- Сот өндірісінде арнайы білімінің түсінігі.
Сот ісінжүргізудегіарнаулыбілімдітиімдіпайдалануосыаталған түсініктіңмазмұнындұрысжәнебіржақты түсінугекөпбайланысты.
Практикалық заңғылымысаласыретіндегіқылмыстықпроцессісжүргізунормаларыменқұқықтықинституттаржүйесінентұратынәмбебап құқықтықбазаболыптабылады, олардыңкелісімдіқызмететуікезіндеқұбылыстанқандайдабір құқыққа қарсы әрекетмәнінтанып –білудіңретроспективтікжолықамтамасызетіледі.
Соныменбірге, қылмыстықістербойыншашындыққажету адам қызметініңәр түрлізаңи емес аясынанбілімалусызқолжетпейтіндігі анық. Сонымен , қылмыстықпроцестің басты танымдықміндетіәр түрлізаттық – танымдық жәнеруханиқызмет нәтижесіндеадамның қазіргіуақыттамеңгерген , заңменрұқсат етілген әдістер, құралдарменебілімдітеккеңінен жәнебелсендітүрдепайдаланукезіндеғанашешілуімүмкін .Осығанбайланысты, ҚР Қылмыстықісжүргізукодексіндеарнаулыбілімдіпайдалану реттемеленген .Қылмыстықістерді ашу,тергеужәнесотқарауы кезінде құқықтықнормалардыпайдаланудыбелгілейтінолардыңжиынтығығылыминегізделген жүйемен ажыратылмайтыніс институты болыптабылады. Дербесгносеологиялық санатретіндеарнаулыбілімтанымдықтеорияда жоқ,соңғыуақытқа дейін олардыңқылмыстықісжүргізузаңындағыанықтамасыда айқындалмайкелді.
Соныменқатар,қылмысытықпроцесс теориясында “арнаулы білім” ұғымыменбірге, ”арнаулытаным” дегенұғым дабар екендігіне назараударуымыз керек.Философиялықтүсінікте “таным” санадағыобъективті шындықты көрсетуменқайтаелестетупроцесі, тәжірибе жинаудағы-білікті меңгеру мен игеру екендігін, ал “білім”-ол тәжірибеменбілікдағдыларғанегізделгенқоғамдық-еңбекжәнеойлауқызметініңөніміеккндігінескереотырып,заңшығарушыөтедәлұғымретіндебіріншіұғымғатоқталды.
Заңәдебиеттеріндесотісінжүргізудепайдаланылатынарнаулы білімніңмәнін анықтауға , олардыңмазмұнымен оларғаиеболатынсубъектілердінеше мәртеанықтауғаталапқылынды,алайдаосысұрақтардышешудің біріңғайжолыболмайотыр. Осымән-жайлар арнаулыбілімніңмазмұнынашуқажеттілігін,олардыңқолданусубъектілерін , сондай-ақ пайдаланунысандарын анықтауды белгілейді.
Арнаулыбілімніңтабиғатына жасалғанкөптеген көзқарастардыталдаужасағанда , біздіңойымызша ,олардыңнегізгі сипаттамасынеңдәлкөрсететінбірқатарережелердібөліпалудыңмүмкіндігіболды.
Арнаулыбілімніңтабиғатынажасалғанкөптегенкөзқарастарды талдаужасағанда , біздіңойымызша ,олардыңнегізгі сипаттамасынеңдәлкөрсететінбірқатар ережелерді бөліпалудың мүмкіндігіболды.
А.А. Эйсманарнаулыбілімнің мазмұндықжақтарын зерттейотырып оларғазаңиемесжәнежалпығы мәлімемес, жалпыныңбірдейқолыжетпейтінбілімдер, яғнишектеуліғана мамандардың ауқымымеңгергенбілімдержататындығыннақтылайды. Дәлосындайкөзқарасты В.И.Шиканов таұстанады.
