Қазіргізаманайдары -нарықтықэкономикажағдайындаіскерлікқажеттіқасиеттердіңбірінеайналыпотыр. Іскердепнарықэкономикасынаәбденбейім,яғнисату-сатыпалу, алу-алмасу әрекеттерінежатық,өзісін жетік білетінқағілезжанды айтады. Іскердеадамбаласыболғандықтан, адамдарқоғамында өмірсүретін болғандықтанонытекөзбаспайдасынғанакөздеген, ешкіммен санаспайтынжандептүсінудұрысболмағанболареді. Іскерліктіңде өзінетін этикеті-іс- әрекетұстанымдарыбар.
Іскерліктіңмаңыздыпринципінесенімжатады. Істесболғанадамдарарасындасенімболмай ісоңғабаспайды. Жалпысенімадамдардыңқарымқатынасын мүмкінететінфактор.Егеркөлік айдаушығасенбесекешқашанжолғашықпағанболаредік,егераспазшыға, сенбесек өмірдеауруханағақаралмағанболаредік және т.с.с.
Ендеше,адамдықәрекеттенушілік негізіндеметафизикалықсенімжатыр.Сенімжоғалғанжерде үміт үзіледі, ал,үмітсізтек шайтанғана. Адам баласықандай қиын- қыстаужағдайдаболмасын үмітінбірүзбейді. Солсияқтыіскерлердеәлдекімніңайтқансөзінде,уәдесіндетұрардегенсенімді жоғалтпайды әрі өздерідесенімненшығуғатырысады.
Бұлтарауөмірлік-тәжірибелікмаңызды сұрақтарғаарналғандықтанфилософия-лық- теориялықтереңойтұжырымдарынангөрінақтыталаптар,ережелерге көптоқталуқажетібарекені белгілі.Ендеше, іскерлікаясындаболсын, жалпы,қандайдаұжымортасындақарым- қатынасадамдардыңбір- біріне деген көңіліненбасталады.
Ашық- жарқынкөңілкүйдеболу,айналаңа шаттық нұрынсебу- тек іскердіңемес,жалпыәрбірадамныңпарызы. Қайортадажүрсеңдемынаныестеұстағанжөн:ұрыскеріс, айқай- шушығарып, істінасырғашаптырғаннан гөрісондайшекті,керіэмоциональдыкүйдіболдырмастайалдыналарлық (превентивті) әрекеттердіңеңтиімдісі- қайжағдайдаболмасынсабырсақтап,ұжымдабәрінежағымдыауарайынжасайбілу.
Әдепамандасуданбасталады. Амандасу-адамдардыңбір-бірінедегенқұрметін, жылыықыласын, мейірімінкөрсетуүлгісі.Сондықтан болар, қазақтілінде “ сәлемімізтүзу”,”сәлемнен кете қойғанжоқпыз” деген сөзтүсініктерініңбасқаментатулықты, басқағадегенжылы шырайдыбілдіретіндігі.
Көптіңүстіне, жиынға сырттанкелгенадамбіріншіболыпсәлембереді. Телефоншалғанадамалдыменсәлемдесіпбарыпқанаөзшаруасынакөшеді.
“Жылы- жылысөйлесең,жыландаініненшығады ” дегенқазақхалқыныңданалығынантуындағанмақалда жағымды,ізеттісөз саптаудың адамдарарасындағы қарым- қатынастықұрастырушыфакторекендігінтанытады. Жақсысөйлеу, сыпайы сөйлеу- әдептіліктіңмаңыздышарты. Жақсы,орындысөйлеп,елдің “тілін табабілу” іскерадамғапайдалы. Аліскерпайдакөздейтінадамболғандықтан, пайдалыжарайтыннәрсеніңбәрін білгеніжөн. Жүздескендежылышырайтаныту,басқалардыңсенімінжоғалтпай, айтқануәдедетұрабілу, өзбаспайдасынойлайтұрабасқалардыңқұқынтәркетпеусияқтыәрекеттеріскерадамғақажеттіқұлық,өмірлікұстанымболуытиіс.
Басшы- бағынушы арасындағы қарым- қатынас ерекшелігі олардыңбелгілібіржағдайда (ал жаратушы алдындабәріміз теңбізғой)тең еместінгінентуындайды. “Ұлық болсаң кішік бол !” депхалықданалығыбекерайтпаған,қарамағындағыларменнеғұрлым сыпайы болсақ соғұрлым шынайы ниетке ие боласың. Басқанытыңдай білу- үлкенөнегелік. Тіптіөзіңніңайтылғанменкеліспеушілігіңболатұра оппонентіңді (қарсыласыңды)соңынадейінтыңдапшығутәрбиеліліктің нышандарыныңбірі. Бағынушының ұжымдағы өзмәртебесіне,өзорнынасайміндеттердентысқарыталапқойылғансәттебасқарушыбұйрықтырайменемес,сұраныс, өтініш білдіреалса, оның көрегендігіәріортақіскепайдалынәрсежасағандағыболареді. Басшыныңөзқарамағындағыларғакөңілаудара білуіде , яғни жұмыстағыжетістіктеріне , өмірлікқуаныштарынаортақтасабілуі деұжымдағыжағымды, үйлесімдіқарым- қатынастарды қалыптастыруға көп әсерінтигізеді.
