Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11%-дан астамын, әлемдік өндірістің әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. Туризмнен табыс мұнай, мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейінгі тұрақты үшінші орында келеді. Әлемдік туристік нарықтың дәстүрлі аудандары өзінің рекрециялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазіргі туризм еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын өткізуге деген негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар мен халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналды.
Қазіргі туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы. Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін табысын алу үшін оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмір немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна жоғары сұрыпты бидайды әлемдік нарыққа шығару керек екен. Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия көздерін азайтады, ал туристік өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 000 турист қалада орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 000 доллар немесе адам басына бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді болашақ.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
- Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
- Халықтың жұмыс пен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. Бүкіләлемдік Туристік Ұйым мен Бүкіләлемдік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
- Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм тек қана экономикалық емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени мкңызға ие. Себебі ол елдер арасындағы мемлекетаралық байланыстардың және мәдени айырбастың дамуына ықпалын тигізеді, аймақаралық байланыс көлемін арттырады, халықтың танымдық деңгейін көтереді.
Қазақстанға туризмнің хаостық дамуы, мемлекеттің, қоғамдық-құқықтық және жеке құрылымдардың арасында өзара байланыстың жоқтығы, экономикалық механизмнің жетілмегендігі тән. Туризм сферасындағы макротенденциялар туризмнің тек бір сегментінің — шығу туризмнің артықшылықты екенін анықтады. Сонымен бірге, Қазақстанда келу туризмін дамытудың да алғышарттары іс жүзінде бар, себебі республикада табиғи және рекреационды ресурстар, мәдени, тарихи, сәулет және археологиялық ескерткіштер мол.
Қазақстандағы қазіргі заманғы туризм дамуының деңгейі қолда бар туристік әлеуетті толығымен пайдалануға мүмкіндік бермей отыр. Туристік сфера дамуының төмен деңгейі туризм сферасын экономикалық реформалау жөніндегі ғылыми өңдеулердің тіптен болмауына байланысты. Қазақстанда туризм сферасында тәжірибелік ұсынуларды жасау үшін кешенді және жүйелік талдау өткізетін ғылыми-зерттеу құрылымы жоқ. Сондықтан қазіргі заманғы саыдағы туризм дамуының экономикалық механизмін зерттеудің өзекті мәні бар.
Қазақстанның туризм нарығы дамуының экономикалық механизмін жетілдіру жөніндегі теориялық және практикалық ұсынуларды жасау болып табылады. Зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін дипломдық жұмыста келесідей негізгі тапсырмалар қойылған:
- туризмнің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздерін зерттеу;
- туризм дамуының және оны ынталандыру тәсілдерінің шетелдік тәжірибесін жинақтау;
- Қазақстандағы туризмнің тиімді қызмет етуіне кедергі келтіруші проблемаларды анықтау;
- туристік саланы инвестициялаудың ерекшеліктерін анықтау және оларды пайдаланудың негізгі бағыттарын белгілеу;
- Қазақстан Республикасындағы туристік қызметтің тиімділігін көтеруге бағытталған ұсыныстарды ұсыну.
Зерттеудің теориялық негіздері экономика және туризм нарығын дамытудың проблемалары жөніндегі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, сондай-ақ туристік қызметтің ұйымдық-құқықтық мәселелерін реттеуші Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілері, Президент жарлықтары және Қазақстан Республикасының агенттігінің статисикалық мәліметтері, Туризм және спорт жөніндегі Қазақстан Республикасының агенттігінің нормативті-құқықтық және есептік материалдары, туристік фирмалардың есептері, әлеуметтік сұраулардың нәтижелері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен логикасы зерттеудің мақсаттары және тапсырмалары негізінде анықталған. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2 Қазақстан Республикасындағы туризм саласының дамуына талдау
Қазақстандағы туризмнің тарихи алғышарттары б.э.д. ІІІ мыңжылдықта қалыптаса бастаған Ұлы Жібек жолының қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
Қазақстан КСРО-ның құрамында болған уақытта туризм де басқа экономика салалары сияқты орталықтан келетін қатаң ережелерге бағынып, тек сол ережелер аясында ғана өз қызметін жүзеге асыратын. Шетелдіктер үшін Қазақстан мешеу елдердің санатында еді. Себебі, кеңестік кезеңде Қазақстандағы туризм идеологиялық қызметті атқарған мәдени-ағарту жұмысы жүйесі элементтерінің бірі болып саналды және оның басым рөліне қарамастан қалдықтық қағидатпен қаржыландырылды және елеулі экономикалық маңызға ие болмады.
