Теміржол көлігі күрделі көп салалы шаруашылық. Оның құрамына темір-жол мен кәсіпорындар, сондай-ақ әкімшілік-шаруашылық, мәдениет-тұрмыс, медициналық мекемелер, ғылыми және оқу институттары, техникумдар, мек-тептер кіреді.
Тасымалдау процестерін орындау үшін жылжымалы құрамнан және құры-лыстар мен құрылғылардан тұратын теміржолдың техникалық құралдары бар Олар: бөлім бекеттеріндегі жол тарамдары. Олар пойыздарды қабылдауға, жөнелтуге, қарсы қабылдауға, басып озуға, вагондарды таратуға,және сұрып-тауға, т.с.с. операцияларды орындауға арналған; жолаушыларды мінгізуге, түсіруге және т.б. қызмет көрсетуге арналған құрылыстар; жүктерді түсіруге, тиеуге, сақтауға арналған құралдар; пойыздар жүрісінің қауіпсіздігін қамта-масыз етуге және өндіріс процестерін жеделдетуге арналған автоматика, те-лемеханика, байланыс және есептеу техникасының құрылғылары; локомо-тивтер мен вагондарды жабдықтау мен жөндету құрылыстары; электрмен қамтамасыз ету құрылғылары ( бұған қосалқы жетек стансалары және электр-лендірілген жолдардағы түйіспе жүйелері кіреді); сумен қамтамасыз ету құ-рылғылары; материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз ету құрыл-ғылары.
Теміржол қарамағындағы өнеркәсіп орындарына қызмет көрсететін ( вагон-дарды беру, қайтару және тиеп-түсіру операциялары және басқалары орында-лады) аймақтық көлік салаларының аралық қатынасының (шаруашылық есепті) бірлестіктері мен өнеркәсіп орындары кіреді.
Теміржолдардың барлық аймақтарда орналасуына, пойыздардың барлық жағ-дайда жүйелі түрде жүруін және теміржол конвейерінің барлық бөлімдерінің нақты түрде өзара бірлесіп жұмыс істеуін қамтамасыз ету керектігіне байла-нысты, олардың жұмыс ерекшеліктеріне лайықты басқару құрылымы да өзіне тән ерекше болады. Бұл құрылымның теміржол көлігін басқаруда негізгі принциптері бар:
а) бір орталықтан басшылық етуді (төменгі органдар жоғарыға бағынады), жол бойындағы бөлімшелерге үлкен хұқықтар мен дербестік беруді үйлесті-ру ;
б) дара басшылықты сақтау;
в) өндірістік-территориялық принциппен басқаруды ұйымдастыру.
Ол барлық теміржол жүйесінде нақты басқаруды қамтамасыз етуге және бір-ыңғай техникалық саясатты жүргізуге мүмкіншілік туғызады
Теміржолдағы техникалық технологияның ұйымдастыруы мен басқарудың негізгі элементтері туралы түсінік.
Техника. Теміржол көлігінің техникасының немесе техникалық құрамдалу-ының негізін жасанды құрылыстары бар жолдар, станциалар және жолаушы-лық жүктік және қамтамасыз ету құрылғылары бар басқа да бөлек пункттер жылжымалы құрам, депо, энергиямен қамтамасыз ету құрылғылары, эксплуа-тациялық жұмысты басқару және қозғалысты реттеуге арналған арнайы құр-алдар, байланыс құралдары.
Теміржол бұл, әдетте үйінді немесе ойынды үстіне қиыршықтан, гравиден немесе құмнан жасалған балласты призма орнатылған нақты өлшемдері бола-тын жер құрлысы. Балласты призманың үстіне белгіленген эпюр бойынша те-мір бетон, ағаш немесе металл шпалдары орнатылады, ал оларға ерекше қыс-тырғыштар арқылы болат рельстері бекітіледі. Бұндай конструкцияны клас-сикалық деп атайды. Трассаны жобалау және құрылыс кезінде темір жолын түзу және көлденең етуге тырысады, ал оған жеткізуге мүмкін болмағанда профиліндегі қатты еңістікті және планының домалануын болдырмауға ты-рысады. Еңістік қатты болған сайын және қисықтықтардың радиустары аз болған сайын қозғалысқа қарсы кедергі көп болады, әрі басқа да бірдей жағ-дайларда пойыздың массасы және оның қозғалыс жылдамдығы аз болады, яғни өткізу және тасымалдау қабілеттілігі аз болады.
