ЖОСПАР
Кіріспе
І Негізгі бөлім.
1.Ақшаның шығу тегі қажеттілігі және экономикалық мәні.
2.Ақша қызметтері және функциялары
3.Ақша айналымы және ақша жүйесі.
4.Ақша айналыс заңы.
5.Ақша жүйесінің құрлымы және түрлері.
Қорытынды.
Кіріспе
Ақша- жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ақша барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық бйланысты қамтамасыз етеді.Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды.Сөйтіп құнның толық және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі-ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішні және сыртқы сауда-саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты. Бертін келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым-қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақща түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені металл (әсіресе, алтын, күиіс) өзінің табиғи қасиетінің арқасында ақша рөлін атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама рөлін атқаруына байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды. Ол кез келген тауарға айырбасталды.
Ақша ерте заманда пайда болды, олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шартыжәне өнімі болып табылады. Тауар -бұлсату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Заттың тауарға айналуы, ақшаның пайда болуы объективті алғы шарттарды құрастырады. Бір кез келген зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмасамұндай бұйым тауарлы формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Алғашқы қауымдық құрлыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға кездейсоқ аййырбасталу барысындаайырбас құнының жәй немесекездейсоқформалары қолданылады.
Тауар өндірісінің өсіуіне байланысты неғұрлымжиі айырбасталатын тауар барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзараайырбастауқұрамыбола бастады. Осыдан келіп құнынтолықнемесекеңкөлемдегі формасынан жалпықұндықжәне осытауарлар ақша деп аталады. Бір халықтың өзіне әртүрліуақытттарында және әртүрліхалықтарда бір мезгілде әртүрлі эквиваленттер болады сонымен қатар.
- Ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал айырба с құрамына айналады.
- Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді пайдаланады.
- Жылы теңіздердің жағасын мекендегендер айналыс құрал ретінде бақалшақ пайдаланады.
Өнермен жер иеленушілердің бөлінуімен эевмваленттің жетілуі жалғасты бөлінушлік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда болады. Бұл аз бұзылатын өсімдік өнімдері күріш,какао құйма түріндегі .Жалпы эквивалент ретінде металда пайда болады .Металл ақшаның артықтылығы біркелкі төзімді ұсақтанады.Металл ақшаның кең таралуымен ақша есебінің салмақты жүйесі нақтылана түсті.Кейін келе металдың арасында басты рөлді алтын мен күміске өте бағаланды,өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие б.ғ.д.13ғ салмағы көрсетілген құймалар болады.Монеталардың пайда болуы ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып табылады.Алтын жеке айналыс құралы болғанда монометализм леп аталады.Алтын мен күміс қатар жүрген кезле бейметализм деп аталады.Ақшаның өмір сүруіндегі объективтік қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуына негізделеді кез-келген тауар айналысында ақша айналыс құралы болып табылады.Тауар және бір-бірімен бөлінбейді ақша айналысы болса онда тауар айналысында болады.Ақша жалпы бірдей эквивалент ерекше тауар онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуыменен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімднрінің айырбасы үздіксіз жасалына береді.Ақша -өндіруімен бөлу процестерінде адамдар арасында белгілі бір экономикалық құжаттар қатынастарда көрсететін тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады.Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның 3 қасиетінің бірігуі мен көрініс табады.
- Жалпыға тікелей айырбасталу.
- Айырбас құнының дербес формасы.
- Еңбектің сырттық заттық өлшемі.
Ақшаның пайда болуы мен мәні жайлы біркелкі шешімін тапқан жоқ.Экономикалық мектеп өкілдерінің бірі ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель ұсынған қағидаға сүйене отырып, ақшаны-белгілі шарт,адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі ретінде бекіткен тауарды айыр-бастауға қажетті құрал ретінде қарастырған.Үшінші өкілдері өзінің табиғаты бойынша алтын немесе күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, «тауар құны қатынасында қорытындылатын,құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең байқалатын ьнйнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек.Сонда ғана оның жұмбақтығы да жойылады».
Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие болады:алғашқысы жай немесе кездейсоқ,ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды.Бір тайпалар малмен айналысса,ал екіншілері-жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық негіз пайда бола бастады.
Барлық щаруашылық жүргізуші субъктілер өз ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін,әдетте , осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтікқұжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады.Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республиккасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады.Банк шоттары-бұл банк мен клиенттер арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететін әдіс.Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.Корреспонденттік шоттар- банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді:қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы ұсынуды;чектерді беруді;вексельдерді немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;төлем карточкасын пайдалануды;тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды;тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды;инкассалық жарлығын ұсынуды;республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма;чек; вексель; тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлеушілер мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анықтайды,сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен міндеттемелерді зачетқа жатқыза алады.
Ақша қызметтері мен функциялары.
Ақшаның әр қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын тауар өнлірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді.Ақша 5 түрлі функцияны орындайды.
1.Ақша құны өлшем ретінде – құн өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды.Бұл ақшаның барлық тауарлар құнын өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді бағаны оның тауда делдал қызметін атқарады.Ақша еңбек өлшемі ол жұмыс уақытын емес осыеңбекпен құрылған құнды көрсетеді.Ақша түрінде көрінетін тауарлардың құны оның бағасынан пайда болады.Құнын өлшемі қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген қатынасын көрсетеді.
- Ақша айналыс құралы- ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып табылады. Тауар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып өзінің тұтынушысын тапқанға дейін, ақша үздіксіз қозғалыста болады. Өзінің құнын өткізгеннен кейін айналыстан кететін тауарға қарағанда ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып отырады және сату сатып алу процесіне айналыс құралы ретінде ақша қызметінің ерекшелігі мыналар тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы нақты ақшалар орындалады.Ақша айналйс құралы қызметін атқаратын болғандықтан айналыс қажеттілігі олардың бағасы мен масса негізінде ,яғни өткізілуі тиіс тауардың бағасының суммасымен анықталады.
- Ақша төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты.Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес ақша құнын еркін формасында көрінеді ол өтеізу процесіне еркін аяқтайды.Егер тауарлармен ақшалардың қарама-қарсы қозғалысы болмаса яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған болса немесе керсінше онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.Ақша төлем құралы ретінде айналыс құралынан өзара айырмашылықтары бар бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды бұл тек қана сату сатып алуды аяқтайды.
- Ақша қорлану немесе қазына жинау құралы ретінде ақшаның және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді.Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейін олар қорлана бастайды.
- Дүние жүзілік ақша қызметі –Тауар шаруасының кеңейуі шаруашылық байланыстың интерноционалдануы. Дүние жүзілік нарықтың пайда болуы дүние жүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына себеп болды. Дүние жүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді.
Ақша айналысы және ақша жүйесі
Ақша айналысы — қолма-қол ақша қозғалысы. Ақша айналымы ұғымы одан кең мағынаны бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз ақша айналым мағынасын сипаттайды. Тауар айналысы процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлем ақыны жүзеге асыратын кезінде қызмет көрсету. Сонымен бірге кәсіпорындармен қаржы және несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуын ақша айналысы деп аталады. Ақша айналысының обьективті негізі тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауарды сатып алу үшін қолданылуы. Ақшалардың әрдайым қозғалыста яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды. Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс бір-бірінен жекеленіп жүреді. Тауарлар оларды сатып алғаннан кейін айналыстан шығады және тұтынады. Ал ақша әрқашан айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс әрі төлем құралы функцияларын атқарады. Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағасының санынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату, сатып алумен шектелмейді. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін бюджетке төлемдер аудару үшін банктен қарыз алу үшін және т.б. мақсаттар үшін қолданылады. Ақша айналыстар үшін маңызды элементі қолма-қол ақшаның қолдану аясын азайту болып табылады. Бұл мәселеге біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуда қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі. Сонымен бүкіл ақша айналысы қолма-қол және қолма-қолсыз болып бөлінеді. Қолма-қол ақшалай айналыс сферасында ақшаның қолма-қол қозғалысы және олардың төлем құралы мен айналыс құралы 2 функцияларын орындау болып табылады. Нақты ақшалар келесідей жағдайда қолданылады: 1) ақшалар мен тауар айналымы кезінде, 2) еңбекақыны төлеу бойынша есеп айырысулар бағалы қағаздардың проценттік пайданы өтеу, тұрғындардың коммуналдық қызметтерін өтеу үшін және т.б.