Қазақстандағы туризм индустриясының дамымай қалуының негізгі себептерінің бірі оған экономиканың саласы ретінде мемлекеттік деңгейде көңіл бөлінбеді және шындап қолға алынбады. Туризмді аймақтық ұйымдастыруға және мемлекеттік емес туристік құрылымдарды кешенді болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға назар аударылмады. Туризм табысының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетіндігіне қарамастан, жергілікті басқару органдарының туристік қызметті болашағы бар сала ретінде мойындамаулары болып табылды.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда туристік қызметті реттеу мен халықтың тарихи және мәдени мұрасын қайта өркендету үшін негіз қаланды.
Отандық туризмнің дамуын төрт кезеңге бөлуге болады:
- КСРО кезеңіндегі туристік қызмет – саланы орталықтан қатаң қадағалап отырды.
- 1992-1996 жылдар аралығы – 1992 ж. үшінші шілдеде Қазақстан Республикасының тұңғыш «Туризм туралы» №1508-ХІІ заңы қабылданды; 1993 жылы Бүкіләлемдік туристік ұйымға толық мүшелікке қабылданды, туризм саласындағы ынтымақтастық туралы бірқатар халықаралық келісімдер жасалды.
- 1997-2000 жылдар 1997 жылы Қазақстан Республикасы түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент декларациясына қатысты. Ұлы Жібек жолының Қазақстан территориясындағы бөлігінде туристік инфрақұрылымды дамытудың алғышарттары жасалына бастады. Жібек жолы бойындағы тарихи орталықтар қалпына келтіріле бастады.
- 2000 жылдан қазіргі кезге дейін – 2000 жылдың 30 қазанында «Туризм жөніндегі үйлестіру кеңесі» құрылды. Туризмді дамытудың негізгі бағыттары айқындалып, республикадағы курорттар, санаторийлер, емдеу-сауықтыру орындары, демалыс аймақтары, басқа да туристік нысандар толық жөндеуден, қайта құрастырудан өткізілді.
Қазақстан Республикасындағы туристік нарықты дамытудың алғашқы кезеңдерінде негізінен шығу турлары жетілдірілді. КСРО құрамында болған кездегі шығу туризміне деген көп жылдық мұқтаждық сыртқы туристік өнімнің жоғары сұранысқа ие болуына әкелді. Кейбір елдер қазақстандық туристерді еліктіру мақсатында бірқатар шаралар қабылдады:
- бұрынғы социалистік достастық елдеріне визасыз кіру (Чехия, Болгария, Венгрия, Сербия және тағы басқалар).
- Визалық рәсімдерді жеңілдету нәтижесінде Германия, Испания, Италияға бару оңайлығы;
- кейбір елдерде қазақстандық туристер үшін экономикалық үнемді турлар (Фарнция, Қытай).
Үлкен сұранысқа сол кездері көп турлар, танымдық сипаттағы турлар: Туркия, Біріккен Араб Әмірліктері, Италия, Грекия мемлекеттеріне демалыс және ойын-сауықтық мақсаттағы туризм, жастар туризмі, емдеу-сауықтыру туризмі, теңіз круиздері ие болды.
