Мақал-мәтелдер-бірнеше ғасырлар бойы атадан балаға мирас ретінде беріліп келе жатқан халық даналығы. Кез келген халық мақал-мәтелдерді үнемі естеріне сақтаған, даяр тұрған мұра ретінде ұстап, өзінің күнделікті тұрмысында, бір-бірімен қарым-қатынас кезінде пайдалануға, сол арқылы өз ойларын, танымдарын құнарлы да тұшымды, көрікті жеткізуге тырысады.
ММ-дер — халықтың белгілі бір өмір тәжірибесінен жинақталған, айқын ойды үлгі-өнеге, өсиет ретінде көркем бейнелеп, жеткізетін халықтың көне де бай рухани қазынасы. Ел аузында «Ер қазынасы — ескі сөз, ел қазынасы — ескі сөз, тіл қазынасы — ескі сөз» деген мақал бар. Бұл мақал әшейін әлдеқалай айтыла салған сөз емес, өмір жүзінде ел аузындағы ескі де мәнді сөздер (1;4 б.).
ММ-дер халықтың атам заманда өткен өмір тіршілігі мен бүгінгі болмысын болашағымен жалғастыратын алтын арқау; олар рухани, мәдени салт-дәстүрді жалғастырудың, адамдар санасында, қоғам жадында, тілінде, ділінде сақталуының бірден бір кепілі. Бұл қазына байлықтан айрылған этникалық қауым өзінің өткен өмірінен айрылды деген сөз, ондай қауымның болшағы да жоқ (2;7 б.).
Олардың қалыптасу тарихы тым ерте басталып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, халықтың өткен өмірі, дүниетанымы, әдет-ғұрып, салт-санасы өзгеріп, білімі, мәдениеті артқан сайын өзіне терең де мазмұнды, дұрыс идеялық мағынаны талап ете бастайды. Соған орай ММ-дердің тақырыптары да молыға түседі (3;20 б.).
ММ-дердің тарихи категория екендігі «Қазақ әдебиеті тарихы» атты еңбекте де айқын көрсетілген: «Қазақ ММ-дерінде қазақ елінің басынан кешкен тарихи кезеңдердің із-сүрлеуі айқын көрінеді. Арғы көне заманнан бергі күні бүгінге шейінгі еліміздің тарихи даму жолында кездескен үлкенді-кішілі оқиғалардың бәріне де белгілі мөлшерде ММ қазынасы өзінше енші қосқандығы байқалады» (4;283 б.). Бұл ойды Ә.Диваевтың : «ММ-дер халық творчествосының ең көне түрі. Сонымен қатар олар көне заманда туған күйі қатып-семіп қалған емес, дәуір өзгерген сайын молайып, толығып отырған, халық тұрмысындағы әрбір елеулі кезең, жаугершілік, шапқыншылық болсын, той-думан болсын, шаруашылыққа байланысты жағдайлар, қуаныш-реніш, мұң-шер, азап пен рахатты сәттер түрлі айтушылардың өңдеулерінен өтіп қалыптасқан, мақалға айналған», — деген пікірі (5;13 б.) құптай түседі. Әрі ММ-дердің заман дамуына орай өзгеретіндігін және көбейіп отыратындығын айтады.