Жасанды құрылыстарға көпірлер, тоннельдер, жолаушы және жүк платфор-малар тіреуіне дуалдар, су өткізгіш трубалар және т.б. жатады. Аталған құрылыстардың барлығы жолдық габарит немесе құрылыстардың жақындау габаритіне байланысты соғылады. Бұл габариттің өзі тұрақты құрылыстар-дың кез-келген бөлігі кірмеуі керек, шектеулі белгілерді білдіреді. Теміржол-дағы негізгі желілерде бұл габариттің максималды биіктігі 6400 мм, ал ені 4900 мм болады. Жолдық габарит барлық жылжымалы құрамның темір жол-дағы қауіпсіз қозғалысын қамтамасыз етеді. Оның белгіленген габариттер ар-асындағы керекті қашықтықты белгілейтін өзінің максималды биіктігі 5300 мм және ені 3600 мм габариті болады. Тез арадағы жолды жөндеу және оған қызмет көрсету үшін әртүрлі жолдық машиналардың үлкен паркі қызмет етеді.
Станциялар және басқа да бөлек пункттер аралықтар деп аталатын теміржол-ды бөліктерге бөледі. Сонымен қатар станциялар теміржол көлігінің негізгі өндіріс бөліктері болып саналады және көбінде оның жұмысының көлемімен сапасын анықтайды. Станциялардың бес негізгі түрлері болады: аралық, бөл-імшелік, сұрыптау, жолаушы, жүктік. Аралық станциялар ең минималды жол құрлымы болады ( басынан басқа екі-үш станциялық жол); жолаушыларға қызмет көрсету үшін арналған кішкентай жолаушы ғимараты (билет кассасы мен күту залы бар). Жүктерді тиеу мен түсіруге және сақтауға арналған ша-малы жүк шаруашылығы.
Аралық станциялар әдетте 100-150 км сайын салынады. Олардың 10-20 жолы болатын жолдың шаруашылығы, құрамдау құрылғылары бар локомо-тив депосы. Салыстырмалы түрдегі дамыған жүк және жолаушы ғимаратта-ры болады. Сұрыптау станциялары әдетте көлемді жүк ағындарын сұрыптау-ға арналған пункттерде соғылады. Оларға: үлкен далалардың өндірістік орта-лықтары, негізгі ағындардың қиылысу және тармақталу нүктелері жатады. Олардың негізгі қызметіне станциядан өтетін барлық пойыздардың құрасты-рылуы мен ажыратуы жатады. Өзінің қызметін атқару үшін сұрыптау стан-циялары 50-100 және одан да көп жолы болады.
Жолаушы станциялары үлкен қалаларда соғылады және негізінен жолаушы-ларға қызмет көрсету үшін арналады. Бұл станциялардың ірі жол құрлысы, бөлімдері мен құралдардың кешені бар арнайы вокзалы жолаушы пойыздар-дың локомотивтеріне қызмет көрсетуге арналған локомотив шаруашылығы, жөндеу базасы бар вагон шаруашылығы болады. Жүк станциялары негізінен үлкен көлемде жүктерді тиеу түсіруге арналған болады.
Жүк станциялардың үлкен жол құрлысы болады және олар өндіріс, сауда, ауыл шаруашылық және басқа да мекемелердің кірме жолдарымен байланы-сады.
Белгілі бір көлемде тек техникалық емес әрі комерциялық операцияларды ор-ындайтын станциялардан басқа тек техникалық функцияларды орындайтын бөлгіш пункттер болады. Оларға қарама-қарсы пойыздардың қиылысуы бола-тын бір жолды линиялардағы басып озу пункттері жатады.
Теміржолдардың жылжымалы құрамына локомотивтер және өзі қозғалатын біліктер мен вагондар жатады.