Сонымен бірге, жалпығамәлімбілімніңұғымын,сондай-ақарнаулыжәне заңибілімдердіңарақатынасынанықтаудыталап етеді.
- Сот сараптамасыныңпәні және мәселелері.
Жалпығамәлімбілімжалпығабірдей білімберунәтижесіндеадамдардыңалатынәдеттегіәлеуметтіктәжірибесіменғылымибілімінің қазіргідеңгейінесәйкес келетінсенімдібілімніңжиынтығыдегенді білдіреді.Алкәсіптің,мамандықтыңерекшелігі олғылымидеректерге жәнепрактикалық шеберлікке,адамқызметініңбелгілібіржақтымамандықбағытындағытәжірибегесүйенеді.
Білімдіқұқықсаласынан арнаулыбілімгежатқызумәселесі қылмыстықпроцессғылымындаталаспікірболыпкеледі.
Заңбілімікөлемішегіндеқлмыстық сотісінжүргізудежауаптыадамдардыңбілімдерін,іс-әрекеттердіжіктеу менісжүргізунормаларынорындаубойынша өкілеттікке, қылмыстардытергеуәдістемесіменісжүргізуіс- әрекеттерінжүргізу тактикасыніскеасыруғақатыстысынбөліпкөрсетукерек. Аталғантізбе кәсібиміндеттібілімдермамандығын анықтауға сүйенетін анықтауды жүргізушіадамның, тергеушінің, прокурор мен судьяныңжалпы біліктіліксипаттамасыболыптабылады. Қылмыстықісбойыншадәлелдеудіңсубъектілеріпайдаланатыносыбілімдершеберінен тысбарлықбілімдер, соныңішіндезаңбілімі,арнаулыбілімгежатқызылады.
Е.Р. Россинскаяатапкөрсеткендей,ғылымныңдамуымен ілесежүретінғылымибілімді дифференциациялаупроцестері заңғылымдарын дашетқалдырмады. Осыкүрделіжағдайларда, әрбірқұқықсаласындағы практикамен айналысатынзаңгерлерүшінжалпығамәлімоларғаеңжиі кездесетінбілімдерменарнаулыбілімдерауқымыншарттытүрдебөліпалуға болады. Соныменбірге ,қазіргізаңнамалардыңегжей-тегжейінбілукөпжағдайлардаісбойынша шындықтытолығымен , объективтіжәнежан-жақтыанықтауүшінқажет. Сонымен,авторарнаулыбілімқатарыназаң білімдерініңбелгілібірбөліктеріндежатқызады.3
Сондай-ақ А.А.Эксархопуло “еңалдымен, стереотиптерқатарына, құқық саласындаарнаулы деген танымболып табылмайдыдегенкөзқарастыжатқызукерек …” деп есептейді . Нақты тергеушіні,анықтауорганыныңқызметкерін , прокурорды,судьяны бүгінгікүндегі құқықтыңсалалары мен салатармақтарындағыжалпымәлім бүкіл сұрақтар бойыншатолықтай құзіреттіболуміндетінтелу ,ал оныбілуқылмыстықістерді тергеу менқарау барысында қажетболуымүмкін , тергеушіні , судьяны өтеқиын ,тіптенешбір шарасызжағдайға әкеліп соқтырады дегендібілдіреді, онда”оларқұқықтыбілугеміндетті, бірақ білікті жәнежауаптышешімдерқабылдауталап етілетінауқымдабұл білімдердішынайыигеругемүмкіндікболмайды”.
