Өмір бойы асырауда үстау шарты бойынша рента алушы-азамат өзіне тиесілі қозғалмайтын мүлікті сол азаматты және ол көрсеткен үшінші бір адамды өмір бойы асырауда ұстауды жүзеге асыруға міндеттенген рента төлеушінің меншігіне береді.
Өмір бойы асырауда үстау қатынастарын реттеу ғүмырлық рента шартын реттейтін нормаларға негізделген. Айырықша реттеу Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 28 тармағының 4-де қарастырылған, ол нормалар өмір бойы асырауда үстау шартын тікелей реттеуге арналған.
Өмір бойы асыраумен қамтамасыз етілетіндер болып азаматтар ғана саналады. РФАК-ң өмір бойы асырауда болушы түлғалар айтылған. Бүл Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында жеткілікті дәрежеде реттелмеген. Жоғарыда айтылғандай өмір бойы асырауда болушыларға өз мүлкін рента төлеу үшін берген түлға, немесе ол өзі шарт бойынша көрсткен үшінші түлға жатады. Бүны біз қатап шектеу қылып қарастырмауымыз керек. Ғүмырлық рента шарты бойынша да сияқты шарт бойынша тұлғалардың көпшілікке ештеңе кедергі етпейді. Өмір бойы асырауда үстау шарты әдетте күн көру үшін өздерінің қаражаттары жоқ, етіспейтін, қария, еңбекке қабілетсіз адамдармен жасалады. Осының өз салдары бар. Бүрын айтылғандай өзге ренталық шарттарда қарым қатынастар толығынан мүлікті болып келеді, сондықтан рента төлеуші түлғасының, ол кім екенінің, мәні болмайды. Өмір бойы асырауда үстау шартында жағдай басқаша қалыптасады. Әдебиетте өмір бойы асырауда болып келетін адамның және асыраушының ерекше қалыптасатын, сенімғерлікке неғізделетін қатынастары айтылады және өз жағынан бізде осы көзқарасты көздейміз. Алайда, қазіргі заман жағдайында тек қатынастардың сенімділігімен шектелуге, соған ғана сеніп тұруға болмайды. Тараптардың қатынастары құқықпен толық және жан-жақты реттөлуі керек.
Өмір бойы ұстаушы да азаматтық азық- түлікпен, тұрғын үймен, киім- кешекпен, егер керек болған жағдайда, денсаулығына қарап және тағы басқалармен қамтамасыз етуге міндеттенеді.Тізіліп айтылғанның барлығы адам өмірінің жеке санасына жатады. Сондықтан адамның этикалық, діни,әдептілік, адамгершілік көзқарастары ескерілуі қажет. Оның ар-намысы, қадір- қасиеті құрметтелуі қажет, және тағы басқа жеке құқықтары сақталуы тиіс. Біздің бірге тұрып жатқан рента алушы араларында бұл жағдайда өзіндік құқықтық қатынастар пайда болуы деп айтқанымыздың себебі болады.
Сондықтан өмір бойы ұстау шарты қазіргі жағдайда толығынан азаматтық қүқық шартты болуы келмейді, сондай-ақ кейбір отбасылық құқықтық реттеулерді талап етеді.
Егер рента алушысы, яғни өмір асырауда ұстауда болушы мен рента төлеуші арасындағы қатынастар тиісті дамыса, онда рента алушы рента төлеушінің түлғасы үлкен маңызға ие болады. Рента төлеушіні басқа түлғаға рента алушының рүқсатынсыз ауыстыруға жол берілмейтіні ақылға сайысатындай талап екенін түсінеміз.
Шартқа сәйкес келетін тауарды екінші тарап беруге міндетті. Егер кәсіпкерлік сатып алу-сату шарттарын қарастырсақ, сатылатын заттардың сапасына қойылатын талаптар шартта тікелей сирек белгіленеді. Осыған байланысты, сапа туралы талап бірнеше жағдайларда шартты талқылау негізінде анықталады. тауардың сапасын анықтаудың үшінші амалы — сапаға қатысты құқықтық болжам қолдану. Шартта сатып алушыға, әдетте осы сияқты тауар пайдаланылатын мақсаттарға жарамды тауар беруге міндетті.
Келтірілген талапты тауарлардың сапасына азаматтық заңнама нормаларының тікелей эсер етуі ретінде бағалауға болады. Сонымен қатар, осыған ұқсас жағдайларда объективтік құқық нормалары субъективтік шарттық қанынастардың ерекшелігіне бейімделіп субъективтік жағдай сипатына ие болады. Егер тараптың арасында тауардың сапасы келісілмесе де, бірақ сатып алушы сатып алудың нақты мақсаттарын көрсетсе, сату шынын тиісті сапалы затты беру міндеті өзгеше болып келеді. Осындай жағдайда сатушы сатып алушыға белгілі болып келетін мақсатта пайдалануға жарамды тауарды беруге міндетті.
