де мирасқорлыкка деген жалпылама күқықтың жоктығы туралы айтады. Бүл ой казіргі заманда да өз көрінісін тапты. Мәселен, отарлау жүйесінің қүлдырауы нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің күқық мирасқорлығы мәселесінің шешімін табу үшін осы теорияның негізінде жаткан шарттардың континуитеті қағидасын белгілі бір дәрежеде пайдалануға, тырысушылық, дәлірек айтқанда — мираскорлык үрдістігін ескі кезеңге бөлуге: мэселенін (проблеманың) пайда болуымен бір мезгілде туындайтын бірінші кезеңге мемлекет бүрынғы биліктің барлық шарттарымен байланысты болады; ал екінші кезеңде мемлекет пайда болғаннан кейін бірақ уакыт өтісімен, оған өзіне тиімсіз шарттардан бас тарту күқығын беру керек деп есептеуге үсыныс жасалды. Сондай-ақ бүл ой ез көрінісін, Буэнос-Айресте конференциясында Қабылданған Халықаралық күқық Ассоциациясының резолюциясында тапты. Бүл резолюцияның бірінші бөлімінің в (III), в (IV) пунктастылары мирасқор-мемлекет үшін шарттардың заң күшін сақтауын тануға негізделген. Мирасқор-мемлекетке ізашар мемлекетінің шарттарын денонсациялау Қүқығының берілуі қарастырылады. Халықаралық күқық комиссиясының көзкарасы, тәуелсіздікке қол жеткізу жағдайларында әмбебап күкык мираскорлық теориясы қолдану катынасы өз көрінісін 11 бап тапты: «Жаңа тәуелсіз мемлекет кез келген келісімді өз күшінде сақтауға міндетті емес. немесе күқык мирасқорлык кезінде бүл келісім, мемлекеттердін күқығы мирасқорлык объектісі болатын. территорияға катысты өз күшінде болған фактаның әсерімен оның катысушы ретінде болмауға міндетті емес.».
ХХ-ғасыр басында үсынылған теория халыкаралык күқық ғылымында кең колданылуын таба алмады, әмбебап мирасқорлык теориясына тура қарама-кайшы болып келді. Басты түрде бүл теория нигативті деген атымен белгілі. Онын баска аты болғанын айтып кеткен жөн. Мысалы, Г.-Вилксон оны М. Губер теориясына қарама кайшы келтіру үшін, оны дисконтинуитета теориясы деп атады. Оның негізін салушы ағылшын заңгері А. Кейтс болып табылды. Онын күқык мираскорлығы деген дамып келе жаткан көз қарасы, бүрын басқа да заңгерлермен айтылса да, мысалы Гольцендорфомпен, қайта Оны ерекше теория ретінде толык көрсетті. «Қүқық мирасқорлық кезінде континутетсіз субстанция болып табылады. Қүқықтардың жаңа иесі пайда болады, бірақ олар бүрын бірлескен міндеттер мен байланысы тоқтатылды…» Бүл теория біркатар ғылымдардың қолдануын тапты, бірак халықаралык қүқық ғылымында негативті теория кең қолдауын таба алмады.
Соңғы онжылдықта ІаЪиІа га$а — «таза қабат», «кіршіксіз берев» -теориясы пайда болды.
Әр мемлекеттің өңірі шартты байланыстардың жоқ болуынан басталу керек, деп түжырымдаған бүл теорияның жоқтаушылары, алдынғы негативті теорияның жолын үстаушылар сияқты, жаңа немесе бүрын өмір сүрген мемлекеттің байланыстардың континуитет шегеретін жағдай ретінде, мемлекеттің қүкық субъектілік континетінің жок болуының сілтемелеріне келеді. «пайда болған кез келген шаралар мен бір саяси континенттік болмаса, онда ол өз емір сүруін шартты байланыстарға, «таза қабатка байланысты бастайды», тек танымалы кепілдіктің орнына қабылданған Келісімді міндеттерді шегергенде жаңа мемлекеттің теориясы болған, алдында сол теорияларға егемендікпен жүзеге асырған мемлекеттің лакалды немесе «нақты» міндеттерлерді санамағанда болады». «таза қабат» теориясының жактаушылары бүл концепцияның үлтардың өз өзін аныктау қүкығына сәйкес екенін көрсетеді. Халыкаралық қүкык Комиссиясы tabula rasa-қағидасын жаңа тәуелсіз мемлекеттер үшін негізін қалаушы норма ретінде мойындады. ол тек «жаңа тәуелсіз мемлекеттердің оның ізашарының шарттарына кдтысты міндеттемелерден жалпы бостандык беретін ыңғайлы және кыска тәсіл ретінде өзін көрсеттетінін белгіледі».