Шығу туризмнің жалпы сипаты келесі себептермен түсіндіріледі:
- қазақстандық тұтынушылардың шетелдік туристік өнімге деген асқан жоғары қызығушылығы (КСРО-да шығу туризмнің болмауынан);
- шығу ережелерінің жеңілдетілуі;
- сыртқы іскерлік байланыстар аясының кеңейтілуі;
- төлем құралдары артықшылықты жеке азаматтар мен кәсіпорындар санының өсуі;
- шығу туризмінің қол жетімді бағалары;
- шетелдік туристік өнімнің жоғары бәсеке қабілеттілігі (қонақ үй сервисі мен орналастырудың барлық шарттарының аса жоғары деңгейде болуы, турлардағы ыңғайлы да қол жетімді көліктер).
Ішкі туризмнің артықшылықты бағыттары Қазақстанның оңтүстік аймақтарына шоғырланды: курортты – санаторийлі аймақтар,и мәдени-тарихи орталықтарға танымдық мақсаттағы туризм (Отырар қаласы, Түркістан қаласы, Есік қорғаны, шырын шатқалы және тағы басқа); экологиялық туризм, сафари турлар (аң аулау, балық аулау), емделу:
Бастапқы кезде кіру және шығу туризмдерінің дамуын тежеуші факторлар мыналар еді:
- ішкі саясаттың тұрақсыздығы;
- көлік инфрақұрылымының халықаралық стандартарға сай келмеуі;
- қонақ үй және тағы басқа орналастыру құралдарындағы сервистік қызметтің әлемдік стандарттармен деңгейлеспеуі;
- мемлекеттік және жергілікті органдар тарапынан кіру және шығу туризмдерін құқықтық және экономикалық жағынан ынталандырудың жетілмегендігі;
- нақты туристік орталықтың, сонымен қатар бүтіндей мемлекеттің кері немесе оң әсерлі имиджін қалыптастыратын қызмет көрсетуді ұйымдастырудың жеткілікті маманданбауы;
- туристік ел ретінде Қазақстанның оң имиджін қалыптастыруда мемлекеттік және жергілікті біліктің арасында ортақ саясаттың болмауы.
Дегенмен, тәуелсіздіктің алғашқы қиын жылдары артта қалып, Қазақстан Республикасы дамудың накты бағыттарын айқындап, тура жолға түсе бастағаннан бері (1990 жылдардың аяғына қарай) туризм де экономиканың басқа салалары секілді аяғына нық тұра бастады.
Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің 2002 жылғы дерегі бойынша елде 655 туристік ұйым болды, қазақстандық кәсіпорындар 80 елдің туристік фирмаларымен шарттық қатынастар орнатқан, төрт алматылық және он үш облыстық туристік фирмалар сегіз мемлекетке чартерлік әуе рейстерін жүзеге асырды.
Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы, сондай-ақ, Алматы және Астана қалаларындағы туристік фирмалар желісі неғұрлым жақсы дамыған болып табылады. Осы облыстардың және қалалардың туристік ұйымдары жыл сайын туристердің және экскурманттардың 88%-ына дейін қызмет көрсетеді.
Туристік ұйымдармен 2002 жыл барлығы 228,3 мың туристке қызмет көрсетілді, Қазақстанның туристік фирмалардың қызметін 55,9 мың шетелдік азамат пайдаланды. Саяхаттарын туристік фирмалар арқылы ресімдеген 146 000 Қазақстан азаматтары шетелдерге шықты.
Кейінгі жылдары туристік фирмалардың саны көбеюде (1-кесте).