Г.М.Нагорныйарнаулыбілімніңарнайыдайындақ жәнеқызметпенбайланысына назараударады. Олзерттеліпжатқанұғымғамынадай анықтамаберудіұсынады:”Арнаулыбілім-бұлғылымижәнеинженерлік –техникалықмамандықтардың негізінқұрайтынғылым ментехникаауқымынаналынғанбілімдер , сондай-аққандай дабірқызметтүрлеріменшұ ғылдануғақажеттібасқадакез-келгенбілімдер .Қылмыстық сот ісінжүргізуде арнаулыбілімдердәлелдемелердітабу,бекіту,алу, бағалаужәне зерттеу үшінпайдаланылады. Дәлелдемелердітабу, бекіту,алу,бағалау жәнезерттеуге қатыстыарнаулы заң ғылымдары саласындағы білімдердіқоспағанда , арнаулыбілімгезаңбілімдеріжатпайды”.Осыанықтама (дефиниция)ғылыммен қылмыстықпроцесс практикасында ісжүргізу іс-әрекеттеріне қатысушылар анықтаумен алдын-ала тергеу органдарытехникалық-криминалистікбөлімшелерқызметкерлерімамандарыболып, яғниарнаулыбілімдіжеткізушілерболып танылатындығыжөніндегіережегетолығыменсайкеледі.
Сондай-ақ “кәсіби білімдер, мысалы,филателиядағы секілді, арнаулыбілімнің әрдайым елеулібелгілеріболып табылмайды” дегенге назараударыпотырғанБ.М.Бишмановпен де келісугеболады.
Қылымыстарды тергеукезіндеарнаулыбілімніңқолданылуының мақсаттықбағытын анықтауға мүмкіндікберетінолардыңанықтамасын Г.И. Грамовичұсынды. Ол “қылмыстық іс жүргізу мәніндеарнаулыдегеніміз қылмысытықәрекет туралы дәлелдемелікбағдарлықақпаратжинау мақсатындапайдаланылатын, сондай-ақ техникалық құралдармен дәлелдемелерменжұмыстәсілдерінәзірлеуге жәнеісүшінмәнібар елеулімән-жайлардыанықтауғакөмегінтигізетінмақсатты кәсібидайындықпенғылымибілімдер, адамқызметініңбелгілібіраумағындағы(материалдық және ісжүргізуқұқықсаласындабілімді есептемегенде )білік-дағдылары болады” депатап көрсетеді.
Арнаулыбілімніңпрактикалықжәнефункционалдыерекшелігі В.К. Лисиченкомен В.В. Циркальдіңанықтамаларындакөрсетілген : “арнаулы білім –ол ісжағдаяттарынанықтауданесұрақтарды шешуде олардықолдану қажететілетінсұрақтарбойынша қорытындыберудетергеушігенемесесотқажәрдемкөрсетумақсатындамаманнемесесарапшыретіндетартылғанадамныңкәсібиоқуда, неболмаса , белгілібірмамандықбойыншажұмыснәтижесінде меңгерген сотісін жүргізудегі жалпыбелгілі емесғылыми, техникалықжәнепрактикалық білімдер”.
Отандықавторлар А.А.Исаев К.Н.Шакиров және басқаларыдақылмыстық процесс аясындағы зерттеуконтексіндеарнаулы білім анықтамасынаталдаудыжүзегеасырды. Негізінде , К.Н.Шакиров “арнаулы білім ”деген жалпы ұғымдығанаберіпқоймай , оныңсот ісін жүргізудегіфункционалдық,практикалықмәнін оныңнақтыжеткізгіштеріндифференциялауарқылыанықтаупайдалы болареді”. депкөрсетеді.
А.А.Исаев арнаулыбілімніңқолданыпжүргенанықтамаларын жинақтапқорытунегізіндеолардыңмынадайсипаттамасынбөліпкөрсетеді:
— жалпығамәлім білімменқұқықсаласындағыбілімдердісанамағанда, арнаулыбілімдеркез-келген білімдердің жиынтығын білдіреді;
-арнаулыбілімдербірнемесе өзгемамандықтардыңкәсіби білімдеріболыптабылады;
-арнаулыбілімдер ситуациялықсипаттаболады , өйткеніолардымұндайразрядқа жатқызу ісжүргізушешімінқабылдауғабайланысты;
-арнаулы білімдер ғылыми білім болыптабылады;
-арнаулыбілімдер “аналық”ғылымдар базасында синтезделгенбілімдердіңкешеніболыптабылады.
