Азаматтық құқықта шарттар нысандары өте көп болғандықтан әрбір шарттардың жасалу тәртіптері, негіздері арнайы заңдармен реттеледі. Сондықтанда шарттардың әрбір жасалу тәртібінде міндетті түрде екі тараптардың келісіп қатысуымен пайда болады. Тараптардың құқықтары мен міндеттері нақтылы заңдарда айқындалған. Егерде келіспеушілік жағдай туындағанда Азаматтық кодекстің арнайы бабын басшылыққа ала отырып реттөйді. 1113-бап бойынша шарт тараптарының қолдануға тиісті құқық туралы келісімі болмаған көзде ол шартқа:
- сатып алу-сату шартында -сатушы;
- сыйға тарту шартында -сыйға тартушы;
- мүлік жалға беру шартында-арендаға беруші
немесежалға беруші. - мүлікті тегін пайдалану шартында -несие беруші.
- мердігерлік шартында -мердігер.
- тасымалдау шартында-тасымалдаушы.
- көлік экспедициасы шартында-экспедитор.
- қарыз немесе өзге де кредит шартында-кредит беруші.
- тапсырма шартында-сенім білдірілген адам.
- комиссияның шартында- комиссионер.
- сақтау шартында-сақтаушы.
- сақтандыру шартында-сақтандырушы.
- тапсырма беру шартында-тапсырма беруші.
- кепілге салу шартында-кепілге салушы.
- айрықша құқықтарды пайдалану туралы лицензиалық шартта-лицензиалар болып табылатын тараптар құрылған, тұратын жері немесе негізгі қызмет орны бар елдің құқығы қолданылады
2 Нысанасы қозғалмайтын зат болып табылатын шарт бойынша, сондай-ақ мүлікті сенімгерлікпен басқару туралы шарт бойынша құықтар мен міндеттемерге сол мүлік 1111111111111 Сөйтіп, рента шарты мүлікті пайдаланудың жаңа заңды нысаны болады. Шартты пайдалануа тұрақты және қажетті жоғары пайда табу кәсіпкерлік қызметке байланысты. Рента шарты бойынша мүлік едәуір көп көлемдерде берілуі мүмкін. Сол сиякты рентаны тек жеке қажеттер болса, онда меншік иесі өзіне еш қиындықсыз оны сата да алады. Сату бағасын да мүлік иесі болашақта алынуы мүмкін ренталық түлімдері де ескере алады. Сөйтіп меншік иесі табысты бір рет ғана болса да бірақ аса қауіпсіз таба алады. Қазақстан Республикасының азаматтық заңнаманың жағдайын өскере отырып, рента қатынастарының және заем қатынастарының заңды нысандарын айқын ажырату керек. Болмаса тәжірибеде осыған қатысты қателесулер орын алып келеді. Кейде заңгерлер бұны түсіне түра немесе түсінбей-ақ оларды ажыратылысын ескермейді, бүл жағдайды ескермеу заңды бұрмалауға әкеліп соқтырады, мемлекетіміздің қаржы жүйесіне нүқсан келтіруі мүмкін, жалпылама мүдделеріді жария бұзады.
Жалпылама рентада оларды бөліп шығару мәжбүрлі қажетті болып келетін дербес, элементтер бар ма деген сұрақты қою орынды болады. Рента шарты институтының жаңалығы осыны талап етеді. Ал бұл мәселеге аралған зерттеулер өте жеткіліксіз. өз кезегінде рента шарты бүл оларды жасасу, әсіресе орындау кезінде даулы сүрақ туындайтын азаматтық құқықтықшарттардың бірі.
Рента шартының ерекше белгілері ретінде А. П. Сергеев оның оған қатысатын түлғалар араларынбасқа шарттық қатынастар пайда болуына әкелетінін көрсетеді. Бүл рента шартында туындайтын қатынастар, үзақ, тұрақты, ал өмір бойы асырау кезінде сенімге негізделген болып келетініңде көрініс табады. Ренталық шарттың тағы да бір ерекшелігі, онда орын алатын тәуекелге негізделу ешқандай өзге шартқа тән болып келмейді. Жоғарыда рента шарты бойынша тәекел және кәсіпкерлік тәекел бір-біріне тең болып келмейтін түсініктер екені айтылған еді. Бірақ олар айырмашылығы дәрежесін әлі арнайы талдау қажет.