Тұрақты нарықты экономикасы бар елдер соттарының тәжірбиесі осындай жағдайларда сатушының жеке басына және сатып алушының жеке басына назар аударады. Егер сатушы болып кәсіпкерлік қызметпен айналысатын субъект болса, тауар сапасының талап етілетін мақсатқа сәйкес болуына қамтамасыз етуге міндетті. Егер де, сатып алушының біліктілігінің дәрежесі әлдеқайда жоғары болса, онда осы мәселе басқаша шешіледі. Мысалы; өндірістік кәсіпорын қазіргі заманның ұйымдастыру-құқықтық нысанасында мұрагер өндірістік тағайындалуы бар мұрагер-ден сатып алғалы түр. Мұрагер болса оның техникалық қасиеттерін мүлдем білмейді. Осындай жағдайда сатып алушы тауарды сатып алам деп шешім қабылдайтын болса, онда тауардың тиісті сапасы бар деп есептелуі керек, бірақ тауарды сәйкес пайдалануға мүмкіншілік бермейтін жасырын кемістіктерге қатысты наразылық ұсыну құқығы сақтаулы керек.
Тауарды үлгісі бойынша және сипаттамасы бойынша сатқан жағдайда, сатушы сатып алушыға үлгі немесе сипаттамасына сәйкес келетін тауарды беруге міндетті. Тауардың кейбір қасиеттері бейнелеумен қамтылмаса, онда сатушының міндеті жоғары көрсетілғен тәртіптерге сәйкес анықталуы қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша, бейнелеудің өзі белігі бір талаптарға сәйкес болуы керек. тым жалпы бейнелеуді қарастырып, сатушы іс жүзінде өзікх тиісті сапалы тауар беру бойынша міндетінен босата алады.
Егер сатылатын тауардың сапасына заң актілерінде белгіленген тәртіпке сәйкес, міндетті талаптар көзделсе, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы сатып алушыға осы міндетті талаптарға сәйкес келетін тауар беруге міндетті. Тауардың сапасына қойылатын міндетті талаптар Қазақстан Республикасының «Сертификациялау туралы» Заңымен және Қазақстан Республикасы «Стандарттау туралы» Заңымен және заңға тәуелді нормативтік актілерімен анықталады.
Егер шарт пен тауардың сапасына көтеріңкі талаптар қойылса, сатушы сатып алушыға соларға сәйкес тауарды беруге міндетті. Алдын-ала соларды айтып, сатушы тауарды кемшіліктерімен бере алады. Сатушы сатып алушыға беруге міндетті тауарлар берген кезде айтылып кеткен талаптардың біріне сәйкес болуы керек.
Ақылға сиымды мерзім шеңберінде ол, әдетте пайдаланылатын мақсаттарда пайдалануға жарамды болуы керек. сатушы тауарды жарамдылық мерзімдері шегінде пайдалануға мүмкін болатындай қылып беруі керек. жарамдылық мерзімдері заңдарымен, мемлекеттік стандарттардың міндетті талапт арымен немесе өзге міндетті тәртіптерімен, өндірушінің өзімен орнатылады. Жарамдылық мөрзімдері өтіп кеткен соң тауар мақсаты бойынша пайдалануға жарамсыз дөп саналады. Осымен бірге қызмет өту мөрзімі деген түсінік қолданылады, оның тұтынылмайтын тауарлардың мақсаты бойынша пайдалану шектеріне қатысы бар, ал жарамдылық мерзімі деген ұғым тамағмадрға, дәрілік заттарға және с.с. қолданылады.
Шартпен кепілдік мерзімдер орындалуы мүмкін. Бұл мерзімдер тауарды әдеттегі немесе өзге мақсаты бойынша қолданымды мүмкін уақыт кезеңдерін белгілейді. Өзінің табиғаты бойынша олардың жоғарыда көрсетілген мерзімдерімен ортақтығы бар, бірақ гарантиялық мерзімдер оларға толығынан тепе-тең болып келмейді. Осындай жалпы ереженің ішінде ерекше рента шартының әрбір түрлерінің реттелу нысанасы эр түрлі болып келеді. Өмір бойы асырау шартының нысанасы төмендегідей.
Шарт нысанасы. Өмір бойы асырауда үстау шартының нысанасы болып козғалмайтын мүлік, яғни асырау түлемдері жасалуы үшін берілетін мүлік — тұрғын үй, пәтер, жер аумақтары және басқалары жатады.
Нысанасының екінші элементі асырауға қатысты біздің өз пікіріміз орын алады. Шарт бойынша асыраудағы адам тұрғылықты жаймен қамтамасызм етіледі. Асырау жағдайлары рента алушының тұррын үй қүқықтарының барынша нашарлатпауы қажет. Бүл шарт түру үшін берілетін түрғын үйдін мөлшеріне, оның санитарлық жағдайына, кауіпсіздігіне, жылытуына қатысты талаптарді бекітуді қажетті қылады. Осы себебтен өмір бойы асырауда үсьау шарты бір шама тұрғын үй қүқығы нормаларымен де реттелуі тиіс.