Арнаулыбілімдердіарнаулыеместерденшектеубелгілібірқиындықтарменсебептеледі. Адамның үлкен танымдықмүмкіндіктеріменқабілеттері, жалпығабілімберу дайындықтарын тереңдетуі, ғылыми-техникалықпрогрестегіжетістіктеріоныңжалпығамәлім білімніңауқымыұдайыәрі тезкеңейіпкететіндігідаусыз,соныңсалдарынанкейбірарнаулы білімдержалпығамәлімразрядынаөтеді.
Әдебиеттеарнаулы жәнеғылыми білімдерді теңдестірутуралы түсініккөріністапты.Бұлпайымдаусарапшының қызметінеқатыстыбөлігінде ғанадұрысболады.Шынындада, сараптаманыжүргізуүшінарнаулығылымидеректердің болуыміндетті талаптарболыптабылады.
Алайда, дәлосындайпайымдауөзгесубъектілерге қатысты арнаулыбілімдер қазіргі ғылымментехниканыңталаптарына сайболукеректігінекелісеміз, бірақосындайретіндетек ғылыми білімдерболатындығынбілдірмейді. Қылмыстықістердітергеубарысындатергеушіменсоттыңқандай дабіржалпығамәлім емесбілімдікәсіби меңгергенкез-келген адамдыдәлелдемелержинаументексерудекөмекке алу қажеттілігі пайдаболуымүмкін.
Арнаулыбілімдердің маңызыменмазмұны туралынегізгікөзқарастарғажүргізілген жоғарыдағы талдауҚІЖК 7-бабының 41-шітармағыжалпытүрдеадамкәсібиоқудыңнебелгілібірмамандықбойынша жұмысістеудіңнәтижесіндеалған,қылмыстықсотісінжүргізуміндеттеріншешу үшінпайдаланылатынарнаулыбілімді қылмыстықсотісінжүргізудегі жалпығамәлімемесбілімретінде анықтауғамүмкіндікбереді.
“Арнаулы білім” ұғымымен қатар, ҚР қылмыстық іс жүргізу заңынаалғашқы рет “арнаулы ғылыми білім” дегенұғыменгізіледі, албұларнаулыбілімдердіпайдаланудың ең біліктінысаныретіндегі сотсараптамасыныңқажетті атрибутыболып табылатынарнаулыбілімдердідифференциациялау,арнаулы білімдердің жоғарғы деңгейін бөліпшығару мақсатын алдынақойды.
Заңның “арнаулы ғылыми білім” ұғымына түсінік бермейтіндігінеқарамастан, арнаулығылымибілімді барлықарнаулыбілімдеркөлеміішіненбөліпалуға болатыннегіздерді , біздіңойымызша , белгіліісжүргізушіМ.С. Строгович анықжәнетолық айтыпберді:” сараптаманыңнегізінде ғылыми білімнің белгілібірсаласы, сарапшының қорытындысы-ғылым деректеріненегізделгендәлелдемежатыр. Сараптама істі тергеужәнеқараукезінде “ғылым, техника, өнер мен қолөнерде”арнаулы білім қажетжағдайлардатағайындалады” деген нұсқау біздіңпікірімізше,техника, өнер мен қолөнерғылымғақарсықойылады жәнеғылымдеректеріненегізделмегенсараптамағарұқсат беріледі деппайымдаудыңкерегіжоқ.Техника ,өнер мен қолөнердіңәртүрлімәселелерініңөздеріғылмизерттеудіңобъектілеріболады, сондықтандатехника, өнержәнеқолөнер мәселелерінеқатыстыболсада,кез-келгенсараптама ғылым деректеріненегізделукерек. Сарапшыөзініңтұжырымдарынғылымныңқұбылыстарды зерттеудің заңдылықтарынкөрсететіншынайығылымережелерін, ғылымның жетістіктерін пайдаланады”.