Ұйғыр тілінде де ММ-дер азды-көпті зерттелген. ММ-дердің ертеден келе жатқан, халық бейнесін шынайы көрсететін халық қазынасы екендігін Таһир Қасымның мына сөзі де дәлелдей түседі: «Мақал-тәмсилләр кәң әмгәкчи хәлқниң узақ тарихий, ижтимаий тәжрибилири, маддий вә мәнивий турмуш тәжрибилириниң әң ихчам йәкүнидур. Уни әмгәкчи хәлқниң қолға кәлтүргән мувәппиқийәтлири вә мәғлубийәт савақлирини өз ичигә алған һәқиқий тарих дийишкиму болиду. Чүнки у әмәлийәтниң. синақтин өткән йәкүни болуп,инсанлар турмуши билән зич мунасивәтлик. Мақал-тәмсилләр узақ заманлардин бери жәмийәтниң тәрәққиятиға, инсанлар тәпәккуриниң өзгиришигә әгишип бейип, толуқлинип кәлгән болсиму, униңдики тарихий изчиллиқ һазирқи заман мақал-тәмсиллириниң һаман қәдимки даналар сөзиниң мәһсули яки давами икәнликини испатлайду». Қазақша аудармасы: ММ-дер еңбекші халықтың ұзақ тарихи, сондай-ақ қоғамдық тәжірибелерінің, заттық және рухани тіршіліктегі алған сабақтарының ең қысқа тұжырымы. Онда халықтың қол жеткен жетістіктері мен жағымсыз жақтары бейнеленген шынайы тарих деп айту керек. Себебі, ол сан ғасырлар бойы адамзат өміріндегі барлық шындықтың сыналып, содан тұжырымдалған өмір түйіні. ММ-дер ұзақ замандардан бергі қоғамның дамуына, адамзаттың сана-сезімінің өзгерісіне байланысты жетіліп, толығып келген болса да ММ-дегі тарихи іздер осы заманға дейін келген даналар сөзінің жалғасы екендігін сипаттайды (6;79 б.).
Қазақ-ағылшын ММ-дерін салыстыра зерттеген Р.Жүсіпова да өзінің зерттеу еңбегінде жоғарыдағы ойды былай жалғастырады: «ММ-дер — сөздік құрамның халық өміріндегі әр қилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа әрі нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі», — деп жалғастырады (7; 7 б.).
ММ-дер — кез келген ұлт мәдениетін, өмірін танытатын тұғыр. Ол өз тамырын тереңге жайып, ата-бабаларымыздың өмірімен және болашағымен астасып жатады.
Қазақ тіл білімінде қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге ММ-дер де өте кеңінен зерттелген. Әсіресе, қазақ мақалдары мен мәтелдерін жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің, тіл ғылымы мен мәдениеттің дамуына үлес қосқан Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радловтардың еңбектері ерекше (8). Сондай-ақ жалпы ММ-дер, олардың айырмасын, жан-жақты қырларын бүгінгі қазақ ғалымдары Р.Сәрсенбаев (9), Ө.Айтбаев (10), С.Сәтенова (11), Ғ.Тұрабаева және т.б. (12) ғылыми жұмыстарына арқау етті.
Қазақ халқының мұрасы осы ММ-дердің өзіне ғана тән ерекшеліктері жайлы, халықтың мінезіне, табиғатына лайық туындап отырғанын көптеген зерттеушілер кезінде көрсетіп, айтып кеткен еді. Ә.Диваев та «Тарту» атты еңбегінде қазақ «мақалдарының көбі өзінің дәлдігі, өткірлігі жөнінен суретшінің қыл қаламына ілігуге сұранып тұрғандай. Өйткені онда қазақтың көшпенді де еркін өмірін қамтитын тірі келбеті тұр», — деп олардағы халық тіршілігі бейнеленетінін нақты суреттейді (5;12 б.). Ал Х.Досмұхамедұлы: «Қазақтың мақал мен мәтелдері ағыл-тегіл көптігімен және өткірлігімен ерекшеленеді. Азды-көпті шешен сөйлейтін кез келген қазақ өз сөзінде ММ-дерге жүгінуге тырысады, ал билер мен ел ішіндегі ділмарлардың сөздері халықтық ММ-дерге тұнып тұрады» (13;128 б.), — десе, М.Әлімбаев: «ММ-дер — халық әдебиетінің қоғамдық құбылыстарды кең қамтып, өмірдегі әр қилы қарым-қатынастарды әсерлі, көркем бейнелейтін тақырыбы идеялық мазмұнға бай, ең бір мол саласы. ММ дегеніміз — халықтың нақыл сөздері, белгілі бір ойды ықшамды түрде, ұтымды, өткір етіп айтып беретін кестелі сөз», — деп ойын дәйектейді (14;13 б.). Келтірілген тұжырымдардың қай-қайсысы болмасын қазақ ММ-дерінің көшпенді тіршілікке қатыстығын, олардың өткір де ащы айтылатындығын дәлелдейді. Халық даналығының бұлай айтылуы қазақ, ұйғыр халықтарына тән ерекшеліктерді аңғартса керек.
