АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ – ТІЛШІ

22.09.2018

Мазмұны

І. Кіріспе

ІІ.І тарау. Ғалым, ағартушы, тілші Ахмет

Ахмет Байтұрсыновтың поэзиясы
Ахмет Байтұрсынов қазақ тіл білімінің қалаушысы

Әдебиеттің әліп биі – асылы Ахмет

ІІІ. ІІ тарау. Ахмет Байтұрсынұлының өз қолымен жазған еңбектер

2.1. Қазақ тіл ғылымының – атасы

ІV. Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

ХІХ ғасырдың жарқын жұлдыздары – Шоқан, Ыбырай, Абай салған ағартушылық – демократтық бағытты ілгері жалғастырушы, жаңа буынның төл басы, дарынды ақын, ірі ғалым, әрі журналист Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы 28 қаңтарда бұрынғы Торғай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытүбек деген жерде дүниеге келген. Әкесі Байтұрсын Шошақұлы еліне беделді , намысқор, қайрат иесі болған. Өз тұсындағы әділетсіз ел билеушілердің зорлығына қарсы тұрған. Ел-жұртына қиянат жасаған Торғай уезі Яковлевті соққыға жыққан. Ақыры, іс насырға шауып, Байтұрсын інісі Ақтаспен Сібірге 15-жылға жер аударылады. Бұл оқиға 13 жасар, Ахметтің жүрегіне үлкен жара салған.

Ауыл молдасынан хат таныған Ахмет 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы екі сыныптық мектепте, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдер даярлайтын мектепте оқиды. Одан әрі оқуды жалғастыруға мүмкіндігі болмайды, өздігінен оқып, білімін жетілдіреді. 1895-1909 жылдар арасында Ахмет Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі ауылдық, болыстық және екі сыныптық училищеде бала оқытады.

Осы кезде қазақ жеріне орыс шаруаларының көптеген көшіп келуі жергілікті халықтың тілін, мәдениетін елдігін сақтап қалу мәселесін күн тәртібіне қояды. Тіл құрыса, халық та құриды. Ұлт атымыз өшпесін десек, қазақ әдебиеті мен тілін өркендетуді қолға алу керек деп ойлайды Ахмет.Осы ойын іске асыруға кіріседі. Осы жолдағы ізденістерін ол 1896 жылы А. Алекторовқа жолығудан бастайды. Алекторов бұл кезде Омбыда отырып, Ақмола, Семей болыстарының оқу жүйесін басқарып тұратын болатын. Онымен Ахмет қазақ даласында бала оқыту жайы туралы кеңеседі. Ахмет орыс оқымыстыларының миссионерлік мақсатын , олардың қазақтарды орысша оқыту арқылы орыстандыру саясатын көздейтінін түсінеді. Осыдан секем алады.Қазақты өнер-білімге жетектеу өзгелердің емес, өзі тектес оқығандардың парызы деп түйеді. Алекторовтан алған екінші әсері- Ахметтің білім мен өнер жолындағы ой пікірінің кеңейе түсуі еді. Қазақ тарихы мен фольклорынан аса бағалы материал жинап, зерттеген Алекторов Ахметтің көп көмескі түсініктерің айқындап алуына, алдына жаңа мақсаттар қоюына елеулі әсерін тигізеді.

Ағартушылық жолға түсіп, «қайтсем,халқыма пайдамды тигізем, қалай көзім ашам, ұйқысынан қалай оятам» деген мақсат Ахметті әдебиетке алып келеді. Ол әдебиетті халыққа ықпал етер күш санайды. Осы мақсатпен өлеңдер шығарады, И.А. Крылов мысалдарын аударып, сол үлгіде өзі де мысалдар жазады. Оның 1909 жылы Петербургте «Қырық мысал» деген кітабы, 1911 жылы Орынборда «Маса» деген өлендер жинағы басылады. Ахметтің Орынборға келгеннен кейінгі қызметі өте күрделі, әрі өнімді болған. Оның қоғамдық ой-пікірлері 1913 жылы 2-ші ақпанда шыға бастады, өзі ұйымдастырған «Қазақ» газетінде жариялана бастайды. Ол «Қазақ» газетінде патша үкіметі орындарынын құлағына жақпайтын мақалалар да жариялап отырған. Ол үшін талай рет ақшалай айып салынып, Ахмет түрмеге жабылған.