Cондай-ақА.В.Дулов, сараптаманыңерекшелігі “сарапшы пайдаланатынережелердіңқатаңғылымисипаты” болыптабыладыдепесептейді: “көпжағдайлардакәсібитәжірибеменбілік –дағдысотсараптамасын жүргізугеқажетқұбылыстардың себептері менөзарабайланысы туралыбілімді беребермейді” деп түсіндіреді”4.
Арнаулығылымибілімдерсараптамадан басқа, өзгеденысандардапайдаланылуы мүмкін, алайда, сотсараптамасын жүргізуүшін оларды пайдалануміндетті талапболып табылады.
Кез-келген құбылыстың ,оқиғаның, процестің мәнін ұғу, сондай-ақоныңқазіргіахуалын түсіну, үрдістерін анықтау, дамудың келешегінкөруүшінзерттелетінпроблеманыңтарихыноқып зерттеудіңмаңызызор.
Қылмыстықпроцестегіарнаулыбілім институтының туып-өсуімен дамуынафундаменталды талдау А.В.Дулов пен И.Ф.Крыловтың5еңбектерінде баяндалған. СараптаманыңмәніментарихыныңжекелегенаспектілеріXIXғасыр XX ғасыр басындағыбелгіліорыс заңгерлеріК.К. Арсеньев, Я.И. Баршев, Е.Ф. Буринский, С.И Викторский,Л.Е.Владимиров, С.Годлевский, В.К.Случевский жәнебасқалардың еңбектеріне берілген.
Арнаулы білімдердіпайдалану –ғылымипрактикалыққызмет, қылмыстықіс жүргізуғылымының элементіжәне қылмыстық ісжүргізу ғылымыныңэлементіжәне қылмыстық ісжүргізу құқығыинститутыретіндегіүшбағытта дамығандықтан , олардықысқашаәрбіраталғанаспектілерішіндеқарастырайық.
Құқықескерткіштерімензаң әдебиеттеріноқып-зерттеу нәтижелерібұрында арнаулыбілімдерді пайдалану қажеттілігі зорлықпенкісіөлтіру туралы, мүліктуралыдауларменәртүрліқұжаттардың түпнұсқалығытуралы істердіқараудатудыдепесептеугенегізбереді. Мысалы, ЕжелгіРимдежалған жасаутуралыістердіқараукезіндесарапшыларретінде соттажазбаларжөнінде сөйлейтінмамандардың ерекшеалқасыболған.
Сыма Цяньнің (Ежелгі Қытай ,б.д.д.221ж)”Тарихи жазбаларында” императорЦинь Шихуанныңшығарғанқылмыстардытергеужөніндегі басшылығыайтылады, онда өзін-өзіөлтірушілерді тергейтінадамдардыңсот-медициналықтанымдарының жоғарыдеңгейі қарастырылады.Сонымен қатар, адамдытеңдестірумақсатында саусақтаңбаларыҚытайда сонау Тандинастясыкезінде-аққолданылғандығыбелгілі, ал Сун династиясыкезеңігде (900-1278жж) олар тіптенқылмыстықпроцестердеқлданылған. 1247жылыжазылғанатақты “Сиюань-лу”қытайсотмедицинаескерткішікеңінентанымал.Cондықтанда, И.Ф. Крыловпайымдағандай ,сотсараптамасының туып-шыққанжерідәл Қытайболыптабылады.
Ресейдегі еңалғашқысараптамалардың бірі XVI ғасырдыңбасындатарихимұрағаттықактілерге “құпиятасталғанхаттар”депаталатындыжаздыдеп сезіктелгенадамдардыңжазуларынсалыстыруфактісі жәнеудельдіккнязь АндрейСтарицкийөтірікауырды депсезіктенген дәрігер Феофильдіңкуәландыружағдайыкөрсетілген.