Кесте 1
Туристік фирмалардың саны
| Жылдар
Қазақстанның аймақтары |
2003 | 2004 |
| Қазақстан Республимкасы | 713 | 751 |
| Ақмола | 10 | 19 |
| Ақтөбе | 11 | 16 |
| Алматы | 29 | 37 |
| Атырау | 13 | 18 |
| Шығыс Қазақстан | 22 | 24 |
| Жамбыл | 13 | 10 |
| Батыс Қазақстан | 4 | 5 |
| Қарағанды | 25 | 29 |
| Қостанай | 5 | 6 |
| Қызылорда | 3 | 4 |
| Маңғыстау | 10 | 12 |
| Павлодар | 25 | 21 |
| Солтүстік Қазақстан | 7 | 15 |
| Оңтүстік Қазақстан | 5 | 12 |
| Астана қаласы | 37 | 26 |
| Алматы қаласы | 494 | 500 |
Кестеден көріп, отырғанымыздай, туристік фирмаларының саны жағынан үлкен үлесті Алматы қаласы және Алматы облысы одан кейінгі орында Қарағанды облысы, Астана қаласы және Шығыс Қазақстан облысы тұр. Ал ең азы бұл Қызылорда, Қостанай, Қостанай және Батыс Қазақстан облыстары болып тұр. Егер 1999 жылы бүкіл Қазақстан Республикасында 425-ақ туристік фирма болған болса, 2003 жылы бір ғана алматы қаласының өзінде 494, ал 2004 жылы 500 фирма болғанын көруге болады. Сәйкесінше туристерге қызмет көрсетуі жағынан да Алматы қаласы озық тұр.
3 Қазақстан Республикасындағы туризм дамуының негізгі тенденциялары
Жоғарыда қарастырғандай, туризм Қазақстан Республикасында жылдан-жылға дамып, қызмет аясын кеңейтіп келеді. Соның арқасында әлемнің көптеген елдері қатысатын Қазақстанның өзіндік туристік нарығы қалыптасуда. Оның ары қарай дамуына әсер етуші негізгі факторлар экономикалық және әлеументтік болып табылады, бұл ең алдымен негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыру шектерінен азаматтардың (әлеуетті туристер) жеке табысының асуы.
Субъективті себептерге елден шығу мен оған кірудің, оның территориясында шетелдік азаматтардың ьолуы тәртіптерін реттейтін мемлекеттік органдардың қызметтері жатады. Солардың қызметін нақты арнаға бұру мақсатында Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев туристік индустрия қызметінің мемлекет қазынасына айтарлықтай кіріс әкелуге қабілетті, болашағы зор экономика саласы ретінде көріне алатындығы жайлы өзінің стратегиялық бағдарламасында атап өткен болатын. Сонымен қатар, дәстүрге еніп, қалыптасып, келе жатқан Елбасының жыл сайынғы Жолдауларында еліміздің әлеументтік-экономикалық әлеуетін дамыту мақсатында атқарылатын істер мен алда тұрған міндеттер анықталып отырады. Әрине, халықтың әл-ауқатының артуы мен рухани және гармониялық жағынан дамуы, өмір сүру жағдайларының сапалы түрде жақсаруы мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін, халық тұтынатын игіліктердің маңызды бөлігін құрайтын демалыс және ойын-сауықтық бағдарламалармен қамтамасыз ету мен байланысты қызметтердің маңызы сөзсіз.
Бүгінде көптеген адамдардың күнделікті тұрмысынан орын алған «ХХІ ғасыр көрнісі» атанып кеткен туристік қызмет индустриясы өзінің мемлекеттік қазынаға қосқан экономикалық салымы бойынша химиялық өнеркәсіптен алға озып, автокөлік саласымен теңесті. Ол әлемдік жалпы өнімнің 12% үлесін ала отырып, өзіне жұмыскерлердің алып армиясы мен ірі қаржыларды жұмылдыруда.
Еліміздің туристік-рекреационды әлеуетіне негізделген шаруашылық, өндірістік және әлеументтік қызметтердің сан қырлы, күрделі жүйесін білдіретін туристік қызмет индустриясы адамдардың бос уақытын дұрыс ұйымдастыруға және демалу мен көңіл көтеруге деген сұранымын жан-жақты қанағаттандырып, еңбек ресурстарына жұмылдыруға қабілеттілігімен халықтың тұрмыс деңгейін көтереді. Мысалы: негізінен туристерді қабылдауға маманданған елдерде туризмнің дамуына аса көңіл бөлу шет елдік валютаның ағымын көбейтуге және жаңа жұмыс орындарын құруға ұмтылумен түсіндіріледі.
