Құқық заңды нормалардың ерекше жүйесі және олармен байланысты құқықтык катынастар – мемлекеттің пайда болуы кезеңіндегі жағдайлар мен себептер сияқты күшіне енеді. Әрине, ар елде және әр дәуірде құқықтың пайда болуы әрбір елдің жеке немесе ұлттық ерекшеліктерімен байланысты, біракта тарихта әлемнің әрбір көптеген елдерінде жалпы зандылыкта елеулі мөлшерде үйлеседі.
Кез келген коғамнын әлеуметтік немесе экономикалык өмірі еңбек және жануялык қатынасқа, материалдық игіліктерді тутыну немесе айырбастау, өндіріске катысушы адамдардын әрекетінің белгілі уйымдык тәртібіне мұқтаж. Бундай барлық адамдардың билік катынасын жалпы тәртіпке бағындыратын реттеушілік, жүріс-тұрыс тәртібі немесе әлеуметтік нормалардың көмегімен жүзеге асырылады.
Құқықтың қалыптасу процесі, мемлекеттің қалыптасуы сияқты, бір дәуірді толығымен алды, әр түрлі сыртқы ықпалдарды, құлдыраулар мен көтерулерді басынан өткізді.
Ежелгі құқықтың жүйелер әдет-ғұрыптар мен діни рулык нормалармен тығыз байланысты. Құқықтың алғашкы тарихи формасы- мемлекеттікі сиякты, қолдаушы абыздық құқықтык дәстур болды.
Құқықтың қалыптасуы, мемлекеттің калыптасуындағы сиякты зандылыктар әрекетіне бағынышты. Ол да сол сиякты жағдайлардан туындаған, яғни енбекті коғамдык болу, енбек өнімдерінін артығынын болуы, жеке меншік, колдану, мүліктік тенсіздік, кулдар класынын және кулиеленушілердің пайда болуы және тағы баскалары.
Буған біракта дәлелдеме керек. Еш жерде және ешкашан кулиелену ерте жериеленушілік коғамда негізгі шаруашылык болып табылған жок. Ежелгі Шумерде, Египетте және баска да коптеген коғамда негізгі ерте жериеленуші шаруашылык ретінде еркін катарлы кауымдастыктардын енбегі болды, муліктік және әлеуметтік дифференциация жериелену жумыстарын баскарумен және есепті аппаратты құру түрінде өнімді бөлу және бөлуші функциямен катар журді.
Бундай дифференциацияда әскери колемдерді, катардағы әскерлерді бөлуге әкелген әскери кызмет манызды орын алады. Бул коғамға мәдени және рухани ыкпал ететін абыздар тобынын калыптасуымен катар журді. Сонында сауда мен қолөнердің дамуынын аркасында топ құрылды.
Ерте жериеленушілік коғам – сауда мен колонер ғана емес, сонымен катар баскару, әскери және рухани жағдайлардың кала орталығына шоғырлануына, мемлекет-калалардың пайда болуымен байланысты. Сондыктан, коғамнын әлеуметтік дифференициациянің неғурлым ежелгі түрі құлдар мен құлиеленушілерді бөлу емес, ал қоғамдағы топтар мен кластарға теңсіз әлеуметтік-функционалдык стратификацияға бөлінуы болып табылады.
Бундай стартификациянын жабык кастаға (варна, сословие және тағы баскалары) бөлу түрі ертеде әдеттермен жузеге асты және мемлекетте ғана болған жок, сонымен катар Ежелгі Шығыстын ерте жериеленушілік коғамнын қауымдық қатарында да болды.
Бундай коғамдағы құлдық бастапкы ордалык немесе жануялык сипат алды және тек сонғы жылдары ондірісте (мыс: калалар мен храмдар салуда) колданылды. (5, 47 бет)
Тарихи мораль – жеке тулғалардың әрекетіне сәйкес бағытталған, әлеуметтік регуляциянын алғашкы тәсілі. Құқық жаңа әлеуметтік нормалардың жиынтығы ретінде пайда болады, ал міндетті жүріс-тұрыс ережелері ретінде мемлекетпен катар, олармен калыптаскан, колданылған және бұзушылықтан сақтау негізінде пайда болған. Бастапкыда ол бар сословиеге пайдалы, калыптаскан, әдет түрінде әрекет етеді, сонғы кезде оны зандар, құқықтык нормалар алмастырады және толыктырады. Құқықтык жарлыктар баска әлуеметтік нормалар, әдет, дәстуры, адамгершілік нормалар, діни канондар арасында маңызды орын алады. (4, 35 бет)
Сонымен катар құқықты Ежелгі Шығыс мемлекетінде пайда болған сол өркениет ретінде карастыруға болады.
Алғашкы жазнамаларда құқық – адамдардың жүріс турысынын максатка сәйкес ережелерінің туракты, бірдей белгілеуіне максатты бағытталғандығын және әр турлі тулғалардың мудделерін ескере отырып, келіспейшіліктіні дурыс шешуін корсетеді, сондыктан олардын құқықтарынын сакталуына және корғалғандығына кепілдік береді.
Заңды құжаттарды, алдымен жаднашалардағы құқықты ұқыпты талдау, өмірді қалыптыстыруға талаптанатындығын көрсетеді:
- әділеттілік (шындықты және ақиқатты қамтитын; құқықтың көптеген жаднамаларының – «шындық» деп аталуы кездейсоқтық емес).
- даналық (құқықтың көптеген қызметкерлері, әділ соттың даналық деп аталуы сондықтан).
- реализм және өмірлік (сондықтан заңда реттеу өмірдің барлық қиыншылығына енеді, барлық мүмкін өмір мүдделерін ескеруге тырысады).