Көптегенфилософиялық – теориялық пәндерменсалыстырғанда этиканыңкатегориялары күнделіктітілде кеңпайдаланылатынсөздердентұрады. Этикалықкатегориялардыңбарлығы табиғи құбылыстарға ешқатынасыжоқ, тектікелейадамәлеміменбайланысты ұғымдар. Өйткені адамгершілік,атыайтыптұрғандай , текадамға, яғнижақсылықпенжаманшылықтыңарасынажырата білетін ерік- жігерібаржаниесінеғанатиесілі.
Достық- адамдарарасындағыбайланыстыңеңізгі, еңқалаулы, еңкелістітүрі. Оладамдардыңбір- бірінқажетсінуінен,құрметтұтуынан, шынайытілектестіктен, сенімненқұралады.
Достық қарым- қатынасдегенімізжекеадамдардыңбірбірінжақсыкөруінежәнеұнатуға, мақсатбірлігіне, ұзақуақытжәнежан-жақтытату- тәттіараласуынанегізделгенасатығызқарым-қатынас, үлкенсезім.
Махаббат- достықтың, тату- тәттіліктің, құрмет- ізеттің асқаршыңы. Онсызөмірдің мәні, қызығы, құны жоқ. Ақын “Махаббатсыздүние- бос” деп тегінайтпаған. Махаббат адамөмірінің ұлыжарастығы. Махаббатпен адамның бүкіл тіршілігібайланысты. Олдүниегекелген мезеттен ата- ана махаббатыныңжылуынабөленсе, оданкейіндос- жаран, жора- жолдастарыныңсүйіспеншілігінбіледі, бірте-біртесүйіктісінің, жарыныңмахабатымен қауышады. Барлық ұлы істерге адамды қажырберіпбастаушыкүш – махаббат.
Адамбіреуді сүйгендіктен, біреудің өзінсүйетіндігіннемесеболашақтасүйедідепүміттенгендіктен, оның бойын күш- жігер кернеп, биікмақсаттарғаұмтылады.
Сезіматасы- махаббат- құдіретті күш. Оладамжанының екінші біреуге, адамдарқауымынанемесебелгілібір идеяға бағытталған сүйіспеншілігі менқұштарлықсезімініңасанәзік түрі.
Махаббат ұғымының мазмұныөте кең. Махаббат жануарлар әлеміндегібиология-лық инстинктенегізделгенсезімненәлдеқайда күрделісезім. Оладамныңмәдени дамуының белгілібірсатысындағанапайдаболатындықтан, онышынайыадами сезімдепқарастырукерек.
Махаббаттасезім менақылұштасы,адам парасатыруханикүшретіндекөрінеді. Махаббатадамкөңіліншартарапқа желдірер, көңілін аспанға көтерер,нәзіктікпенқұштарлықтытудырар,қорқынышы мен үрейі, қуанышыменқызғанышқасіретікөп күрделі, құрғақанықтамаларға сыйыспайтын ғаламатсезім.
Жомарттылық- басқағажақсылық жасап, көмеккөрсетуге пейілдік.
Мейрімділік- этиканыңорталықкатегориясы. Бұлкатегорияның қосалыекендігін айтарболсақ, ондақатыгездік,зұлымдықты ескеаламыз. Еңабстрактілідеңгейдемейрімділік пен зұлымдықтыадамгершілікпенадамгершіліксіз айуандықтыңбаламасыдеугеболады. Мейрімділік арқылы адамдарөздерініңортақмүдделерін, талап- тілектерін, болашақтанүмітінтанытады.Сонымен мейрім шапағатыменөмір гүліөсіп, тамыралса, зұлымдылықөмірдіңтүбіріне балташабады. Мейрімділіккатегориясындабарлықоңқылықтаржинақталған.
Бақыт – этиканың іргелікатегориясыболыптабылады. Мәдениеттарихында бақытмәселесіменайналысатынфелицитологиядегенпәндеболды.
Бұқарасанасында бақытқатөмендегідейтөрттүсініктемеберіледі:
- Бақыт дегеніміз жолы болып , “ жұлдызыжанғандық”
- Бақыт- қуаныш, лаззат жәнежан қызығы.
- Бақыт дегенімізеңжоғарыізгіліккеқолжеткізу.
- Бақыт деп өз- өзіңе,жалпы өміргекөңілің толған “төрт құбылаң түгелдік” күйі.
Құндылықтартұрғысынаналғандабақытпенадамөміріндегі мейірімніңөлшемінайтамыз. Өйткенітекқанаізгілік пен мейірімғана адамдықуанышқабөлеп, шаттандырады.
Жүздесу- жекетұлғанықалыптастыратынадами құбылысәріоныңболмысыныңнегізгіқасиеті. Ол жеке тұлғаныңөзбойынанбасқанытабабілу метафизикалықмүмкіншілігі.