1925-1931 жылдар ішінде Қазақстанды басқарған Ф.И. Голошекин Қазақстан кеңестік өзгерістерден тыс қалған деп санап, онда «Кіші Октябрь» төнкерісін жүргізу саясаты ұстанды. Елдегі байлық пен малды тәркілеу жұмысын жүргізді. Халықты ашаршылыққа ұшыратты. Қазақ зиялыларының көпшілігі оны қолдаған жоқ. Голошекин өзіне қарсылық білдіргендерді «ұлтшыл» деп жариялап, олардың көзін жоды қолға алды. А. Байтұрсынов қара тізімге ілінген отыз адамның басы болып, 1929 жылы 2 маусымда тұтқынға алынды, жер аударылды. Азапты қуғын-сүргінен 1934 жылы қазанда ғана оралған ол 1937 жылы 8 қазан күні қайта ұсталып, 8 желтоқсанда атылды.

Менің мақсатым алдағы уақытта Ахмет Байтұрсынов туралы оқып, танысып, Ахмет Байтұрсыновты мысалшы деп тану, және оны басқаларға үлгі етіп, оның шығармаларын мұраға қалдыру.

І – тарау

Ахмет Байтұрсынұлы

(1873-1938 жыл)

Бұл – алмағайып аласапыран жылдарда алты алаштың айбарына айналған жас ұрпақты қасиетті тіл арқылы ақ жолға бастаған ардақты Азаматтың есімі. Бұл – тарихи тамырын сон-а-ау сақ дәуірінен бермен қарай тартып жатқан Ұлы Даланы еркін жайлаған, танымы терең, бітімі бөлек, рухы биік, жүрегі жомарт жұрттың өрелі өрісін бірінге жалғаған ойшылдың есімі.

Ахмет Байтұрсынов басқаруымен шығып тұрған «Қазақ» газеті қазақ халқының рухани, мәдени, тарихында үлкен орны бар басылым болды. 1923 жылы Мұхтар Әуезов «…… Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп,күзгі таңның салқын желіндей шиырықтырған,етек-жеңін жиғызған «Қазақ»газеті болатын.Ол газетінің жаны кім еді? Ішіндегі қажымайтын қайрат,кемімейтін екпін кімнің екпіні еді? Ол екпін ұйықтаған қазақты айқайлап оятуға заман ерік бермеген соң «Маса» болып талай ызыңдап «оятамын» деп ұзақ бейнетті міндет қылып алған, Ахаңның екпіні болатын» — деп жазғанда. «Қазақ» газеті 1917 жылдың шілде айынан «Алаш» ұйымының ресми органына айналды да, көп ұзамай Торғай облыстың Советтері съезінің (шешімін қабылдады) шешімімен жабылды.. Ревком жұмыстарының барысы, экономикалық және ағарту ішіндегі қиыншылықтар туралы мән-жайды хабарлау үшін С.С.Пестовский мен А.Байтұрсынов В.И.Лениннің қабылдауында болған.Олардың хабарларын зейін қоя тыңдағаннан кейін ұлы көсем оларға қазақ оймағын басқаруға қатысты қаулылар дайындау қажеттілігі және оны қазақ тіліне аудару туралы мән – жайды хабарлау үшін С.С.Пестовский мен А.Байтұрсынов В.И.Лениннің қабылдауында болған. Олардың хабарларын зейін қоя таңдағаннан кейін ұлы көсем оларға қазақ оймағын басқаруға қатысты қаулылар дайындау қажеттігі және оны қазақ тіліне аудару туралы ақыл-кеңес береді.

Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметінің белгілі бір кезеңіне маңыз беріп, оны өсіріп тұрған бір уақиға оның 1920 жылдың 7 сәуірінде РКП(б)-ның Орынбор комитетіне партия мүшелігіне алуды өтініп берген арыды.

4 апрель, 1920 жыл

Бұл жеке адамның өтініші қатарына қалмай, совет шындығы ықпал еткен сол тәрізді адамдарының саяси санасы қалай биіктегенін аңғартатын документ ретінде сол кездегі Қырғыз автономдық әскери-рефолюциялық комитетінің органы болып саналатын «Известияның» 1920 жылғы 16-шы соңында жарияланды. Осы санда «Ахмет Байтұрсынов» деген мақала ба-сылды. Онда сол кез үшін Ахмет Байтұрсыновтың партияға кіруге берген арызының маңызы атап көрсетілді.

Алайда, ол Коммунистік партияның биік мақсаттары мен міндеттерін терең түсініп, қызу қызмет ету биігіне көтеріле алмады. Өйткені, 20 – жылдардағы қоғамдық, экономикалық, саяси-рухани, мәдени өмірдегі өзекті өзгеістерді түсініп, ерекше екпін, қиын қопарылыс бой көтере бастаған, бірақ әлі орнығып, қалыптасып үлгірмеген жаңалықтардың мән – мазмұнын, сырқырларын бірден танып, оған ілегу оңай да емес.