Туризм арқылы көптеген елдер өздерінің төлем тепе-теңдігі мәселелерін шешуге тырысады. Туризмнен түсетін табыстарға шетелдік туристердің болған елдерінде өздеріне көрсетілген қызметтер мен тауарларға төлеген ақылары жатады, оған тек сол елде қосымша жұмыс істегеніне алған ақысы және халықаралық көлік ақылары жатпайды.
Туризмдергі шығындарға бір елдің тұрғындарының шетелде көрсетілген қызметтер мен тауарларға, өнімдерге төлеген ақылары жатады.
Әдетте, шетелдік турист бір елге келіп, одан қайта кетуіне шығаратын шығындарынан басқа, тамақтануға өз шығындарының 40%-ын, тұрғын жайына — 30%, ел ішіндегі сапарларға — 8%, басқа шығындарға 22% жұмсайды деп саналады.
Шетелдік туристердің келген елінде шығарған шығындары нәтижесінде, біріншіден, туристік фирмалардың табысы артады, бұл – тура эффект, екіншіден, жабдықтаушылардың тауарлары мен қызметтеріне экономиканың туристік секторы жағынан сұранысы өседі, ол кезегінде өз жабдықтаушыларының тауарлары мен қызметтеріне сұранысын көтереді, осылайша барлық секторларда табыс артуына әкеледі, бұл – жанама эффект, үшіншіден, туристік бизнеспен тура немесе жанама байланысты тұрғындардың жеке табысы өседі, ол тұтынушылық сұраныстың өсуіне себепші болады, бұл – мәжбүрлік эффекті. Жанама және мәжбүрлік эффекттері бірге алғанда екінші қатардағы эффект деп аталады.
Туризмнің маңыздылығында бірінші орын ұлттық шаруашылықта валютаның елге келуіне берілгенімен, табыс алу мен қатар валютаның елден едәуір кетуі де мүмкін.
Қонақ үй шаруашылығын басқару, қаржыландыру және әсемдеу өз кезегінде, оған салынған инвестицияларға, қызметкерлерді қонақ үй шаруашылығын басқарудың қазіргі заманғы талаптарына сай даярлауға және оқытуға тәуелді. Егер бұл секторға 2000 жылы 2,5 млрд. теңге салынса, 2003 жылы 5 млрд. 309 млн. 271 мың теңге, ал 2004 жылы 6 млрд. 426 млн. 880 мың теңге бөлінген (2-кесте). Сәйкесінше, жоспар туристік лагерьлері мен тау туристік базарларына 2003 жылы 3 млн. 986 мың теңге, 2004 жылы 5 млн. 107 мың теңге, кемпингтерге 2003 жылы 7 млн. 486 мың теңге, 2004 жылы – 4 млн. 677 мың теңге бөлінген.
Кесте 2
Туризм саласына жұмсалған инвестициялар
| Жылдар
Секторлар |
2003 | 2004 |
| мың теңге | мың теңге | |
| Барлығы | 32846157 | 42191702 |
| Туристік фирмалар қызметі | 138843 | 242013 |
| Қонақ үйлер мен мейрамханалар көрсететін қызметтер | 5309271 | 6426880 |
| Жастар туристік лагерьлері мен тау туристік базалары | 3986 | 5107 |
| Кемпингтер | 7486 | 4677 |
| Мейрамханалар | 635652 | 2123886 |
| Түнемелік өзге орындар | 701341 | 370473 |
| Барлар | 824581 | 947426 |
| Асханалар | 523613 | 416900 |
| Дайын тамақ жеткізу қызметі | 34042 | 11126 |
| Санаторийлі-курорттық мекемелер қызметі | 995633 | 1038463 |
| Демалыс пен ойын-сауықты, мәдениет пен спортты ұйымдастыру бойынша қызмет | 23671709 | 30604751 |
Туристік фирмалар, қонақ үйлердің және қысқа мерзімге тұруға арналған өзге орындардың өндірістік-қаржы қызметін қарастырайық (11-кесте).