Жоғарыда көрсетілген күкық мирасқорлык теорияларынын еш кайсысы. халықаралық қүқығына XVIII ғасырдан белгіледі, халықаралык тәжірибеде үстемдік етпеді. Қүкык мемлекеттің тәжірибесі оның әмбебап орындалу мысалдарын және күкык мемлекеттің толығымен жоққа шығару мысалдарын көрсетеді. «tabula rasa» қағидасының қолдануы әр накты жағдайдағы белгілі шарттарға байланысты. Бірақ бүл жағдай мемлекеттердін күкык мирасқорлығының институтының, мемлекетаралык өмірдің ажырамас бөлігі ретінде бар болуын жоқка шығармайды.
Қүқық мирасқорлығының институты шарттар қүқығымен ерекше тығыз байланысқан. «мирасқор — мемлекетінің оның ізашардың шарттарға қатысты тура мәселесінің екі аспектісі бар» деп X. Уолдок белгілеп кетеді.
Жақында тәуелсіз болған мемлекеттің өзін ізашар шартының қатысушысы деп санау міндеттемесі жатқан туралы мәселе, ол (мемлекет) бүл шарттардың қатысушысы болуға немесе есептеуге күқығы барма деген мөселеден айырмашылығы бар.
Мирасқорлыққа деген күқық шартты күкықтын нормасынан шегеру болып табылады, соған сәйкес мемлекет қай мемлекетпен және қандай шартты қатынастарға түсу жөніндегі мәселені өзі шешеді. Мираскорлық жағдайында шарт жақтарының біреуінің ауысуы, шартка жаңа қатысушының қосылуы, және бүл шарт басқа мемлекеттердің қосылуына
ашық болса жүзеге асады. Мирасқор мемлекетке ізашар мемлекетінің шарттарына мирасқорлықты жүзеге асыру жүктемесі де шартты күқық нормасынан шегеру болып табылады, өйткені тек ммелекеттін өзі ғана шарт бойынша міндеттемені өзіне жүктейді.
Мираскор — мемлекет ізашар-мемлекетінің шарттары жасаскан кезде катыспаса да, бүл шарттарды ол үшін res inter alios acta, ретінде, карастыруға болмайды 1.
Қүқық мемлекетінің негізінде кез келген бір жақтар емес бірнеше фокторлардың жиынтығы жатыр. Олардың мағыналары әр накты жағдайларда әртүрлі факторлардың қайсы бірі немесе бір катар, мирасқорлыкқа деген белгі бір қүкықтардың анықтаушы немесе оның жүзеге асырылу міндеттері, әр норманың негізінде жатыр.
Жеткілікті шынайы түжырымдар күкык мемлекеттерінін бар болуын анықтайды және мирасқорлык фактіні дәлелдейтін ешкандай «теориялык қүрылысты» ойлап табуының қажеттілігі жок.
Қүқық мемлекеттің қиыншылығы шартты күқык шегінде толық шішілуі мүмкін емес. Вена Конвенциясының шарттардың күкығы жөнінде 73 бап: берілген конвенцияның ережелері мемлекеттің күқық мемлекеттік шарттарға қатысты пайда болатын ешбір сүрағын шешпейді, деп аныктауы кездейсок емес. Бірақ қүкық мемлекеттік шартты күкыққа қарсы түрмайды және қайшы келмейді. Ол — бүл күқыктың кейбір ережелерден ауытқуы. Бүл ауытқумен байланыспаған шартты қүқықтың барлық ережелері қүқық мемлекетің үшін өз күшін сактайды. «Шарттарға катысты мемлекеттердің қүқық мирасқорлығының женіндегі сүрақты қарастырғанда, келісімдердің жалпы қүқықтың әсерін ылғи да есептеу кажет», деп Бас Ассамблеяның Халықаралық күқық Комиссияның баяндамасында айтылады.
Қүқық мемлекеттінің жөне келісімді күкықтың айқын байланысы, шарт Қүқыгы жөніндегі болашақ Вена Конвенциясын қүраған ережелерді талдағанда есептелген. Конвенцияның жалпы көз
«ООН. Итоги. Тенденции. Перспективы (К 25-летию ООН)» М„ 1970, с. 378
қарасында және ережелерінде мемлекеттерінің күқық мемлекеттік қатысты бағыттар ерекшелігі көрініс тапты.