Ахмет Байтұрсыновпен заманы, қызметі қатарлас болған революцияшыл ақын С. Сейфуллин оның туғанына 50 жыл, толуына байланыста «Еңбекші қазақ» газетінде мақала жариялап, онда: «…Өзі үшін ұлтшыл болған қулардан бөлініп, Ахмет сол қамы үшін коммунист партиясына кірді. Әрине, Ахмет Коммунист партиясында да көп бала алмады. Көп бала алмайтыны белгілі еді. Ахаң байлардың құлдығында шіріген жарлылардың айғайшысы емес, олардың шоқпаршысы емес, бірақ бойын, кедейін айырмай қазақты ғана сүйетін адал жүрек, ұлтжанды еді. Қалай болса да жазушысы аз, әдебиеті нашар қазақ жырларына «оқу һәм тіл құралдарымен» қалған қызметі таңдай», — деп жазды. Ол юбилярдің көзқарасындағы кейбір үстірттіктерді осалдықтарды, қоғамдық күрделі топтық мүдделерді танып, айырудың әлсіздіктерін де ашып айтты.

Қазақ АССР-і құрылғаннан кейін Ахмет Байтұрсынов 2 жыл бойы республиканың Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің, Қазақ орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып жұмыс істеді, одан соң Түркістан Компаниясы Орталық Комитетінің газеті «Ақ жолда », Халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақстан академиялық орталығында еңбек етті.

Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми – творчестволық мұрасын негізінен үш үлкен салаға бөліп қарауға болады. Олар: автордың ағартушы, ғылыми, тілтану, әдебиетанудің алғашқы іргесін қалаушы ретіндегі еңбегі, ақындық және аудармашылық творчествасы.

Білім совет тюркологы академик А.Н.Кононовтың Ахмет Байтұрсыновты көрнектітюркологтардың қатарында еске алып, оның қазақ алфавиттік жүйелеу, оқу құралдарын жасау фонетика мен грамматика саласындағы қазақ мәдениеті мен әдебиеті туралы зерттеулерінің маңызы туралы жазуы да тектен-тек емес.

Кейінгі қоғамдық және басшылық қызметтер атқарған кездерінде де Ахмет ғылым саласындағы жұмыстарын тоқтатпаған, ал 1923 жылы Москвада қазақтың эпостық жыры «Ер сайынды» алға сөзбен, ғылыми түсініктемелермен бастырып шығарған.

1.1. «Қазағым, елім…..»

Ахмет өз ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресте бұқараның жүрегіне қозғау салып, ұйқысынан оятар қаруы — өлең сөз деп түсінді. Қазақ халқының тағдыры, бүгінгісі мен ертеңгісі Ахмет поэзиясының өзегі болады. Ол өзінің ағартушылық, демократтық, гуманистік идеяларын халқына поэзия тілімен жеткізуді қалады. Ақын арманы – «адамның диханшысы» болып халқына қызмет ету.

Адамның диханшысы қырға шықтым,

Көгі жоқ, көгалы жоқ – қорға шықтым.

Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,

Көңілін көтеруге құл халықтың.

Ақын «Жиған — терген» өлеңінде осындай ғаріп күйге түсудің себебін іздестіреді. Өткенге қарасам, хандар халықты жөндеп баға алмай, басқаға сатыпты. Бері келген соң шен – шекпенге сатылыпты. Балыстықты сатып алыпты. Ұлық мақсаты, мәз болыпты. Халықтан алым алыпты деп, келеңсіз жайларды көрсетеді. Қабағын түйіп, қаһарын жиып, көкті бұлт торлап тұр. Ел болса, баяғы қалпы, әлі ұйқыда. Дос пен қосты айырмайды. «Түксиген мұртты обыр обып, сорып тұр». Қрғадай қарқылдаған, шешенсіген мырзаларжың жолы үлгі емес. Ол жаңа жол табуға шақырады. «Жолдар бар өзге, жоба бар сөзге, жүрекке деп, ойға жөн» дейді.

Қазағым – елім,

Қайқайып белің,

Сынуға тұр таянып.

Талауда малың,

Қамауда жаның,

Аш көзіңді оянып.

Қанған жоқ па әлі ұйқың,

Ұйықтайтын бар не сиқың!

