Қазіргі заман ғылыми қазіргі заманның халықаралык күкыктык манызды күрамдастардың бірі — мемлекеттердің күкык мираскорлығы жөнінде маңызды білім кешеніне ие. Ғылымдағы көптеген пікірталастардан кейін заңның барлық салалардың өкілдерімен осы күбылыстың ерекшелігі және онын қүкықтык реттеуінің қажеттілігі мойындалды.
«Мемлекеттердің күкык мирасқорлығы» түсінігінің маңызды теориялык және әдістемелік мәні бір мемлекетпен басқа мемлекеттің орнын баскан жағдайда міндеттемелер мен қүкықтардың ауысуын халыкаралык күкык жүйесінде реттеу маңызды деп есептеуге негіз береді.
«Мемлекеттердің қүқык мирасқорлығы» термині, адамға мүра бойынша. барлық меншіктік күкықтардың жиынтығы — толық немесе «эмбебап мирасқорлығы» өткен кезде сақталатын күкық субъектіліктің мирасқорлығы бар, мемлекет ішіндегі қүкықпен үксастығына қарамастан, пайдалануға енді1.
Бүл қиыншылықтың аспектісі Дж. Браерли (жүмыстарында, еңбектерінде) қарастырлады. Дж. Браерлидің ойынша «қүкык мирасқорлык» сөзінің лексикалық мағынасы берілетін түсініктің мазмүнын анықтамайды. Түсінікті анықтаған кезде, автордың пікірі бойынша, ең алдымем қиыншылықтың ерекшелігі және халықаралық қүқыктың оған деген катысы қабылдануы тиіс. Халықаралық күкық қүқық мирасқорлықты өзінің реттеу саласынан шығармайды және қабылдағыш мемлекеттің қарастырылуын қалдырмайды. Сондықтан, «Мемлекеттердің күқык. миарсқорлығы» түсінігін анықтағанда «алысу» деген сөзді қолданған дүрыс.
Үқсас жағдай, қүқык мирасқорлықтың, бір мемлекеттен екінші мемлекетке қүқықтар мен міндеттер мен ауысуы анықтамасымен
Броуили Я. Международное право. Пер.С.англ. М.. 1997 с. 373
орын алып отыр. Көрініп түрғандай, бүл анықтама (қүқық мирасқорлық) сөздің лексикалық мағынасына сай келмейді, бірак қиыншылықтың фактілік мәнінін көрсетеді. «Мемлекеттердің күкык мирасқорлығы» термині көрсететін түсініктің анықтамасы үшін сәтті емес. Бүл көптеген галымдар мен әділді түрде байқалады. Терминнің сынға түсуі, ейткені ол «кері мағыналы және толық емес болғандыктан». Сонымен катар термин кейбір галымдар мен сыналады, өйткені олардың ойынша оның жеке күкықпен үқсастығы бар. Браерни былай деп жазды «Мирасқорлық ең алдымен жеке күкықтың қағидасы және мемлекеттің қырылуы түлға өлімімен үксастығын керсетеді. Бірақ мемлекет еш қалайда елуі мүмкін емес. Өйткені онын халкы территориясы жоқ болып кетпейді, ол тек қана саяси езгерістерді бастан кешіріп отыр. Мирасқорлык меншік күқығынан алынған түсінік және меншікті тапсыру және халық пен территория бір нысанда өмір сүруін тоқтатқан және басқа нысанда өмір сүруді бастаған жағдайлардын арасындағы үксастықты бар деп санау үлкен қателік».
Осы мәселе жөнінде Отандық ғалымдардың ойлары өзгеше Захарова Н.В., «қүқық мирасқорлық» терминнің жеке қүқықпен мүмкін болатын үқсастығы үшін сынау дүрыс емес деп санайды. Жеке күқықтағы (қүкык мирасқорлығы) мен халықаралық қүқықтағы «қүқық мираскорлыгы» -үқсатығы үшін — бүл түсініктерді бірдей деп санауға рүқсат бермейді.