Жұмыс күші нарығы үшін де туризмнің маңызы зор. Америкалық мамандардың мәліметтері бойынша туризм индустриясы (ішкі туризмді қоса) көптеген елдердегі жұмыс орындарымен қамту жағынан ең ірі болып табылады, бүкіл әлемде туризм индустриясы 100 млн-нан астам адамды жұмыспен қамтамасыз етіп отыр.
Туризм дамуының және жалпы экономикалық дамудың тенденциялары арасында айқын байланыс бар. туристік өсу кез-келген экономикалық өзгеріске аса сезімтал болып келеді. Егер баға өзгеріссіз болса, онда жеке тұтынудың 1 %-ына жалпы алғандағы көрсеткіштердің өсуі саяхат шығындарының жалпылама тұрып қалуына әкеледі; тұтыну 2,5 %-ға өскенде туризм дамуы 4 %-ға артады; ал тұтыну 5 %-ға өссе, туризм шығындары өсуінің көрсеткіші 10 %-ды құрайды. Егер тұтыну 1 %-дан төмен болатын болса, онда туризмде құлдырау сезіледі.
Халықаралық туризм Қазақстан үшін, жалпы дамушы елдер үшін шетелдік валюта келуінің және жұмыс орындары құрылуының қайнар көздері болып табылады. Бір мезгілде ол қосымша тәуелділік тудыра отырып, елдің дәстүрлі әлеуметтік жүйесі мен табиғат ортасына өзгерістер енгізеді. Біздің елімізде қазір халықаралық туризм табыспен де, қиындықтармен де байланысты экономиканың қазіргі заманғы құралы ретінде мойындалады. Барлық дамушы елдер туризмді дамытудың мақсаттылығын түсінеді. Дамушы елдердің үкімет орындары туризм дамуын жоспарлағанда туризм базасы болып табылатын экономикалық, әлеуметтік, мәдени қажеттіліктеріне және қоршаған орта талаптарына көңіл бөледі, олар енжар туризмнің үлесі ретіндекөрінеді және өнеркәсіптік дамытуды қажет етеді.
Туризм базасы ретіндегі қоршаған ортаның маңыздылығы өсуде. Бұған қоршаған ортаға соңғы онжылдықтағы ел үкіметінің ғана емес, сонымен қатар «мәнді туризм» жасау мақсатында туристік операторлар мен туристік өнімді өндірушілердің де айрықша көңіл аударуы дәлел.
Саяхат динамикасы экономиканың шыңда тұрғандығына немесе құлдырауда екендігіне өте сезімтал болып келеді. Экономикалық жағынан туризмнің тенденцияларын қарастырайық.
Сауданың дамуы. Қазақстан Республикасында сауда қазір қарқынды даму үстінде. Бұрынғы КСРО кезеңінде біздің еліміз тек шикізатпен жабдықтаушы рөлінде болып келсе, қазір әлемдік экспортта да, импортта да үлесі көбейіп келеді.
Көлік инфрақұрылымы. Туризм дамуының күтілген масштабтары туристер талап ететін құрылымдар мен ойын-сауықтарға ықпал етеді. Осы жолдағы ең үлкен қиындықтар көлік инфрақұрылымы сферасында туындайды (әуежайлар, автожолдар және теміржол желілері). Дәл осы инфрақұрылым Қазақстанға үлкен пайда әкелуі керек, өйткені ол барлық негізгі транзиттік бағыттардың қиылысында және бір ерекшелігі Азияны Батыс Еуропамен жалғастыратын және ең табысты саналатын жолдарда орналасқан. Бүгінгі таңда Қазақстанның тікелей әуе жолдары Германияға, Үндістанға, Біріккен Араб Әміршіліктеріне, Түркияға, Италияға, Қытайға, Тайландқа және тағы басқа елдерге сапар шегуге мүмкіндік береді. Авиатасымалдау тек отандық тасымалдаушылармен ғана емес, сонымен қатар шетелдік тасымалдаушылармен де жүзеге асырылады. Сонымен бірге, Қазақстан территориясынан бес теміржол, төрт автокөлік, жеті әуе дәліздері өтеді. Елді шығыстан батысқа қарай талшықты-оптикалық байланыс желісі кесіп өтеді, ол бастауын Тынық мұхит жағалауларынан алады және Еуропаның түкпіріне кетеді. 2002 жылы Шымкент – Қызылорда – Ақтөбе – Атырау – Ресей шекарасы, ұзындығы 2473 км батыс талшықты-оптикалық байланыс желісінің құрылысы салынды. 2003 жылы ұзындығы 2350 км-лік Петропавл – Көкшетау – Астана – Павлодар – Семей — Өскемен –Талдықорған шығыс байланыс желісі салынды.