Осындай мысалы отарлык тәуелділіктен босаған мемлекеттердін өкілдері олардың тең емес күкығы шарттардың тормен байлығы туралы және оларға бүл шарттардағы бастауды жүзеге асыратын ережелердін шартты күкықтар бар болуын үйымдастырып отырғандығын түра айтты.
Үлкен пікір таластарды шартты қолдану әр катысушының территориясына таралды деген бастапқы түжырымдамасын тудырды. (Вена Конференциясынын 23 бабы) жаңа мемлкеттер бүл халыкаралык қатынастарда баска мемлекеттермен «берілетін» теорияларға шарттын аралығын қарастыруға тапсыруы үшін алаңдады.
Оған келіспеген тәуелсіз халыктар, тәуелсіздігіне жеткенен кейін бүл шарттардан бас тартуға мәжбүр болды, деп Алжир өкілі айтқан.
Өз жағыннан отаршылық державалар бүрығы отаршыдарды және тәуелді территориялардың, оларға бүрын зорлап жасасқан шарттар жөнінде, қүқығын бекітетін конвенцияда ережелердің болдырмауына тырысты.»
Қазіргі заманнын халықаралық күқық ғылымы үшін мәселе мирасқорлыққа деген қүқықтың бар болуында ма, жоқ болуында ма емес және күкык, мемлекеттінің күкытық реттеу объектісі бола алама дегенде емес.
Осындай нормалардың болуы мемлекеттік егемендікке қайшы келмейді деген ережені танымалы деп есептеуге болады, «өйткені мемлекеттің биліктің заңы шектелмегендігі қазіргі заманның халықаралық күқыкпен танылған егемендік шектерін анықтауын білдіру онын үстіндегі, сақтауга міндетті, оның тәртіп нормаларына тапсырма беретін жоғарғы биліктің жоқ болғанын көрсетеді деп Н.А. Ушаков жазады. Бүл мемлекеттік билік өз әрекеттерінде шектелген және калағанын істейді дегенді білдірмейді және білдіре алмайды. Шын мәнісінде мемлекет кызметі накты ішкі және сырткы Жағдайлар мен детерміндеген. Осылай, мемлекет билігінің заны шектелмеулілігі онын когам өміршін накты жағдайларда тәуелсіздіпн білдірмейді1
Мемлекеттердің күкык мираскорлкты қүкықтык реттеу мүмкіндігін мойындауы жоғарыда аталған Бас Ассамблеясының резолюцияларында өз көрінісін тапты, оларда Ассамблеия Халыкаралык кұкык Комиссиясына кодификациялау және бұл күкықты прогрессивті дамыту максатында қүқыктық мемлекеттін киыншылығын зерттеуге үсынады.
Қүкыктық мираскорлығының бүл нормалды кандай деген сүрак туындайды. Көрсетілгендей, ғалымдардың көбісі жалпы халыкаралык күкык бойынша территорияның жаңа иесінің оның ізашарының күкыктарымен міндеттерін толық күқық мирасқорлану болмайды және мираскор-мемлекет ізашар-мемлекеттің тек белгілі бір келісімдерге кіруге міндетті. Бірак бүл шарттар кандай екені туралы біртүтас ой жоқ.
Қүқық мирасқорлығының шарттық қүқықтың шегерімі екені оның нормалын анықтауға киындататын мән-жай. Ол, күкық мираскорлығының және оны жүзеге асыру міндеттерінің бар болуына қатысты әр түжырым, мемлекеттердің тәжірибесін және халыкаралық күкык доктринасын терең және жан-жақты зерттелуіне негізделген болу керек. Өйткені тәжірибе мен доктрина түжырым жасауға негіз бермейді. Ве 1е§е Ғегепсіа үсыныстарында қажеттілік көрініп түр. «Бөлек мемлекеттердің тәжірибесінін үкыпты зерттеуі, мемлекеттердің қүқыктық мираскорлығының жалпы доктринасының болуының ешқандай сендірмелі дәлел бермейді. Заңгерлердің еңбектерінде бірқатар әр түрлі күкык мирасқорлығынын теориялары кездеседі.
Белгілі бір теорияны қабылдаған жағдайда, тәжірибе мен теорияны бүрмаламай мемлекеттердің, үйымдардың және демократиялардың фактілік тәжірибесі қамтыла алмайтыны дәлелдену мүмкін» деп Халықаралық күқык Комиссияның баяндамасында айтылды. De lege ferenda үсыныстардың Қажеттілігі халықаралық қүқық комиссиясының жүмысының ерекше маңыздылығын күрамайды. Онын бүкіл кодификациялау жөніндегі кызмет халыкаралык күкыктың прогрессивті дамуымен байланысты.