Одан басқа Сверловтың ғалымдардың үжымды еңбегінде «халықаралык күқық» тура осындай үқсастық жүргізілуде. Заң ғылымындағы жағдайға сүйенгенде күқык. мирасқорлыкты күқықтың бір субъектінің екіншіде қүқықтар мен міндеттердің ауысуын түсінеді. Авторлар күқык мирасқорлықтың бүл белгісін, қүқықтар мен міндеттердің қозғалысы, олардың субъектілік тиістіліктің өзгерісі ретінде көрсетеді. Берілген жағдайлар негізінде авторлар халықаралык, күкык мираскорлығын «қүқықтар мен міндеттердің бір мемлекеттен екіншіге ауысуын» сипаттайды.
Бірақ кейін авторлар бүл анықтаманы жеткіліксіз деп санап, ескертіледі. галымдардың пікірі бойынша, қүқық мирасқорлығы деген түсінік «халықаралық қүқықтың бір суъектіде екіншіге ауысатын қүкықтар мен міндеттердің мазмүны мен сипатын көрсету керек, өйткені белгілі бір қүқықтар қозғалыс және олардың субъектілік тиістіліктің өзгеру қасиеттеріне ие. Сонымен катар «күкык мирасқорлык» түсінігі қүқык мирасқор мемлекеттің күкык мираскорлықтын актісінде көңіл білдіру рөлін көрсету керек».
Кейін авторлар «әр мемлекет өзінің пайда болу кезінде мемлекеттік екендіктегі халыкаралық субъектілікті және оған тиісті негізгі күқыктар мен міндеттерді иелендіреді» деген фактіге сүйене отырып. келесі корытындыға келеді: «халықаралык күкык субъектілік немесе халықаралык қүкык және әрекет кабілеттіліктің органикалык. қоспасы,-бүл мемлекеттердчң күқык мирасқорлығының алғы шарты».
Осыған сүйеніп авторлар, халықаралык дәрежеге тән негізгі күқықтар мен міндеттерге ие халықаралық күкық субъектісі ғана күкык мираскор бола алады. Негізгі қүқыктар мен міндеттер субъектіден бөлінбейді, және күқық мирасқорлығының объекті ретінде бола алмайды, бір субъектіден екіншіге ауыса алмайды. Осындай ауысудың көрінісі ізбассар-мемлекетінің тоқталуымен шартталған, бір мемлекет осы территорияда өмір сүрген мемлекеттік (немесе мемлекеттердің) толығымен орнын басқанда пайда болады. Бірак қүкық мирасқорлықтың көптеген жағдайларында жаңа мемлекет пайда болған кезде отарды иеленудің орнында бүрынғы метрополиияның дербес мемлекет ретінде сақталуында жатыр, немесе мемлекет территориясының бөлігі бөлінген кезде негізгі күқықтар мен міндеттердің ауысудың мүмкін еместігі анық көрініп түр: ізбасар-мемлекет өзшің негізгі қүқыктарын іске асыруға жалғастырады, сонымен бірге күкык мирасқор-мемлекеті езінің негізгі қүқықтардың сақтаушысы ретінде пайда болады. Қүқық мирасқорлықтың объектісі, халықаралық катынастар кезінде мемлекеттік-ізашармен иемденген міндеттермен туындылар (өзіндік Қүқықтар).
Қүқық мирасқорлығы — бүл қайратты акт, онда егемендікпен керсетілгеп Қүқық мирасқор — мемлекетінің қайраты, жігері пайда болады. Қүқык мираскор — мемлекетінің көңіл білдіруі күкык мирасқорлык пайда болган кезде және күкык мираскорлықтын көлемі мен шарттарын анықтау үшін маңызды және қажетті. Сонымен. берілген авторлар. халыкаралык күкык мирасқорлығын, берілген мемлекеттің баска мемлекеттің халыкаралык күкыктың принциптеріне және нормаларға сәйкес күкыктар мен міндеттерді кабылдау шарттарын орнататын. қүқық мирасқор мемлекетінің егеменді акті деп анықтайды».