Локоматив бұл вагондардың қозғалысын қамтамасыз етуге арналған негізгі белсенді бірлік. Қозғалтқыш түріне байланысты олар былай бөлінеді:
Қазанның буының көмегімен жұмыс істейтін поршенді машиналы қозғалтқы-шы бар паравоздар;
Күш қондырғысы ретінде іштен жану қозғалтқышы қолданатын тепловоздар;
Теміржол желісінің үстінде ілінген контакт сымдарынан тұрақты немесе айнымалы токпен жұмыс істейтін элетр қозғалтқышы бар электровоздар;
Күш қондырғысы ретінде бу турбинасы қолданатын бу қазаны болатын паро-турбовоздар.
Локомотивтер жолаушы (үлкен қозғалыс жылдамдығымен), жүк (үлкен тарту күші бар) және маневрлік болып бөлінеді. Жүк және жолаушы қозғалысында-ғы негізгі жұмысты элетровоздар мен тепловоздар атқарады.
Өзі қозғалатын бірліктер бұл мотор вагондар немесе мотриссалар және де мотовоздар мен өздері қозғалатын кішкентай арбалар.
Вагондар бұл темір жолдағы негізгі тасу құрылғылар. Олар жүк, жолаушы және арнайы болып бөлінеді. Вагондардың барлық қосындысын парк деп атайды.
Жүк вагон паркі бес негізгі вагондар типіне бәлінеді:
ағаштарды, рельстерді және де басқа да ұзын және көлемді жүктерді тасуға арналған борттары төмен немесе борттары жоқ вагондар, платформалар;
жартылай вагондар (тқмен борттары немесе төбесі жоқ). Олар жанармайлық, кендік құрылыстық жүктерді тасымалдауға арналады;
көлемді сұйық жүктерді тасымалдауға арналған цистерналар;
тез бұзылатын заттарды тасымалдауға арналған рефрижераторлар.
Жолаушы вагондарының паркі купелік немесе ашық купесіз, жұмсақ немесе қатты орындықты жолаушы вагондарынан сонымен қатар, вагон ресторан-дардан, пошта және қол жүк вагондарынан тұрады.
Арнайы вагондарға – вагон шеберханалар, өрт сөндіру, көтергіш крандар, ва-гон магазиндер жатады.
Теміржолдарды электірмен қамтамасыз ету электрленген теміржолдардың ұзындығының артуына байланысты бөлек қызмет саласына айналды. Электр жабдықтаудың негізгі құрылғылары болып контактілі жүйелі және электірлі тарту подстанциялары болып табылады. Олар энергия түрін (айнымалы тұр-ақты) трансформациясын қамтамасыз етеді.
Эксплуатациялы жұмыстың басқаруын және қозғалысын реттеу құрылғыла-ры автоматика, телемеханика, электротехника, электроника және байланыс кешенінен тұрады. Бұл құралдардың негізін сигнализация орталықтандыру блокировка (СОБ) құрылғылары құрайды. Сигнализация құрылғыларына бағдаршамдар, семафорлар, сигнал беру тақташалары, бағыт көрсеткіштер және т.б. жатады. «Орталықтандыру» термині бір пункттен станциялардың және бағыттауыштардың барлығын немесе бір бөлігін дестанционды орта-лықтан басқару деген мағынаны білдіреді. Блокировка құрылғылары пойыз-дардың әр бөліктерінде әрі станциялардың шекаралары мен басқа да бөлек пункттерде қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған.
Басқарудың ең тиімді жүйесі болып диспечерлік орталықтандыру саналады. Бұл жүйе бір адамның көмегімен кезекші диспечермен 100-250 км. ұзын-дықтағы толық жол бойында пойыздардың барлығын басқаруға мүмкіншілік береді.
СОБ-ң машинистің кабинасында пойыз жақындап бара жатқан бағдаршам-ның орналасуын көрсететін локомотивтік сигнализация, әрі егер де маши-нист пойызды тоқтатуға керекті іс-әрекеттерді жасамағанда пойызды авто-матты түрде тоқтататын автостоп жүйесі прогресивті құрылғылар болып та-былады. Бұған қарағанда пойыздың жылдамдығын тек қана азайтып және тоқтататын емес, әрі егер де машинист белгіленген шектеуден асып кетсе жылдамдықты керекті деңгейге түсіретін автореттеу жүйесі әлдеқайда күр-делірек болады.