Қазақстанның теңіздік көлігі Ақтау аймағымен, сондай-ақ Атырау, Баутино аймақтарының дамуымен байланысты. Ақтау, Атырау, Баутино арқылы республика әлемдік теңіздік коммуникацияларға шыға алады. Күшті аймақтық кешендер, қазіргі заманғы теіңіз және өзен кемелері, кемелерді жалдаудың халықаралық жүйелері Қазақстанның әлемдік шаруашылық жүйесіне 6-8 жылда енуіне мүмкіндік береді.
Негізгі теміржол тасымалдаушысы – «Қазақстан теміржолы» мемлекеттік кәсіпорны – 14 бағыт бойынша жолаушыларды тасымалдауда.
Автомобиль көлігі шағын және орта арақашықтықтағы аймақішілік байланыстардың негізгі құралы бола отырып, аймақаралық және халықаралық тасымалдар бағытында дамуы керек, ол үшін республикалық маңызы бар автожолдарды түбірлі жөндеу, халықаралық маңызы бар жылдамдықты автомагистральдарды жасау қажет.
Жолсапарлардың қауіпсіздігі. Туризм дамуымен бірге саяхаттың қауіпсіздігі мәселесі маңызды да күрделі бола түсуде. Саяхат пен жолсапарлар қатысушылары белгілі дәрежеде тәуекелге баратындықтан, туризм секторы туристерге қауіп төну деңгейін төмендетуге көмектесетін құрлдармен жабдықталуы керек. Бұл бағытта, ең алдымен, Үкімет орындары мен туристік ұйымдар туристік қауіпсіздіктің барлық бағыттарында бірлесе жұмыс атқарулары керек.
Нарық ресурстары. Туризмге тура немесе жанама әсер етуші және туристік өнім мен қызметтерге қажеттіліктің, ұсыныс пен сұраныстың қалыптасуына байланысты жағдайларды шартты түрде нарық ресурстары деп атауға болады. Бұл бағыттың құраушылары болып қажеттілік, сұраныс және ұсыныс үрдістері; нарық сегменттері; туристік өнім мақсаттарының дамуы; жеке туристік сектор және адам ресурстары табылады.
Қажеттіліктер, сұраныс және ұсыныс. Қазір біздің елімізде де, жалпы әлемде де өзінің жеке қалауы бойынша саяхаттауға, яғни дискрециялық туризмге қажеттілік өсуде, ол жаңа, тартымдырақ және көптүрлі туристік өнімдер мен қызметтерге қажеттілікті тудырады. Туристік өнімдер мен қызметтердің дәстүрлі кең масштабты түрлері (мысалы, жағажайдағы демалыс, қалалық турлар) туристік нарықтағы негізгі таңдау болып қалуда.
Нарық сегменті. Халықаралық байланыстардың өсуі саяхат және туризм нарығы сегменттерінің өсуіне әкеледі. Бұл жекелей алғанда халықтың демографиялық сипатындағы, өмір сүру бейнесіндегі және топтық қызығушылықтары факторларымен байланысты.