1.2. «Қазақ» газетінің редакторы

Ахмет байтұрсынов 1910 жылы Орынборға жер аударылып келгеннен кейін ағартушылық іске, ел ішіне ғылым-білім тарату жұмысына ден қоя шұғылданады. Оның қазақ елінің жоғын жоқтапғ санасына сәуле құюға байланысты еңбектері елге тарай бастайды. Ол газет шығару мәселесін қозғайды. Бұл іске оқыған жостар белсене кірісіп, елден қоржи жиналады. Ол газет «қазақ» деп аталады да, редакторлық міндет Ахмет байтұрсыновқа тапсырылып, 1913 жылдың 2 ақпанынан шыға бастайды. Ахмет елге жеткізем, ұқтырсам деген көкейіндегі көптеген мәселелерді енді газет арқылы жария етуге мүмкіндік алады. «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» дейтін мағыналы, мәнерлі анықтаманы сол кезде Ахмет Байтұрсынов «қазақ» газетінің оқырмандарына арнап жазыпты.

Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газеті бетінде оқу – ағарту, оқулықтар жасау әліппе, емле, грамматика, жер игеру, кәсіп істеу, қоғамдық күрес, мәдениет, әдебиет мәселелерін тереңнен қозғап, кезіндегі қоғамдық — әлеуметтік ой-рікірге ұйытқы болады. Сондай мақаланың бірі – 1913 жылы Абай туралы жазылған «Қазақтың бас ақыны» атты еңбегі. Бұнда Абайдың тарихи рөлі, рухани болмысымыздағы орны, шығармаларының көркемдік – эстетикалық сипаттары терең талданып, алғаш рет қазақ оқырмандарына таныстырылады. Қазан төңкерісіне дейін шыққан ұлттық газеттердің ішіндегі ең көп жасағаны осы «Қазақ» газеті болды. Патша чиновниктері «Қазақ» газетінің әр сөзін бақылап отырған. Газетте «Бұл заманның соғысы», «жәрдем комитеті» деген мақалалар жариялағаны және 1914 жылғы Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі ереже жобасын санағаны үшін Орынбордың губернаторы Сухамлинов Ахмет Байтұрсыновқа мың жарым сам айып салады. Оны төлей алмағаны үшін абақтығы жабылған, босатып алады. Төңкеріске дейін тергеуден, тексеруден,тінту мен айып салудан көз ашқан жоқ.Патша өкіметі ауыздықтай алмаған ұлттық газетті, Алаш орда қозғалысының тілі болғандықтан, кеңес өкіметі 1918 жылдың қазанында жауып тастайды.Ол екпін ұйықтаған қазақты айғайлап оятуға заман ерік бермеген соң,маса болып қалай ызыңдап оятамын деп ұзақ бейнетті мойнына міндет қылып алған Ахаңның екпіні болатын……»,- деп жазды

1.3.Ахмет Байтұрсыновтың юбилейі.

«Ақ жолдың» осы сонында Ахмет Байтұрсыновтың 50 жасқа толған тойына арналған мақала басып отыр.Қырғыз – қазақ баласында елу түгіл, алпысқа да онан да көп жастарға жеткен жасы үлкендер толып жатқанмен, солардың ішінен еленіп, Ахаңның еске алынып отырғандығында үлкен айырмашылық бар.

Қазақ халық болғаннан бері өз бетіне еркімен дәуір сүрген кезі болмай, қоңсы халықтарының қол астына кезекпен қарай – қарай келіп, бастаған хандарының өзара келісе алмаған кесапатынан орысқа бағынып, үш жүз жылдай үзілместен келген Романовтар үкіметінің зұлым саясатының кесірінен жері мен салтынан, тілінен айырылуға айналып бара жатқанын алдымен сезіп, оянған Ахаң еді.

1.4. Ғалым – филолог

Ахмет Байтұрсынов – қазақтың тілі мен әдебиетін зерттеген ұлкен ғалым .1929 жылы 1 мамырда өз қолымен орыс тілінде жазған өмірбаянында: «1901 жылдардан бастап, бала оқытқан кездерден бос уақыттарымда, өз бетімен білімімді толықтырдым ,әдебиетпен шұғылдандым. Ал Орынборға келгеннен кейін, ең алдымен қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылысын зерттеуге кірістім. Одан кейін қазақ алфавитін,емлесін ретке салып,жеңілдету жолында, қажетсіз сөздерден арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің әсерінен тазартуға әрекеттендім. Төртіншіден, қазақ прозасын жасанды кітаби сипаттан, арылтып, халықтың сөйлеу тәжірибесіне икемдеу үшін, ғылыми терминдерді жасауға кірістім және стильдік өндеу үлгілерін көрсетумен шұғылдандым.»,-деп жазады. Бұл сөздер Ахметтің ғылыми жұмыспен қашан, қалай, қан-ай мақсатпен шұғылданғанын көрсетеді.