Рента шарты бойынша тәуекел А.П.Сергеев әділ көрсеткендей рента төлемдерінің мөлшері рента төлену үшін иеліктен шығарылған мүліктің қүнынан көп, немесе керісінше аз болып шығуының қаупінде. Шартты жасасқан кезде тараптар осы тәеклді сезінеді және онымен келіседі деп болжанады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, тек тәуекелді сезінудің болжамы жеткіліксіз. Тараптар шарт бойынша берілетін мүліктің және төленетін төлемдер бір біріне сәйкестігін сезінетінін болжамы да қажет. Осы жасалған кезде біз басшылыққа сатып алу-сату, айырбас шарттарымен қамтамсыз етілетін тепе-тең айырбасты алмауымыз керек. Аталған болжам көмегімен рента шартының мақсаты жөніндегі көзқарас қалыптасуы мүмкін, себебі мәміленің ммақсаты, бұл сана сезімде әрекеттер оларға жету үшін жасалатын нәтижені алдын ала болжау.
Мәмілө екі жақты болып келетін жағдайда оның маұсаты күрделі болып келөді. Рента төлеушісі үшін рента шарты бойынша негізге қажетті нәтиже бүл арқылы немесе ақысыз негізде ренталық табысты келтіруі мүмкін мүлікті алу. Осы себептен олмүліктің құны едәуір болып келеді.
Сөйтіп түра ол мүліктің бұрынғы иесіне аотық жоғары рентаны бас тартқысы келеді. Осы нәтижені рента төлеушінің теріс нәтижесі қылып белгілеуге келеді.
Рента шарты қазіргі азаматтық құқықта оларға реалдық мінезі берілген аздаған шарттардың қатарына жатады. Ол бойынша қүқықтар мен міндеттер пайда болуы үшін мүлік рента түлушіге берілуі керек.
Рента шарты бір жақты шарт болып табылады. Мүлік берілгеннен кейін жалпы тәртіп бойынша рента алушыға ешқандай міндеттеме жүктелмейді.Рента төлеуші рентаны сатып алу қүқықтығына ие болады, бірақ бүл қүқық негізгілердің қатарына жатпайды. Жоғарыда этап көрсеткендей рента қатынастарына сатып алу-сату, сыйға тарту шарттарының нормалары қолданылуы мүмкін, бірақ рента шарты рента төлеушісі үшін жоғары тәуекелді болғасын, оларды қолдану мүмкіншіліғі бірталай шектеледі.
Рента шартын және өсиетті қоспағанда ерекше бөлімінің нормалары өзге мәмілелеге оларды нотариатты нысанда жасау бойынша талаптарды қарастырмайды. Егер рента төлеу үшін қозғалмайтын мүлік иеліктен шығарылса, онда нотариалдық куәландырудан басқа рента шартын мемлекеттік тіркеуден өткізуі тиіс. Бұндай талаптар рента шартының жоғарыда қарастырылған ерекшеліктеріне неғізделеді. Тараптардың шынайы еркі туралы дау-дамайлар туындауы мүмкін. Мысалға, рента төлеуші мүлік бағасынбөліп төлеймін деп болжағаны анықталуы мүмкін. Нотариат қызметіне тарапдың нақты мақсатын анықтау жатады, ол тараптарға үсынылатын жобаның мағынасын және мәнін түсіндіруге міндетті. Рент шартының заңды қүрылманың күрделігін ескертетін болсақ, бүның мәні келісетіндер үшін аз емес екенін танимыз.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында гарантиялы мерзімдерге бүрынғы заңдардағы сияқты мән берілмейді. Азаматтық кодекстің 425-бабына сәйкес, қазір ғарантиялық мерзім шарттың өзімен анықталуы керек. Ал, егер де ол шартпен қарастырылмаса, онда Азаматтық кодекстің 430-бабаының 2-ші тармағына сәйкес, егер өзгеше заң акітлерімен немесе шартпен бекітілмесе, тауар сатып алушыға ұсынылған күннен бастап екі жыл көлеміндө ұсынылуы мүмкін. Тауар сатып алушының және сатушының құқықтары мен міндететрі.
Қазіргі заманда сатып алушының мүддесін қорғайтын бірінші кезекте осы норма, ал шартпен белгіленген кепілдік мерзім емес. Тауар сапасына кепілдік, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның барлық құрамдас бөліктерінде де қолданылады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, жинақтаушы бұйымға берілген кепілдік мерзімі негізі бүйымға берілген кепілдік мерзімге тең болып есептеледі.