Кельзен Г қарастырған сүрак бойынша, мына пікір көрсетілуде, ол күкық мирасқорлыкды құқықтық және фактірін түрғыдан зерттегенде. оларды екі түрлі қиыншылық деп санайды. Ғылымның ойы мына жағдаймен дәлелденеді, халыкдралық қүқық, бір мемлекеттен екіншіге қүқыктар мен міндеттердің ауысу жөніндегі мәселенің шешілуінен тәуелсіз («фактілік мирасқорлықты мойындап, күкықтыкты мойындамауға болады»), нәтижесінде осындай ауысу болатын, қандай да бір фактілік жағдайларды заңды деп қарастырлуын анықтайды (немесе осындай жағдайларды түрғызуды талап етеді, мысалы отар елдер мен халықтарға тәуелсіздіктің берілуі жөніндегі Декларация).
Бірақ фактілік күқық мирасқорлықтың заңдылығы, халыкаралық қүқықтың басқа салаларының қағидалары мен нормаларымен анықталады.
Қүқықтың күқық мирасқорлығы фактілік жағдайлардан тыс қарастырылмайды, бірақ бүл жағдайлардың заңдылығы онымен анықталмайды. Қүқықтық күкық мирасқорлығы фактілік күкык мирасқорпен байланысады, егер соңғысы біріншісінің алғы шарты болса.
Қазіргі заманның халықаралық күқығы, тиым салынған агрессия, территориялық толықтылығын сыйлау талаптары, үлттардың өз тағдырын шешу қағидасы сияқты. Қағидалары мен нормаларын бүзусыз кезінде пайда болған қүқық мирасқор жағдайлар қалпындағы халықаралық күқыктык салдарды заңды және қүқыққа сай деп мойындайды. Халықаралык күкык комиссия мен талданған қүқық мирасқорлық жөніндегі баптарда былай деп аталады: «Берілген баптар, халықаралық қүқықка сәйкес орындалатын, соның ішінде БҮҮ жарғысымен іске асырылган халықаралык күкык кағидаларымен, мемлекеттердің күқык мираскорлығының салдарьша таралады» (6 бап).
«Фактілік жағдайларды күруды алдын ала қарастыратын немесе күруды рәсімдеу» мақсаты бар халыкаралық шарт онын заңдылығы мен күкыкка сайлығын куәләндырмайды. Осындай шарттардың арасында зан күші жоктар аз емес мысалы 1938 ж Мюнхен келісімі).
Агрессор-мемлекеті күкық мираскоршыньщ еш күкыктарын иелендірмейді. Оның басып алынған территорияға «күкықтарын» иемденуге, сонымен қатар осы территория жататын кез келген мемл^кеттердін. қүқықтарын иемденуге бағытталған әрекеттері заң күші жок болып табылады. Қүкық мираскорлыкты тек заң және күқықка сай фактілік жағдайлардың алдын ала анықталатыны, қиыншылықтың көптеген зерттеулерінде көрсетіледі. Бүл доктрииадағы даусыз жағдай. Агрессормен мемлекет территориясын басып алу, бүл мемлекетке тән халыкаралык қүқықтардан айырылмайтыннан бүрын, оларды үзбейді. Сондыктан территория босаған кезде күқық мирасқорлық қиыншылығы алдында түрмайды және ол алдында иемденген қүкықтарды иеленуді жалғастырады.
Зерттеулерде, күкық мирасқорлықты тудыратын фактілік жагдайлардын толық емес және дөл емес сілтеулер аз емес. Осылай, мысалы, неміс авторы И. Кирстен, қүқық мирасқорлығында, «езімнің өмір сүруін тоқтаткан мемлекеттердің халықаралық күкықтар мен міндеттерінің, немесе территориясы азайған мемлекеттердің тағдыры» жөнінде әңгіме жүріп жатыр деп жазады.
Чех ғалымы Ю. Гут «қүқық мирасқорлық деп, өмір сүруді тоқтаткан мемлекеттің қүқық қатынастарының, жаңа, бүл мемлекеттің территориясына егеменді билік орнатқан мемлекетке ауысуын» түсінеді, деп атайды.
Кеңірек, бірақ осындай толық емес анқтаманы неміс ғалымы Г. Дом оереді «Мемлекеттің пайда болуы мен ыдырауы және территориялык өзгерістер мемлекеттік билік басқа бір мемлекеттік биліктің орнын басады сондыктан да белгілі күқықтар мен міндеттерді қабылдауымен байланысты». Осыған байланысты мемлекеттік мүрагерлігі немесе мемлекеттердің күкык мираскорлығы жайында айтады1. келтірілген анықтамалар тек кейбір немесе бір ғана, күкық мирасқорлығының қиыншылығының пайда болуын тудыратын, фактілік жағдайды көрсетеді.