Аймақішілік туристік сегменттің өсуі Азияда, Еуропада және Таяу Шығыс пен басқа да аймақтарда да байқалуда. Соның ішінде Қазақстанға шетелдіктердің қызығушылығы артып келеді. Сондай-ақ, елімізде туризмнің келесідей жаңа түрлері де дамуда: алыс жерлерге сапарлау, каникул мен демалыстың ойластырылған нарығы (яғни, мазмұны мен қажетті ыңғайлылығы сай); тартымды туризм (яғни, қоршаған ортамен байланысты кез-келген екі немесе одан да көп элементтермен қанағаттандыратын); рақаттану құралдарын және үйден тыс демалу құралдарын қолданумен ұйымдастырылатын қысқа демалыс.
Біріккен Ұлттар Ұйымының туризм және саяхат жөніндегі конференциясында (Бүкіләлемдік туристік ұйымның ұсынуларын есепке ала отырып) елдердің туризмдегі табыстары мен шығыстары есебінің методикасы жасалды және қабылданды. Халықаралық валюталық қордың ұсынуына сәйкес «Туризм» бабының төлем балансының активіне келесі табыстар кіреді:
- келуші және ішкі туристерге сатылған тауарлар мен туристік қызмет көрсетулерден түскен табыстар;
- туристік сұраныс тауарларын және туристік өндіріске қажетті құрылғыларды экспорттаудан түскен табыстар;
- басқа қызметтерді сатудан түскен табыстар (кадрларды даярлау, ел мамандарының шетелдік серіктестіктеріне қызмет көрсетуі);
- келуші туристердің ішкі және халықаралық көліктерге келген елінде жұмсайтын шығындары;
- отандық туризм индустриясына шетелдік капиталдың инвестициялануы;
- басқа елдерге туризмді дамыту ұшін берілген несиелерден түскен табыс (капиталдың пайызы мен қайтарымы (өтелуі)).
«Туризм» бабының төлем тепе-теңдігінің пассивтеріне келесі шығындар енгізіледі:
- шығушы туристердің барған елдерінде алған туристік тауарлары мен қызметтеріне жұмсалған шығындар;
- келуші туристерге қызмет көрсетуге қажетті тауарлар импортына жұмсалатын шығындар;
- басқа қызметтерді алуға жұмсалатын шығындар (кадрларды шетелде даярлау, туризм сферасында қызмет етуші шетелдік жұмысшылар мен мамандардың еңбекақысы);
- шығушы туристердің шетелдік көлік компанияларына төлейтін шығындары;
- басқа елдердің туризмін дамытуға инвестициялар салу;
- отандық туризмді дамытуға салынған ұзақ мерзімді несиелер (капитал пайызы мен өтелуі).
Бүкіләлемдік туристік ұйым сарапшыларының болжамы бойынша, әлемдік туризм өнеркәсібі қазір саяхат пен экскурсияның көлемі үнемі артуы, аймақтар мен келу елдерінің арасындағы бәсекенің үнемі күшеюі кезеңінде тұр. Сонымен бірге, ұсынылған турдың сапасы мен қауіпсіздігіне баса назар аударушы жақсы ақпарат алған туристік қызметтерді тұтынушылардың қатары өсуде. Туристік нарықтың одан ары дамуы жаңашыл ақпараттық технологиялармен анықталуда.
Бүгінгі таңда ТМД бойынша туристерді еліктіруде бәсекестік байқалуда. Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан сияқты көршілес мемлекеттерде туризмді дамытуға бар мүмкіндіктерді қолдануда және олар көрсеткіштері жағынан Қазақстанды басып озуда. Мысалы,Өзбекстан мен Қырғызстанның Қазақстан алдындағы ерекшелігі: біріншіден, біздің елде визалар құны 40 америка долларынан 100 америка долларына дейін, ал тез орындалған жағдайда баға екі еселенеді; Өзбекстан мен Қырғызстанда болса, визалар сұраныс жасалған күні дайын болады; екіншіден, бізде туристік фирмалардан алынатын салықтан көлемі жоғары; үшіншіден, кедендік процедуралар өте күрделі.