Теміржолдағы байланыс құралдары бұл басқару құрылымының барлық деңгейлерінде эксплуатациялық жұмысты басқаруға арналған мемлекеттік байланыс жүйесінен бөлектенген күрделі кешен болып табылады. Барлық байланыс жүйелері автономды болып келеді және оларға басқа адамдар қо-сыла алмайды. Бұл байланыс жүйелері радио немесе кез-келген сымтетік бай-ланыс түрінде жасалады.
Көп жағдайда радиобайланыс мыңдаған километр қашықтықта орналасқан пункттермен байланысуға ғана емес әрі станция ішіндегі және бөлімше ішін-дегі қозғалысты басқару үшін қолданады.
Теміржол көлігінің еліміздегі рөлі. Көліктің негізгі түрі теміржол болып та-былады. Ол барлық облыстар мен аудандарды бір-бірімен байланыстырады, халықтың тасымалдау мұқтажын қанағаттандырып, өнеркәсіп пен ауыл шар-уашылық өнімдерінің қалыпты айналымын қамтамасыз етеді. Теміржол көлі-гінің мемлекеттік және халық шаруашылық мәні осында.
Теміржол көлігі жаңа аудандар мен олардың табиғат байлығын игеруге, елдің өскелең иатериалдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға және басқа елдермен байланысын дамытуға жәрдемдеседі; сондай-ақ елді қорғау ісіне де маңызы зор.
Басқа көлік сияқты теміржол да өндіріс құралдарына қоғамдық меншікке не-гізделген және халық шаруашылық мүддесіне лайық бірыңғай жоспармен да-миды, көліктің барлық түрлері бір-бірімен толықтырады, сүйтіп біртұтас көл-ік жүйесін құрады.
Теміржол көлігінің ерекшелігі жаппай тасымалдауға, әрі жылдың қай мезгілі болса да және ауа райының жағдайына қарамастан күндіз де, түнде де жұм-ыс істеуге бейімделуінде. Мұндай қасиет ауа – райы әртүрлі Қазақстан жер-інде қажет-ақ. Теміржол басқа көлік жүре алмайтын жерлерге тіршілік әкел-еді, табиғат байлығы мен жаңа аудандарды игеруге көмектеседі.
Жүк айналымының мөлшерінен теміржол бірінші орында. Теміржолда тасы-малдаудың өзіндік құны төменірек, ал жүктерді жеткізу жылдамдығы жоға-ры. Кейінгі жылдарда жолаушылар және жүк пойыздарының жылдамдығы едәуір артты. Экспрестердің жылдамдығы 160 км\сағатқа жетті, ал ЭР-200 пойызы 200 км\сағатқа дейінгі жылдамдықпен жүруде. Теміржол көліктің әмбебап түріне жатады. Онымен аймақ аралықтары мен аймақ ішінде сан тү-рлі жүктерді тасуға болады. Бірақ жердің топографиялық, климаттық және экологиялық жағдайларына байланысты теміржол салу аса мол күрделі қар-жы жұмсауды талап етеді. Теміржол көлігінде пойыздар жүрісіне байланысы жоқ шығындардың үлесі өте мол ( ғимараттар мен т.б. құрылғыларды жөндеу әкімшілік техникалық қызметкерлерді ұстау); олар шамамен жолды пайдала-нуға жұмсалатын жалпы қаржының жартсына тең. Осының бәрі жүк ағында-рының айтарлықтай топталған жерлерінде теміржолды пайдаланудың тиімді-лігін көрсетеді.
Теміржолмен ұзаққа жүк тасу үнем тұрғысынан келгенде жақын жерге тасу-дан пайдалырақ. Бұл ара қашықтықтың ұзындығына байланысы жоқ шығын-дар үлесінің көтігінен. Оларға бастапқы және ақырғы операциялар кіреді.
Басқа көлікке қарағанда теміржолдың қоршаған ортаға зияны онша көп емес және онымен жүк тасымалдауға қуат аз жұмсалады.