Сонымен катар, халыкаралық қүқықтың теория мен тәжірибиесінін талдауы, мемлекеттердің мираскорлығын тудыратын 4 негізгі фактілік жағдайдың барекенін көрсетеді.
1) жаңа мемлекеттің пайда болуы
- Деотарлау
- Бірнеше мемлекеттердің бірнеше мемлекетке бірігуі
- Мемлекеттің халықаралық күқық субъектіліктің дәрежесінің, оның келісімді хабарлардың өзгеруі байланысты өзгереді.
- Егер де авторлар мирасқорлықты тудыратын фактілік жағдайларын төрттен көбін көрсетсе, онда олардың арасында жоғарыда көрсетілген жағдайларының біреуінің әртүрлі оқиғалары болып табылады, былайша айтқанда біртектес. Егер тізімдер толык болмаса, онда біртектес жағдайлар төртеуіде көрсетілген кезде де соның ішінде болады. Ағылшын авторы Мак Нейр шарттарға әсер ететін келесі оқиғаларды әңгімелейді, былайша айтқанда қүқық мирасқорлық қиыншылығының қойылымын тудыратын:
а) мемлекет территориясының жалпы қосылуы
- b) алдыңғы мемлекет территориясының бір белігінде жаңа мемлекеттің пайда болуы
с) одақтың ыдырауы
- d) бір немесе бірнеше үштарлы мемлекеттерден одақтың қүрылуы.
е) бір мемлекеттің баска мемлекет үстіне протектораттың орнатылуы немесе жойылуы.
- f) федеративті одақтағы мүшелікті алуы
1 Цит. по.: Захарова Н.В Правопреемство государств. М., 1973. с. 17 Тамжес.17
- g) территорияны жоғалтуы немесе үлкеюі»
b.d.e мысалдарында — мемлекеттердің пайда болуы, ал с,Г- мемлекеттің халыкаралык күкық субъектілік дәрежесінің, оның келісімді хабардарынын өзгеруімен байланысты өзгеруі.
Ғалымдардың күкык мираскорлықты тудыратын барлық жағдайларға жалпы аныктама беруге бірнеше әрекеттер жасалынғаны туралы айтып кеткен жөн. Қүкык мирасқорлык киыншылығының бірқатар зерттеушілер, оның пайда болуына әкеліп соктыратын фактілік жағдайларды территориядағы үстемдіктің аусуы «территориядағы егеменді билік иесінін ауысуы» деп аныктайды.
А. Росс былай деп жазады: «Біз, белгілі бір «Т» территориясы бір мемлекет үстемдігінен екінші мемлекет үстемдігіне ауысқан кездегі мемлекеттердің күкық мирасқорлығы жөнінде айтканбыз». А. Лестердін пікірі бойынша «мемлекеттердің күқық мирасқорлығы, салдары халықаралық қүкықпен мойындалған, берілген территориядағы егемендіктің кез келген өзгерісін күрайды» М. Тандон (Үндістан) «территорядағы үстемдік бір мемлекеттен екіншіге өткен» жерде күкық мирасқорлык орын алатынын айтадьг. Е. Зауер (ГФР) «қүқық мирасқорлық, белгілі бір территорияға мемлекеттік билігінің жаңа бір иеленуші енген кезде пайда болады деп есептеледі1.
Көрсетілген авторлармен «территориядағы үстемділіктін» ауысуы, деп белгіленген қүбылыстар территориясының ауысуымен бірге бола алады, ал территорияның ауысуы, — бүл оның үстіндегі үстемдіктің, егеменді биліктің ауысуы.
Мүндай көзқарас Я. Броунли еңбектерінде көрсетілген. Осылай Броунли мемлекеттердің қүқық мирасқорлығын қүқықтық санаты ретінде Қарастырғанда, қүқық мирасқорлық, белгілі бір территорияда, бір мемлекеттің егемендігі басқа мемлекет егемендігімен қайтарымсыз және соңғы ауысуы кезінде, пайда болады, деп санайды. Бүл, автордың пікірі бойынша, осындай саяси оқиғалардың нәтижесінде, мемлекеттің толығымен бөлінуі, мемлекет бөлігінің бөлінуі, мемлекеттің белгілі бір бөлігін деотарлау мемлекеттердің косылуы. мемлекет территориясының бөлігінің цессия немесе аннекасиясы орын алады.