Сатушы тауарды қай кезде сатып алса немесе ол тауар қай кезде шығарылса, соған қарамастан кепілдік мерзімі тауар сатып алушыға берілген кезден есептеле бастайды. Егер сатушыға байланысты болып келетін себептер бойынша сатып алушы тауарды пайдалану мүмкіншілігінен айырылса, онда мерзімі сатушы аталған себептерді жайғағанға дейін өз ағымын басьамайды. Мысалы, сатушы шартқа сәйкес тауарды жинақтаған жоқ кететін болсақ, сатып алу-сату қатынастарына бүл жағдайда мердігерлік туралы нормалар да қолданымды болып келеді. Тауар ауыстырылғанда кепілдік мерзімі өз ағымын жаңадан бастайды. Сондай-ақ тауарды берген жағдайда, тауарды түр-түрімен, жинақталғанымен және жиынтығымен, үшінші түлғалардың қүқықтарынан тыс тауарды беру, туарды салатын ыдыс және оны бүып-түю сатушының міндеті болып табылады.
Тауарлардың түр-түрі бөлшектеп сатып алу-сату, тауар жеткізілімі, келісімшарт жасасу шарттарында көзделген энергиямен жабдықтау шартында да территориялық көзқарастан оның қарастырылуы мүмкіншілігі туралы айтуға болады.
Тауардың түр-түрі дегеніміз — бір түрлі тауардың жиынтығының ішіндегі белгілеріне және бір түрлі тауардың үлгісіне, мөлшеріне, сортына, түсіне, электр қуатының тиісті өлшемдеріне байланысты бөлінуі. Егер тұлға бір сатушыдан тұрмыстық химия затын және тағы бір электр құралын сатып алса, онда тауардың түр-түрі деген сөйлем қолданылмайды. Тауардың түр-түріне қойылатын талаптардың күрделі затты беруге қатысты міндеттемеге қойылатын талаптардан ажырата білу керек.
Сатушы сатып алушыға жиынтылық немесе жиынтығы туралы талаптарына сәйкес тауар беруге міндетті. Жиынтылықтық дегеніміз — шартта көзделген немесе заттың функционалдық тағайындалуымен анықталаты барлық құрама бөліктердің затта болуы. Шартпен бұйымдардың стандарттық және қосымша жиынтықтылығы көзделеді немесе жиынтылықтықтан кейбір жиынтықтаушы бөліктер алынып тасталады.
Шартта тауардың жиынтықтылығы белгіленбесе, сатушы сатып алушыға жиынтықтылығы іскерлік айналым әдет ғұрыптарымен немесе әдетте қойылатын өзге де талаптарымен анықталатын тауар беруге міндетті.
Жиынтылықтың тауарлардың жиынтығыайыру қажет. Қазақстан Республикасын біріктіру. Азаматтық кодекстің 432-бабының мағынасына сәйкес жиынтық денеіміз бірнеше сатып алу-сату шартының пәні кейбір кездерде күрделі болып келетінін анықтай аламыз. Осымен қатар біздің көзқарасымыз бойынша жиынтық Азаматтық кодекстің 121-бабымен анықталатын күрделі зат үғымына тең болып келмейді. Заттардың жиынтығына қатысты біртүтас қүқықтық қатынас пайда болады, онда сатушының тиісті міндеті өз көрінісін табады.
Заттардың жинтығы болуы үшін талап қойылуы үшін анық айқындалған себептердің қажеті жоқ, тараптардың ішінен ниеттенуі жеткілікті болып келеді. Мысалы, альпинист т обы Эверестқа шығуға қажетті, оны қамтамасыз ететін заттар сатып алады. Жиынтық талабы, ассортимент және сапа талаптарымен тығыз байланысты. Мысалы, экспедиция сатып алатын жиынтыққа кіретін кейбір заттарға тау биігінде пайдалану жарамдығына, жоғары төзімділігіне, темен температура түрақтылығына талап қойылады.
Еғер шартта өзгеше көзделмесе және ол міндеттеменің мәінен туындамаса, сатушы сатып алушыға жиынтыққа енетін барлық тауарды бір мезгілде беруге міндетті.
Сатып алушы үшінші түлғалардың қүқықтары жүктелген тауарды қабылдауға келіскен жағдайды қоспағанда, сатушы үшінші түлғалардың кез-келген қүқықтарынан тыс тауарды сатып алушыға беруге міндетті. Бүл норма «дәстүрлі» сатып алушы оларда меншік иесі болып келгісі келетін, шарттарға көбірек қолданымды. Ал мүліктік қүқықтарды сату кезінде өз өзгешеліктері орын ала алды.
Әрбір шарттардың жасалу нысандарына байланысты төлену тәртіптері де әртүрлі болып келеді.Ренталық қүқықтық қатынастарда төлену тәртібі мынадай тәртіптерде жүргізіледі.