Қолма-қолсыз айналысы — құн қозғалысы (қолма-қол) нақты ақшалардың көмегінсіз жүзеге асырылады. Ақша аударымдары несиелік мекемелердің шоттары арқылы; несие жүйесінің дамуы және клиент қаражаттарының банк шоттарында болуы және басқа несиелік мекемелердің пайда болуы осындай айналыстың пайда болуына әкеледі. Қолма-қолсыз айналысы несиелік карточкалар арқылы вексельдер немесе чек арқылы жүзеге асырылады. Вексель дегеніміз — қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлеу міндеттемесі. Бағаны қағаздың бір түрі вексельдің мәні — несие алынған бір соманың төлем уақыты жеткенде келісілген жерде тауар сатып алушының сатушыға берген міндеттемесі.
Ақша айналыс заңы
Адамзат құнының әртүрлі формалардың өз басынан өткере отырып яғни ақша орнына әртүрлі тауарлар қолданысынан кейін (мал, тері, бақалшақ) адамзат металл ақша айналысына қол жеткізуі. Металдың ақша ретінде қызмет етуінен бастап одан бірте-бірте монеталар пайда болған. Монета — ол формасы, сыртқы пішіні, салмақты құралы заңмен бекітілген. Металдан жасалған ақша белгісі мемлекет пробаны (монетадағы таза металдардың құрамы) массасын, типін ремедиюмді (заңмен рұқсат етілген номиналды массасының нақтыдан ауытқуы) эмиссялау ережесін және де тағы басқа белгіленеді.
Монетаның бет жағы — аверс, ал келесі жағы — реверс, кесіндісі — гурт деп аталады. Монетанаң ақша айналысы бейметализм және монометализм деп ажыратылады. Тауар өндірісі менайналымның өсуіне байланысты металмонеталардывексель банкнот түріндегі несиелік айналыс құралдарына жартылай ауыстыру біртіндеп орын алады. Метал ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептері.
- Метал ақша қозғалысы өте қымбат болды.
- Монеталардың тозуымен бұзылуы.
- Мемлекеттік билік (ремедюм мемлекеттік билікпен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды бұзуы.
Қағаз ақшаны ақшаның номеналдық құнының нақты құрамынан біртіндеп бүлінуі нәтижесінде пайда болған.Құн белгісінің соңғы формасы қағаз ақша мемлекеттің өз шығындарын жабу үшін шығарылады. Әдетте мкеталға айырбасталмайтын еріксіз номеналға ие. Ақша белгісі қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді.Себебі өздерінің дербес құны жоқ. Қағаз ақшаның меншікті құндарының болмауына байланысты. Олар өздерінің жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемсіз келеді.Қағаз ақшаларды дербес түрінде емес сондықтанда олармен қатар несиелік ақшалары бұл несие кезінде алтынның орнына келген құнның қағаздай белгісі. Несие ақшалар несиеберуші мен несие алушының арасындағы қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді және төлем құралы формасы ретінде өмір сүрудіңменшікті формасын алады. Несие ақшаның негізгі түрллері: вексель, банкнота, чек, несиелік карточкалар.