Шынында да ММ-дердің идеялық-эстетикалық мән-мағынасы, мазмұны оқырманға сөз құдіреті, сөз қуаты арқылы жетеді, оны ойландырады, иландырады. Ұлттық мәдениет, болмыс, дін сияқты ұғымдарды тоғыстыратын ана тілі байлығынан ММ-дер адамзатқа ой-өрісін, пікір-көзқарасын, әлемді түсініп-түйсінуін мейлінше толық, барынша ұғынықты, әсерлі жеткізіп, қажетті сөздерді сұрыптап, таңдап көрсетеді.
Халықтың тұтас бітім-болмысын ұлттық психологиямызға етене жақын ұғымдармен, ұлттық нақыш-бояумен шебер көрсететін және әдеби тілді дамытудағы орны да айырықша идиомалық иірімдердің бірі — осы ММ-дер (15;12 б.).
Ұйғыр халқының ММ-дері де басқа халық ММ-дері сияқты, мазмұны мен тақырыбы жағынан алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Ұйғыр ММ-дері де ертеден зерттеушілердің назарын аударды. Әйгілі шығыстанушылар В.В.Радлов (16), С.Е.Малов (17), Н.Н.Пантусов (18), Мәһмуд Зәйди (19), Г. Садуақасов (20), Абдукерим Раһман (21) және тағы басқалар ұйғыр халқының фольклорын, ММ-дерін зерттеді. Осы ғалымдардың көптеген еңбектері ұйғыртану саласы бойынша оларды ұйғыр халқы мәдениетін танытуда қосқан өлшеусіз үлестері болып табылады.
Ғалым Ә.Нұрмаханова өзінің «Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» атты оқулығында «Бірінші рет көне ұйғыр ескерткіштерін зерттеген В.В.Радлов болып есептеледі. В.В.Радлов көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің транскрипциясын, текстің аудармасын, комментариясын, фонетикалық өзгешеліктерін, алфавитін зерттеген», — деп (22;30 б.) Радловтың еңбегінің орасан зор екендігін жазады. Ә.Қайдар да «Ұйғыр тілі және әдебиеті» деген еңбегінде: «…Лингвистическая запись фольклорных материалов по самым различным диалектам и наречиям уйгурского языка, их оброботка и публикация. Наряду с лингвистическими записями параллельно ведется исследовательская работа в области лексикологии и лексикографии, диалектологии, грамматики и истории уйгурского языка», — дей келіп (23;8 б.), ол да ұйғыр тілінің зерттелуіне зор еңбек сіңірген В.В.Радлов екендігін көрсетеді.
Радловтың шәкірті С.Е.Малов та кезінде ұйғыр тілінің, оның ішінде ауыз әдебиетінің зерттеліп, күннен-күнге дамып келе жатқандығын айтқан еді (17; 6 б.).
Ұйғыр тіл біліміне өлшеусіз де құнды зерттеулерімен қомақты үлес қосқан — ғалым-академик Ә.Қайдар. Ол осы салада бірнеше еңбектер жазып, кейбір грамматикалық бірліктерді ішінара, кейбіреуін жете зерттеуге көңіл бөлді. Ұйғыр тілін зерттеуге арнаған еңбегінде: «Исходя из предположения, что в развитии языка древних, средновековых и современных уйгуров есть определенная линия преемственности, которая пятверждается рядом исторических и лингвистических фактов, мы выделяем три основных этапа в истории уйгурского языка, которые в свою очередь могут быть дифференцированы на хронологически последовательные периоды: а) древний этап, ә) средневековый, б) современный», — деп (24;16 б.), ұйғыр тілі дамуының үш басты кезеңін атап көрсетеді.