Тараптар рента төленуі үшін берілген жылжымайтын мүлікке жер учаскесіне, ғимаратқа, құрылысқа немесе өзге жылжымайтын мүлікке рента ауыртпалық тудыратынын жоққа шығара алмайды. Егер рента төлеуші осындай мүлікті иелігінен шығарса, онда рента шарты бойынша оның міндеттемелері мүлікті иемденушіге өтеді. Бүл заңнамалық шешім Ген негізде рента төлеушінің де рента алушының да мүдделерін ескереді. Болашақта рента алушы ҚР АК 533-бабы 2-тармағымен қарастырылған мүмкіншіліктерді пайдаланып құны аз емес мүлікті өзіне қайтарып алатынын жоққа шығармау керек.
Ал, егер рента ауыртпалығы туралы 520-бабы нормасының әсерін жылжитын мүлікке де таратса, онда бүнымен рента төлеушінің құқықтары негізсіз кемсітіледі. Сондықтан, жылжитын мүлік иеліктен шығарылған кезде тараптардың тараптардың қатынасы ренталық міндеттеме көлемінде сақтала береді, одан асып шықпайды.
Тағы да мынаны қосып айтуға болады. Рента ауыртпалығының мүлікпен бірге еру ауысу сипаты болғаныменен, өмір бойы асырауды ұстау қатынастарын қоспағанда, оның заттыққүқықтық мінезі болмайды.
Қозғалмайтын мүлікті беру рента төлеушіні толық міндетемеден босатпайды. Егер заңнамамен немесе шартпен олардың ортақ бірлескен жауапкершілігі қарастырылмаса, онда алғашқы рента төлеушісі жаңа рента төлеушімен бірге субсидиарлық қосымша жауап кершілікті көтереді.
Рента төленуін қамтамасыз ететін норманың міндетті мәні әсері бар. Қазақстан Республикасының АК 521-бабының І-тармағына сәйкес, рента төленуі үшін жер бөлшегіне немесе өзге жылжымайтын мүлікке қүқық меншік қүқығы берілетін болса, рентаны алушы рента төлеуші міндетін қамтамасыз ету мақсатында сол
Мүлікке құқығына иеленеді. Рента төленуін өзге жолмен де қамтамасыз етуге болады, бірақ осы да аса қажетілік болмауы мүмкін.
Рента төленуі үшін жылжымайтын мүлік берілетін болса, заң міндеттеме орындалуды қамтамасыз ету түрін тікелей анықтамайды. Бірақ, әрине, бұл реттерде ең тиімді болып келетін тәсіл бұл рентаға берілетін немесе өзге мүліктің кепілі. Рента төленуі қамтамасыз ету міндеті баламалы болып келеді. Қамтамасыз ету орнына рента төлеушісі бүл міндеттемелерін орындамаудың немесе тиісті орындамаудың қауіпін тәуекелін рента алушының пайдасына сақтандыруға құқылы. Таңдау құқығы рента төлеушісінде болады, бүл болалмалы міндеттеме орындалуының жалпы ережесіне сәйкес келеді Қазақсан Республикасының Аазаматтық Кодекстің 285 бап. Ренталық міндеттөмені орындамаған үшін жауапкершіліке қарастырылған. Азаматтық құқыққа жауапкершілікті қарастыратын нормалар әрқашан міндетті болып келеді, жауапкөршілікті қолданудан бас тарту, туралы келісімдер жарамсыз болып келеді Қазақстан Республикасының АК 8 бабы 2 тармақ. Нақты рента шарының өзінде оны орындамау немесе тиісті орындамау үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар, Қазақстан Республикасының АК 522 бабын қоспағанда, қарастырылмаған. Яғни, оған азаматтық құқықтағы жауапкершіліке шарттық міндеттемелерді орындамаған үшін туралы жалпы ережелер қолданылады.
Рента төлеу мерізімін өткізіп алған рента төлеуші Қазақстан Республикасының АК 522 бабына сәйкес тұрақсыздық төлемді айыппүлды төлейді, ол ҚР АК 353 бабына сәйкес өндіріледі. Біздің пікіріміз бойынша 522 баптың мағынасы көрсетілген айыппүлды бір бөлігінде азайтуға немесе одан толығынан бас тартуға болады. Жалпылама бұл норманы қарастыру қажеті жоқ сияқты, себебі тікелей 353 бапты қоданса да болар еді. Аздаған ерікшелік, рента ақшалай төлем емес, заттай асырау болып келетін жағдайларда пайда болады. Бұл орын алса, айыппұл заттай асыраудың ақшалай бағалануына сәйкес өндіріліп алынады.