Айтылғандай, тұрғын үйдегі, тағамдардағы, күтімдегі мүқтаждарды қамтумен қатар рента төлеуші материалдық жәрдем көрсетуге де міндеттелуі мүмкін. Мысалы емделуге кездейсоқ бір шығындарды көтеруге, пошталық, телеграфтық байланыс шырындардың өтеуге және басқа мақсаттар қаражаттар жүмсалуы керек болса. Шартпен рента төлеушісі әдеп- ғүрып қызметтері үшін төлейтін көзделуі мүмкін. Басқаша айтқандай, ол рента алушыға жақын адамды жерлеу, немесе рента алушының өзін жерлеу бойынша шығындарды өтейтіні қарастырыла алады.
Шартта асыраудың жалпы көлемі анықталп көрсетілуі тиіс. Тараптар шартта асыраудың қандай түрлері берілетінін көрсетіп кена коймайды, асырауды берудің жағдайлары, эр бір асырау түрінің сандық және сапалық көрсеткіштері анықталуы мүмкін. Заңнама асыраудың бір айдағы ең төмен мөлшерін бекітеді. Ақшамен бағалағанда ол ең төмен жалақының екі есе мөлшерінен кем болмауы керек.
Асыраудың көлемі туралы дау дамай туындаса, ол сот тәртібінде шешілуге жатады. Тараптардың өзінің дауды ерікті реттеуі де жоққа шығарылмайды. Сот, дауды шешкен кезде, шарттың жағдайларын нак,ты болмаса, немесе бір біріне қайшы болса, басшылыққа адалдық, әділеттілік, парасаттылық талаптарын алуы керек.
Шартпен өмір бойы асырауды заттай беруді мезгіл мезгілді ақшалай төлемдермен ауыстыру қарастырыла алады. Ақырында өмір бойы асырауда ұстау шарты ғұмырлық рента шартына айналады. Бірақ рентаның ең темен мөлшеріне қатысты талаптар сақтала береді. Міндеттеменің осылайша жаңғыртылуына тек рента алушының келісімі бойыша және тек оның мүддесіне ғана жол беруге болады.
Шарттың мерзімі. Шарттың мерзімі асырауды алушының өмірінің ұзақтылығымен шектеледі. Төлемдердің мезгілдігін анықтау үшін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 532 бабында қарастырылған ережелер қолданымды болып келеді. Ғұмырлық рента шарты бойынша рента төлеушісі көбінесе құрамасында бірнеше «бөлшегі» бар асырауды жүзеге асыруға міндеттеледі. Тиісінше рента төлеуші оның «түр түріне», «сапасын» және берілудің өзге жағдайларын қамтамасыз етуі керек.
Рента төлеушіде оған өмір бойы асырады қамтамасыз ету үшін берілген мүлікті иеліктен шығаруға, келісе салуға және мүлікке өзге жолмен билік етуге қүқығы бар, бірақ осының барлығына рента алушының алдың ала келісімі қажет. Сондықтан, біз рента алушы өз мүлкіне заттық қүқытардың сақтап қалатынын айта аламыз.Бүл қүқықты өмір бойы асырауда болып келетін тұлғаның бұрынғы мүлкіне шектелуі заттық қүқық ретінде анықтауға болады. Бүдан бүрын айтылғандай, рента алушының заттық құқығы өзіне берілген түрғын үйге пайда болады.
Өмір бойы асырауды берген кезеңде рентаны төлеуші рента төлеу үшін берілген мүліктің қүны табиғи тозу қүнынан асып төмендемеуіне қажетті щараларды қолдануы қажет. Сондықтан рентаны алушыға өмір бойы асырауда үстау шартының осындай жағдайы сақталғанын бақылау қүқығы беріледі деген ақылға сыйымды. Рента төлеушінің бүл міндеті бүзғаны шартты елеулі бүзушулық болып бағалануы керек.
Өзінің міндеттемелерін рентаны төлеуші елеулі бұзған реттерде рентаны алушы өзіне оның өмір бойы асырады қамтамасыз етуі үшін берген мүлкін қайтаруды талап ете алады. Рента алушының басқа құқығы, осынай бұзушылықтар орын алса, рентаны сатып алу жағдайлары Қазақстан Республикасының АҚ 528 бабына сәйкес анықталады.
Өмір бойы асыраудың алатын тұлға өзге рента шарттары бойынша рентаны алушыларға қарағанда артықшылық жағдайында болып келеді. Рентаны сатып алған кезде рентаны төлеуші рент алушыны асырау үшін жүмсалған шығындардың өтелуін талап ете алмайды. Заңнамадағы осы шешім, рента шарты рентаны сатып алу жолымен тоқтатылатын реттерге қатысты соның заңды негіздеріне мұқиат қарауды талап етеді. Барлық орын алған жағдайлар да бағалануы қажет. Бұны жасамаса, онда рента алушының тарапынан құқықтарын теріс пиғылме пайдалануына жол берілуі мүмкін.