Ұйғыр тіл біліміне құнды зерттеулерімен қомақты үлес қосқан — Нәсрулла Йолболди. Ол осы салада бірнеше еңбектер жазып, кейбір грамматикалық бірліктерді жете зерделеді. Ұйғыр тілін зерттеуге арнаған еңбегінде: «Уйғур тили алтай тиллири системисидики түркий тиллар аилисиниң уйғур қарлуқ тили гурупписиға киридиған бир хил тил болуп, у, узақ тарихий жәрянда тәдрижий тәрәққий қилип, һазирқидәк хели мукәммәлләшкән тил болуп шәкилләнди. Ұйғыр тилиниң тәрәққият басқучлири қәдимки заман уйғур тили, оттура қәдимки заман уйғур тили, йеқинқи заман уйғур тили, һазирқи заман уйғур тили дәп бөлимиз…». Бұл пікірді қазақша түсіндіретін болсақ, ұйғыр тілі алтай тілдерінің ұйғыр-қарлұқ тобына кіретін тіл болып табылады. Ол ұзақ тарихи кезеңде дамып, қазіргідей толық түрінде қалыптасты. Ұйғыр тілінің даму процесін ежелгі заман ұйғыр тілі, орта кәдімгі заман ұйғыр тілі, қазіргі заман ұйғыр тілі және қазіргі заман ұйғыр тілі деп бөлеміз деп (25;156 б.), ұйғыр тілі дамуының төрт басты кезеңін атап көрсетеді.
Міне, осындай бірнеше кезеңдерді басынан кешірген ұйғыр тілі, оның асыл қазынасы — мақал мен мәтелдер де заман ағымына сай дамып, әрі өзгеріп, жаңарып отырды. ММ-дерді тарихи категорияға жатқызатынымыз да олардың заман өзгеріп, халықтардың дүниеге көзқарасы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі жаңарып, білімі мен мәдениеті артқан сайын терең мазмұнға ие болуымен байланысты.
Демек, қазақ және ұйғыр ММ-дерінің зерттеліп, қалыптасуы бір ғасырдың нәтижесі емес. Олардың құрамындағы сөздер ғасырлар бойы еленіп, екшеліп, сұрыпталудың барысында аз сөзге көп мағына сыйдырып, өсиет-өнегелі қасиетке ие болған екен әрі олар көп ойдың қысқа түйінін білдіреді. Бұл жөнінде Ш.Қарсыбекованың: «ММ қандай сөз болмасын, олар зор талғаммен өз орнында қолданылады. ММ-дер ой-өрісінің ыңғайына қарай қолданғанда тыңдаушысына терең әсер етеді», — деген пікірі біздің ойымызды ұштай түседі (26;12 б.). Олар халықтың өткенімен тығыз байланыста болады. Ішкі мазмұны, мағынасы жағынан әрбір дәуірдегі түрлі тарихи оқиғаларды, халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Себебі ғылымда әр халықтың өмір сүруі, болмысы, мәдениетінің түрлі анықтамасы бар (27;18 б.). Әсіресе, мәдениет адаммен, жалпы алғанда белгілі бір халық этносымен тығыз байланысты.
Әр тілдегі ММ-дерді тудыратын әлеуметтік себептер негізінен ұқсас келетініне қарамастан, олардың жекелеген мәдениет пен тілдегі көріністері сол тілге ғана тән ерекшеліктермен сипатталады.
Әдетте, ММ-дер халықтың рухани мәдениеті негізінде қалыптасып, өмірдегі көрініс тапқан жайттарды бейнелейтіндіктен,олардың этнолингвистикалық сипатын ашудың мәні зор. Өйткені ММ-дерді этнолингвистикалық сипатта зерделеу олардың қалыптасу тарихын, мағыналарының даму, бейнелеу мен шығу заңдылықтарын көрсетуде, олардың этностың өмірімен, мәдениетімен, дүниетанымымен тығыз байланыстылығын анықтауда өте зор мәні бар екендігіне дау жоқ.
Этномәдени танымдағы ММ-дер қай ұлттың болмасын ұлттық ерекшелігін бейнелейтін ерекше бір жарқын, мәнді де маңызды өрнегі болып табылады. Олар халық өмірінен, тұрмыс-тіршілігінен хабар беріп тұрғандықтан «этнос» ұғымымен тікелей байланысты болып келеді.