Ахмет Байтұрсынов ең әуелі қазақ балаларына ана тілінде сауат ашатын әліппе жазды. Ол әліппе «Оқу құралы» деген атпен алғаш рет 1912 жылы Орынборда басылды. Бұл «Оқу құралы» 1912-1925 жылдар арасында жеті рет қайта басылып, ұзақ пайдаланылады.

1926 жылы ол әліппенің жаңа түрін жасады. Бұл осы күнгідей суреттермен жабдықталған оқулықтың үлгісі еді.Кейін мектеп оқушыларына ғана емес, ересектердің сауатын ашуға арналған «Әліп – би» де жазады.(1924-1926)

Енді Ахмет мектепке қазақ тілін пән ретінде оқытатын оқулық жазуға кіріседі. Оны «Тіл – құрал» деп атап,үш кітап етіп жазды.Ол кітаптары 1914-1916 жылдары басылып шықты, 1928жылдарға дейін өнделіп, алты – жеті рет қайта басылды. «Тіл — құрал» оқулығы қазақ тілінің фонетикалық және грамматикалық құрылымын талдап, жүйелеген ғылыми жұмыстың басы болды.

Тілші ғалымның келесі бір еңбегі «Тіл — жұмсар» деген атпен екі кітап болып,1928 жылы Қызылорда қаласында басылды.

А.Байтұрсынов 1927-28 жылдары «Жаңа мектеп» журналына оқыту әдестемесін сөз ететін бірнеш мақалаларын жариялады.Ол қазақ тілінің табиғатын, құрылымдық жүйе –заңдылықтарын зерттеуде орыс тілі ғылымының тәжірибелерін басшылыққа алды. Қазіргі грамматикаларындағы тілдік терминдерді жасады.

Ахмет Байтұрсынов қазақ тілінің ғана емес, әдебиеттану ғылымының да негізін салушы. Ол халқмыздың бай ауыз әдебиетін, ертегі- аңыздарын, эпостық жырларын, шешендік сөздерін, мақал-мәтелдерін, жоқтау өлеңдерін жинап, бірсыпырасын бастырып шығарды.Бұл жұмыспен 1895 жылдан бастап шұғылданды. Бұған «Тургайская газетінің» беттерінде бастырған «Киргизские приметы и пословицы» деген мақаласы куә.

Ахмет 1923 жылы қазақтың эпостық жырының бірі «Ер Сайынды», 1926 жылы қазақ халқының жоқтау өлеңдерін (23) бастырды.

1.1.Қырық мысал

Ахмет Байтұрсынов «Қырық мысал» жинағына жазған «Замандастарыма» деген кіріспесінде аударманың мән- мақсаты, дәуір дүбіріне ілесу ниеті, қиындық жағдайларда орындағаны туралы айтады:

Орыстың тәржіме еттім мысалдарын

Әзірге қолдан келген осы барым.

Қанағат азға деген, жоққа –сабыр

Қомсынып қоңырсыма, құрбыларым!

Бабы жоқ жұмыстағы мен бір арық,

Күй қайда үздік топты жарып.

Ат тұрмыс аяғында жем болса,

Дүсірлеп шапса біреу қиқу салып.

Бар болса сондай жүйрік қызар деймін,

Естілсе құлағына дүбір барып.

Әйтпесе арық шауып оңдырар ма,

Жүргенде қамыт басып, қажып- толып.

«Қырық мысал» жинағына қырық бір мысалдың да аудармасы бар. И. Крыловтан қырық мысал және орыс әдебиетінде мысал жанрын қалыптастырушыларың бірі И.Хемницердің «Ат пен есек» шығармасы қазақшағааударылған.Онда көтерілетін мәселелердің, айтылатын ойлардың салмақтылығына, қазақ оқушыларына жақын да түсінікті болуына қазақ ақыны қатты көңіл бөлген. Сондықтан ол төл шығармадай оқылады.