Бірақ Я. Броунли есептегендей, бүл жактаманы біраз жанартудын қажеттілігі көрініп түр, егер мандатпен басқарылатын камкорлыктағы территория егеменді мемлекет болғанда, өйткені бүл жерде егемендіктің ауысуы емес, юрисдикциянын алмастыру процесі егеменді биліктің акырғы ауысуымен байланысты. Сондықтан да әскери оккупация нәтижесінде егемендіктің уакытша өзгеруі немесе территорияны келісім бойынша иемденуге берілуі мемлекеттердің күқык миросқорлығын тудырмайды. Ерекше жағдай, тек бір мемлекет қүқының мақсаттарында баска мемлекеттің өкілі ретінде шыққан жағдайда ғана пайда болады.
Осы қиыншылыкты ары қарай қарстырғанда Я. Броунли «бір мемлекеттің егемендігі басқа бір мемлекеттің егемендігімен ауысқан жағдайда бір қатар қүқықтың қиыншылықтар пайда болады», деп көрсетеді.
Олардың арасында автор келесілерді бөліп шығарады:
— Мирасқор мемлекет ішашар-мемлекеттердің шарттарынын барлығымен (немесе бір нешеуімен) байланысты ма?
— Белгілі территорияның түрғындары автоматты түрде мирасқор-мемлекетінің азаматтары бола алама?
— Ізашар-мемлекетіне қойылған халыкаралық қүкыктың талаптар, мирасқор-мемлекетіне әсер ете ме? Оған ізашар-мемлекетінін мемлекеттік қорыда және басқа да, мемлекет ішіндегі жүйемен сәйкес алынған міндеттемелер ауысады ма?
Осыны есептегенде автор «мемлекеттердің қүқық мирасқорлык» термині қиыншылықтың қайнар-кезі немесе аясын белгілеуге қолданылады: ол заңы қүқықтар мен міндеттерін мүрагерлеу немесе ауысудың белгілі бір презумпциясының немесе белгілі бір қағиданың бар болуын ешкалай көрсетпейді деп байқайды. Бүл мәселе жөнінде үқсас позицияны ресейлік ғалымы И.И Лукашук та үстанады, оның пікірі бойынша «күқык мираскорлык-бүл бір мемлекеттің баска мемлекетпен белгілі бір территорияның халыкаралык қатынастары үшін жауапкершіліктің жатқызылуындағы ауысуы нәтижесіндегі күкыктар мен міндеттердің ауысуы». Халыкаралық күқықта мемлекет үшін элементтердің бірлігі ретінде түсініледі: халкы, территориясы. билігі деген фактіге көңіл бөлсек, автор тек бір элементтің — территорияның өзгеруімен күкық мирасқорлық байланысын көрсетеді. «Халык. санының немесе билікті үйымдастыру өзгерістері осындай салдарды туғызбайды».
Халықаралық күкық теориясының дамуның казіргі сатысы, күкык мирасқорлығының аса актуалды қиыншылықтарын аспекті зерттеулерінің үлкен санның болуымен сипатталатынын белгілеп кеткен жөн.
Халықаралық күқыктық қүжаттарарын және ғылыми әдебиеттерін талдау мемлекеттердің қүқық мирасқорлығын, жаңа мемлекет панда болған кезде қүқықтар мен міндеттердің бір мемлекеттен екіншіге ауысуы, мемлекеттің халықаралық қүқық субъектілік дәрежесінің оның халыкаралық шартты компетенциясының өзгеруімен байланысты өзгеруі, мемлекеттің өзінің халықаралық күкық субъектілікті сақтамай басқа мемлекет күрамына енуі және сонымен қатар территорияның бір бөлігі бір мемлекеттен екіншіге ауысуы ретінде анықтауға болады. Мемлекеттің келісімді күқық мирасқорлық еткен жағдайда (аталған жағдайларда) келісіммен бекітілген қүқықтар мен міндеттердің ауысуы пайда болады.