Вексель-мерзімі жеткен соң вексель иесіне (вексель ұсынушыға) вексельді көрсетілген ссомманыықаррыз аалушыыдан (вексель ұсынушыға, вексель көрсетілген) вексель берушіден төлеуді талап ету құқын беретін жазбаша түрдегі қарыз міндеттемесі. Вексель айналымдық қасиетке ие болғандықтан яғни қолма-қол ақшалардың орнынаайналысқа түсуге бейім болғандықтанонысауда ақшасы деп атайды.
Вексельдің мәні сатып алушы кәсіпорын тауарды сатып ала отырып ақшаны бірден төлемейді. Жабдықтаушы кәсіпорынға вексель жазып береді. Егер де несие берушіге ақша берік болған жағдайда ол банкке барып векселін есепке алу мөлшерлестік алып қалу арқылы вексельде көрсетілген соманы бере алады. Вексель жай және аудармалы болады.
Жай вексельде(соло вексель)қарыз алушыға жазып береді. Бұл вексель берушінің вексель ұсынушыға белгілі бір ақша соммасын төлеу туралысөзсіз міндеттемесі.
Аудармалы вексель (тратта) предитор вексель берущінің үшінші тұлғаға қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы төлеу жөніндегі бұйрығы.
Чек бұл шот иесінің тек ұсынушының шотына чекте көрсетілген ақша сомасын қолма-қол төлеу және аудару туралы банкте берілген жазбаша бұйрығы.
Банкнот — несие ақшаның бір түрі. Алтын құйманың немесе монетаның иесі бұл қазынаны банкте сақтай алады. Құрамын анықтағаннан кейін және оны өлшегеннен соң банк алтынды сақтауға қабылдананы туралы қолхат береді. Бұл «Банктік хат» банкнота деп аталады. Банкнот дегеніміздің мәні — бұл банкирге орындалған вексель болып табылады.
Несие карточкалар— бұл банк және сауда фирмалары шығарған, банктегі шот несиесінің жеке басын құжаттандыратын және оған тауарлар мен қызметтерді бөлшек сауда да қолма-қол төлемсіз алуға құқық беретін атаулы ақшалай құжат.
Ақша жүйесінің құрылымы және түрлері
Жалпы мемлекеттік заңмен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің ақша жүйесі бар. Қазақстанның валютасы — теңге. Ақша түрлері заңды төлем құралы болып табылатын қағаз немесе несие ақша.
Металдық айналым мұнда ақшалай тауар, ақшаның барлық қызметін атқара алады. Ал несие ақшалар металға айырбасталады. Мұнда алтын айырбасталатын банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылады және қазынаға айналды.Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты.
Алтын монометализмнің 3 түрі бар.
- Алтын монета стандарты — оған алтын монетасының айналысы, алтынның ақша қызметін атқаруы құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша айырбасталуы және т.б.
- Алтын құйма стандарты — мұнда банкнотта заңмен бекітілген соманы ұсынған жағдайда алтын құймаларына айырбасталады.
- Алтын девиз стандарты — бұл банкноттардың алтынға шетел валютасына (девизіне) айырбасталатынын білдіреді, сөйтіп ол стандарт бір елдің валюталы басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетеді.
Қорытынды.
Ақшаның пайда болу мәнін және шығу тегін қорытындылай келе,ақша-бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік роль атқаратын тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді.
Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады.
Ақша- бұл тауар өндірісіжәнеқұнтұрі дамуының өнімі.
Алтын мен күиіс өз бетінше ақша емес, оларқай уақытта да тауар өндірісіндегі адамдардың өндірістік қатынастарын көрсеткен уақыттан бастап ақша бола алады. Алтын мен күмістің ақша болуы олардың алтын және күміс болуында емес,бастысы-олардың қоғамдық еңбектің өнімі болуында.
Қолданылған әдебиеттер:
- Шеденов.Ө.Қ, Сағындықов.Е.Н, Жүнісов.Б.А, Байжомартов.Ұ.С, Комягин.Б.И. «Жалпы экономикалық теория».
2.Сейтқасымов. «Ақша несие банк».
3.Қазақстан Ұлттыық Энциклопедиясы.