Ахмет Байтұрсынов бұлардан басқа А.С.Пушкиннің «Балықшы мен балық», «Алтын әтеш», «Ат», «Данышпан Аликтің ажалы» атты шығармаларын, Надсонның бір өлеңін қазақшаға аударған. Оның Крылов, Пушкиннің, Лермонтов сияқты классик ақындар творчествосымен қатар, орыстың белгілі лирик ақыны Семен Яковиевич Надсон (1862-1887) шығармаларына көңіл аударуы да тегін емес болса керек. Кезінде Надсонның Петербургта әр кезде жарық шығармалармен танысболғанда, оларға ақынның туындылары қатты ұнаған сияқты.Көп жағдайда олар өз ой-толқындарымен, іздестерімен көңіл-күй сезім дүниелерімен үйлесімдік, сәйкестік, ұқсастық тапқан деуге болады. Надсонның таланттылығы, сүйкімді бейнесі, аянышты өмірі, небәрі 25 жыл ғана ғұмырында соншалықты маңызды да қомақты мұра қалдыруы.

ІІ.Ахмет Байтұрсынов – мысалшы.

Ахмет Байтұрсынов ақындығының бір қайнар көзі орыс поэзиясында жатыр. Ол орыс ақындарын беріле мол оқыған .Ауыл мұғалімі боп істеген жылдарынан бастап шәкірттеріне И.А.Крылов мысалдарын оқытқан. Орыс ақындары А.С.Пушкинді, М.Ю.Лермонтовты, С.М.Нодсонды оқып, кейбір шығармаларын аударған. Ақыннан қалған мұраның ішінде А.С.Пушкиннің «Ат» деген өлеңі, «Данышпан Аликтің ажалы», «Балықшы мен балық», «Алтын әтеш» ертегілері бар. 1901 жылдан бастап Крылов мысалдарын аударып, сол негізінде өзі де мысалдар жаза бастайды. Ахмет Байтұрсыновтың мысал жанрына ден қоюының үлкен мәні бас еді. Ондағы моральдің, адамгершілік, алауыздық, жалқаулық пен жағымпаздық, қулық пен зорлық сияқты келеңсіз мінездерді сынау, шенеуге келгенде, ақын мысал жанрын таңдады. Әр түрлі аңдардың аллегориялық бейнесін беріп, олардың арасындағы түрлі қарым-қатынас арқылы ғибратты тұжырымдар жасады.

Крылов мысалдарын аудару Ыбырай, Абай тәдірибесінен басталса, Ахмет өз кезіндегі зиялы ақын-жазушылар С. Көбеев, Б. Өтетілеуовтермен қатар жұмыс істеп, мысал, ертегілер аударып, әдеби қазынаны байытты. Бір мысалдың өзі әр қайсысының аудармасына ілікті. Оны бір ақын өлеңмен аударса, енді бірі қарасөзбен аударды. Бұл тәжірибе әдебиет тарихындағы нәзирағайлік тәсілді байытты. Ұқсас өмір шындығын қамтып, ойға ой қосып отыратын үлгілер ұлттық әдебиеттегі мысал жанрынын дамуына жол ашты. Ахмет Байтұрсынов И.А.Крылов мысалдары сюжетін сақтағанмен, қазақ тұрмысын танытатын жаңа ойлар қосып малайтады. Мысалы, «қасқыр мен тырна» тұпнұсқада 19 жол болса, аудармада – 76 жол. «Өгіз бен бақа» тұпнұсқада 17 жол болса, аудармада – 36 жол. Басқа мысалдар да осындай жолмен аударылған. Ұлттық сипат тек көлемінен ғана емес, кейіпкерлер атынан да аңғарылады. «Қасқыр мен мысық» мысалындағы Васька, Степан, Демьян, Трофили аттарын Ахмет Коянкөз, Құрамыс, Көпберген бай, Қисықбай деп өзгертіп алады.

Бұл тәжірибе Ахмет Байтұрсыновтың аудармашы ғана емес, ұлттық әдебиеттегі мысал жанрын дамытушы болғанын дәлел-дейді. Ахмет мысалдарының бір тобы адам бойындағы алауыздық, мақтаншықтық, қайырымсыздық, тәкаппарлық, күншілдік, зорлық, топастық, надандық, қулық, күндестік, үлкенді силамау, тойымсыздық, достықты қадірлемеу, жалақор-лық, қанағатсыздық сияқты келеңсіз мінездерді мінеуге құрылады. Кейбір мысалдарда тұтас халықтық әлеуметтік мәні бар тақырыптар қозғалады. Бұған «Қасқыр мен Тырна», «Ала қойлар», «Қасқыр мен қозы», «Андарға келген індет» ь.б. жатады.

«Қасқыр мен тырнада» сүйекке зақалып өлгені тұрған жерінен құтқарған тырнаға қасқыр алғыс айтудың орнына, өзін бас салып, жемек болды. Мысалдағы оқиға желісі көптеген мысалдарға ортақ болғанмен, авторлардың әр қайсысы өзінше жазуға тырысады. Ахмет мысалы ұзақ кіріспеден басталады. Қас-қырдың тырнаға мақтау – монологін өз жаныны қосады.