Құқық сонымен қатар, мәдениет болмысы, бұл ең алдымен өмірдің барлық қиын жақтарын спецификалық түрде болып табылады. Заңдарда көрсетілген құқық барлық қиын жақтарын көрсету болып табылады.
Заңдарда көрсетілген құқық барлық әлемді өзінің формаланған жағдайын таңдайды. Өте күрделі адамзаттық қатынас әлемі кең диапазонда — өмірдің терең және басты қабатынан (қоғажды экономикалық ұйымдастыру, саяси биліктің құрылымы және тағы басқалары) жұмыстық, жанұялық, күнделікті қарапайымға дейін.
Осындай кезде заңды нормалар қоғамнын сапалы жағдайынын негізіне бейімделеді, және адамдардын қылықтары қандай болуы туралы айтады. Олар алдын-ала адамдардың жүріс турысын белгілеуге, аныктауға, «не істеуге болады», не «болмайтындығын» барлык мумкін конфликтер шешылетіндей икемделуі керек. Міне заңды жағдайлардың тән каларлык өзгешелігі осында.
Бұрыңғы дәуірдің заңдары – Хаммурапи, Ману заңдары сол кездегі қатынасты, әдет-ғұрыпты, дауларды көруге бір сөзбен айтқанда өткенді көрнекті көруге мүмкіндік беретін өз кезегінде өткен уақытқа терезе болып табылады.
Сондықтан осы нақты тарихи жағдайлар, Ежелгі Шығыс елдерінің құқығының ерекшеліктерін анықтайды.
Екіөзен территориясында алғашқы мемлекет б.з.б. ІІІ ғасырдың басында пайда болды, бұл мемлекеттык және қоғамдық қатарда, ұзақ уақыт тайпалық ру сақталып қалған кішігірім қалалар болды. Екіөзен өркениетінің негізін салаған, елдің ежедгі тұрғындары шумерлер болды. (2, 10 бап)
Египетте алғашқы мемлекеттің пайда болуы жеткілікті анық емес, б.з.д. ІІІ ғасырда египетте мемлекет болған.
Египетте қауымдық тәртіптің ыдырауы өте ақырын жүрді және соның салдарынан жеке мемлекеттік қатынас және құл иелену қатарының дамуы тежелді. Біріккен мемлекет құрудың алдында, Египет бірнеше оңдаған жеке облыстарға бөлінген болатын, олар Египет бірікеннен кейін де бірнеше рет жекеленуге әрекет еткен.
Ежелгі гректік мемлекеттің тарихы бірнеше периодтарға: Ерте, Ежелгі, Орта, Жаңа және Соңғы патшалық болып бөлінеді.
Ерте патшалық. Бұл периодтағы Египеттік мемлекет әлі ежелгі және жабайы топтық одақты көрсетеді.
Ежелг патша дәуірінде мемлекеттік билік шығыс диспотиясы түріеде ьекітіледі. Оның ерекше сипаттары орталық басқару, ақсүйектік шонжарлықты пайдалану және патшаға және оның ісіне табыну, діни идеологиясының көмегімен перғауынның беделін нығайту болып табылады. Мемлекеттегі барлық маңызды істер: жер суландыру шаралары, сот, әскери жағдайлар, мемлекеттік құрылым және тау қайнауы өңдеу – осының ьарлығы патшаның бұйрығы бойынша жүзеге асырылды.
Мемлекеттегі маңызды лауазымдар ішіне жоғары төрелер, әскери басшылар, қазынаны сақтаушылар, жұмыс басшылары, жоғары абыздар, патша үйінің мүшелері болып табылады.
Ежелгі патшалыктың екінші жартысында ие болушы рулар пайда болып, дами бастады. Ежелгі патшалық аяғында жергілікті ақсүйектердің маңызы күшейді. оны халықтың көп бөлігі қолдады. нәтижесінде елдер жартылай тәуелсіз облыстта құлдырайды. Жалпы Египеттік перғауындық билігінің құлдырауы Орта патшалық кезеңіне келеді.
Жаңа патшалық мемлекеттік биліктің құдіретін күшеюімен сипатталады. Соғыстардың нәтижесінде Египеттің территориясы кеңейді, және ол ірі державаға айналды. Соғыстардың көп болуы құлдықтың дамуына әкелді.Египеттегі құлиеленушілік қатынас жаңа құлдық кезеңінде өзінің даму шегіне жетті және қоғамға тереңінен еңді. Жаңа хандыктыңн қоғамдык катынасын ерекшелыгі абыздык жоғарлату болып табылады. Жоғары абыздык байлығынын өсуі, онын орталык билік катынасы бойынша тәуелділігінен босатылумен бірге жүрді. Абыздық жабық мурагерлік кастаға айналды.
Соңғы патшалык дәуірінде, басы бостар мен құлдаргғ бөлу бұрыңғыға карағанда айқын болды. Құлдық та өзін-өзі сату келісім шарттары кеңінен тарады. Бсы бос таптардың кедейленуі өсті. Халыктың көп бөлігі бұрыңғысынша храм, казынаға тәуелді болды.
Колөнершілердің жағдайлары нашарлады. Абыздык сословиемен бірге абыздык сословие де біркатар артықшылықтарға ие болды. Жергілікті ақсуйектерді бурынғысынша монархтар мен жергілікті баскарушылар құрады. Баска да аксуйек өкілдері, өздерінің ізбасарларынан аз ғана ерекшелінді: олар жоғары төрлер, казына басшысы, жумыс басшылары, сот және т.б. манызды орынды Египетте әскери басшылар алды.