Мысал соңындағы:

Қиссасы Қасқыр, тырна болды тамам,

Мінездес, қасқырменен кейбір адам.

Басынан пәле түсіп, қосылғанда,

Жалынып – жалпаяды келіп саған

Қайырды қарап істе адамына,

Қарайлас өзіңменен шамалыға

Қасқырдай қаражүрек залымдардың дүрмеңдер түсіп кетіп тамағына, —

Деген тұжырым қызыққылық ұғымға сай келеді.

«Ала қойлар» мысалында жадағай зорлық-зомбылық қона емес, отаршылдық саясаттың зұлымдық бет пердеші ашылады. Ахметтің тұпнұсқадағы 38 жолдық мысалды 64 жолға жеткізіп аударуы өзінің айтар ойын ақырманның тереңірек ұғынуына жол ашу еді. Мұнда Ахмет ақ патшаның құлқың құмап саясатын, отар елдерді айлалы тәсілмен қонып отырғандығын суреттейді. Арыстан – орыстың ақ патшасы, аю мен түлкі – жақын кеңесшілері, ала қойлап – бұратана халық. «Әділ» патша «ала қойларды» көрген көзі ауыратынын айтып, олардан құтылудың жолын «кеңесшілерімен» ақылдасады. Оларға өз ойын ашық айтып, беделіне көлеңке түспейтіндей болуын сұрайды. Сонда аю:

Бәрін де ала қойдың қырсаң, тақсыр,

Тұқымын не бар құртып, жоймайтұғын? –

деп, бірден жауыздық ойын жеткізеді. Оны арыстан құптай қоймайды. Сонда саясатқа шебер сұм түлкі қойларды қасқырларға бақтыруды ұсынады. Арыстан бұл ақылды қабыл алады. Ақыры «қасқыр баққан қойдан ала түгіл аяғы да аз қалады». Қойлардың таусылғаның көрген жандар оны арыстаннан емес, қасқырдан көреді.

Мысал аяғында:

Бұл сөзге дегенім жоқ жылар-күлер,

Адам аз алдын болжап, аңық білер.

Көкжалдар қойшы болса, кім білер,

Береке ала қойға кірсе, кірер, —

деп, Ахмет түйінді ойды оқырманның өзіне тастайды.

Осындай саяси мәні бар мысалдың бірі – «Қасқыр мен қозы». Ол түп нұсқада 36 жол болса, тәржімада 68 жол. Бұлаққа су ішуге келген қозыны қасқыр ұстап алып, кінәлап, сол кінәсі үшін жеп қоймақ болады. Қозы өзінің кінәсіздігін қанша дәлелдесе де, болса, қасқыр оны көтеріп ала жөнелді. Ахметтің өзіндік өрнегі мысалдың басталуы мен аяқталуындағы өзгешеліктер және қасқыр мен қозы диалогіндегі қазақы сөз саптауынан байқалады. Ахмет былай бастайды:

Бұлаққа су ішуге келді қозы,

Жанында серігі жоқ жалғыз өзі,

«Бөрі жоқ десең, шығар бөрі астынан»

пәле мен қаза алыс па келсе кезі.

Шұмақтағы «бөрі жоқ десең, шығар бөрі астынан» деген тармақ ерекше өң беріп, мысалдың таза ұлттық тынысын танытады. Крыловта оқиғаның қалай аяқталары басынан–ақ белгілі болса, Ахмет оқиға дамуына өзіндік әдіс қолданып, мысал кілтін соңына дейін сақтайды. Қасқырдың қойған кінәсінан қозы ақталып шыққандай болғанмен, қасқыр тағы бір бұлтарпас кінә тағады.

Алыпсың жаман әдіс қарсыласып,

Сенімен тұрам ба мен мылжындасып.

Айтайын, білгің келсе, қозым, саған,

Кінәң сол – жегім кеп тұр, қарным ашып.

Ахмет мысалынан күштінің озбырлығын бірден тануға болады. Бұдан сол кездегі патшалық Ресей қазақ даласына әкелген үстемдіктің әділетсіздігі көрінеді. Отаршылдық құрсауындағы халықтың «басты кінәсы» қозы тағдырына ұқсас. Мысалдың негізгі түйіні – халықты ояту, ой салу.

Отаршыл әкімдердің момын халыққа істеген қулық, зорлық-зомбылық әрекетін «Аңдарға келген індет» деген көлемді мысалында суреттейді. Аң патшасы арыстан бар аңдарды жинап алып: «Күнәміз көп болған соң, құдай бізге індет жіберді. Менің де күнәм жетерлік, талай қойды, қойшысымен жеп едім. Кімнің күнәсі көп болса, жұрт үшін құрбандыққа жанын қисын», — дейді. Сонда жағымпаз түлкі: «Кім оны кінә дейді, оны кінә десек, біз аштан өлеміз ғой, адамды жесеңіз де, кінә емес, қайта сауап» — дейді.

Ахмет Байтұрсынов – мысалшы

№ 139 мектеп-гимназиясы

8 «Г» сынып оқушысы Таукенова Айгерім

Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі:

Жақсыбаева Ғалия Тілегенқызы

ХІХ ғасырдың жарқын жұлдыздары – Шоқан, Ыбырай, Абай салған ағартушылық – демократтық бағытты ілгері жалғастырушы, жаңа буынның төл басы, дарынды ақын, ірі ғалым, әрі журналист Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы 28 қаңтарда бұрынғы Торғай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытүбек деген жерде дүниеге келген. Әкесі Байтұрсын Шошақұлы еліне беделді , намысқор , қайрат иесі болған. Өз тұсындағы әділетсіз ел билеушілердің зорлығына қарсы тұрған. Ел-жұртына қиянат жасаған Торғай уезі Яковлевті соққыға жыққан. Ақыры, іс насырға шауып, Байтұрсын інісі Ақтаспен Сібірге 15-жылға жер аударылады. Ұл оқиға 13 жасар, Ахметтің жүрегіне үлкен жара салған.

Ахмет мысалдарының бір тобы адам бойындағы алауыздық, мақтаншықтық, қайырымсыздық, тәкаппарлық, күншілдік, зорлық, топастық, надандық, қулық, күндестік, үлкенді силамау, тойымсыздық, достықты қадірлемеу, жалақор-лық, қанағатсыздық сияқты келеңсіз мінездерді мінеуге құрылады. Кейбір мысалдарда тұтас халықтық әлеуметтік мәні бар тақырыптар қозғалады. Бұған «Қасқыр мен Тырна», «Ала қойлар», «Қасқыр мен қозы», «Андарға келген індет» ь.б. жатады.

«Қасқыр мен тырнада» сүйекке зақалып өлгені тұрған жерінен құтқарған тырнаға қасқыр алғыс айтудың орнына, өзін бас салып, жемек болды. Мысалдағы оқиға желісі көптеген мысалдарға ортақ болғанмен, авторлардың әр қайсысы өзінше жазуға тырысады. Ахмет мысалы ұзақ кіріспеден басталады. Қасқырдың тырнаға мақтау – монологін өз жаныны қосады.

Қорытынды

Ахмет Байтұрсынов – қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар дарынды ақын, өз бетін танытқан мысалшы, қазақ тілінің әліппесі мен оқулықтарының авторы жаңашыл ағартушы. Араб графикасына негізделген қазақ жазуын жаңартушы. Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму тарихындағы биік белес болып қала бермек. Ол шын мәніндегі нағыз күрескер – демократтық поэзияның негізін қалап, азаттыққа ұмтылған азаматтық жыр үлгісін жасады.
Алмастай көп қырлы ғажайып талант иесі Ахмет Байтұрсыновтың алғашқы кітабы – И.А.Крыловтан аударып құрастырған 1909 жылы Петербург қаласында жарық көрген «қырық мысал» атты еңбегі. Ахаң әрбір аудармасының соңынан өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін жанынан қосып отырған. Ақынның бұл қосымшасын халқымыздың сол кезегі тұрмыс-тірлігін, мінезін, психологиясын анық байқауға болады.
Ахмет Байтұрсынов шағармашылығы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму тарихындағы биік белес болып қала бермек. Ол шын мәніндегі нағыз революциялық – демократтық поэзияның қазақ әдебиетіндегі негізін қалап, қалақ өлеңіне азаттыққа ұмтылған азаматтық жер үлгісін алып келді. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ халқының «рухани көсемі» өнер мен ғылымның сан-саласын жете меңберген, елінің ұлттық санасының аянуы мен азаттығы жолындағы күресте қатыгез тағдырға қайыспай қарсы тұрған нар тұлға Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылық мұрасы жылдар көмегімен ілесіп, болашаққа жарық сәулесін төге бермек.

Пайдаланған әдебиеттер

Қазақ әдебиеті газеті 1990 жыл

2.Қазақ әдебиеті 11-сынып 2003 жыл

3.Ахаң туралы ақиқат «Қазақстан» «Шапағат» 1992 жыл