Соныменбірге,ежелгі құқықескерткііштері, атапайтсақ, “Русская правда”, қылмыстытергеукезінде әртүрлі “атауларды”(ұрып-соғу іздері) анықтаудыталапеткен,мұнда”сарапшы” рөлін олкезде тексеружүргізуарқылы судья орындаған.Кейіндебұлміндеттербірте-бірте бөлініп , дьяктар, подьяктар, дәрігерлерқолөнершілержәне арнаулы білімдерді меңгергенбасқада “хабардар” және”шеттегіадамдар” шақыртыла бастал-ды. Іс жүргізу тарапынанхабардарадамдардың пікірлеріменқорытындылары оларданжауапалунәтижесіндеалынғанайғақтарретіндересімделген. Солкезеңдегіғылымибілімнің деңгейітартылатынадамдарғақойылатын сұрақтар әліде болсаанықжеткіліктіболаалмады, сондықтан дасудьялар , негізінде ,текзерттеудіңнегізгіәдісі ретінде, көбінде, құжаттыңнемесе куәландырылатынадамның сыртқытүрінқараудыжәнесалыстырмалыталдаужасаудықолданды. Алайда ,1644 жылы Ресеймедицинасытарихы құжаттарында“доктуралар”өлгенадамнаноқтытабу мақсатында онытексерукезіндеоқтиген “жараны ұстапкөрген”,яғнисарапшыларалдындатұрғанміндетті эксперименттіәдіспен шешугетырысқанфактбелгіленген. Екіншібіржағдайда, зорлықпен өлгенадамныңсебебін анықтау үшін мәйіткемедициналықашужүргізген.
Санамаланған фактілерсарапшылықзерттеулердің қазіргіәдістеме-сін әзірлеудіңбасыдепесептелуімүмкін .XVII ғасырдабұрынғыданерекшеленетін өзгешесараптаманыңісжүргізу (салттық) негізіненгізу жөніндегі тарихирастауларбар,ондасарапшының пікіржазбашақорытынды (скаска)түріндебаяндалған.
Сотпрактикасының өсіпкеле жатқанқажеттіліктері, формалдыдәлелдемелертеориясынан бастарту , қылмыстықпроцестіңжаңатүріне жарысыпаздықэлементтерді, ішкісенімпринциптеріненгізу дәлелдемелердітабу,жинау менгзерттеудің, сарапшылық әдістермен әдістер мен ғылыми –техникалық жетістіктердің еңсенімді құралдарынқолдануғаәкелді.
Сараптамалардыңкөптегенқазіргі түрлерінің негізіXVI –XVII,әсіресеXVIII –XIXғасырларда салынды, оғантабиғижәне техникалықғылымдар-дың едәуір жетістіктеріықпалынтигізді.
Криминалистік, сот-медициналық, сот-химиялық, сот-психиатриялық, сотфотографиясыныңтуып-өсіп, дамуындағылыммен практиканың әртүрлісаласындағыбелгіліғалыдар –М.В.Ломоносов, Ю.Ф. Фрицше, В.М.Бехтерев, Е.Ф.Буриниский, А.М.Бутлеров, Д.И.Менделеев және басқаларыжетекшірөлатқарды.
Солуақыттағысараптаманы тағайындағаноргандар әркездесұрақтарды дұрысқоябілмеді, соғанбайланысты сарапшыларөзғылымының мүмкіншіліктерінескере, заттайдәлелдемелергезерттеужүргізеотырып, кейдеолардыңшегінен асып кетіпотырды. Қылымыстықістідұрыс шешуде шешушірөлатқарған, маңызды ескерту –алдын-алу мәнібар жәнеқазіргі уақыттада сарапшылыққызмет үшінөзектілігін жоғалтақоймағансарапшылықбастаманыңүлгілерінЕ.Ф.Буринскиймен Д.И.Менделеевкөрсетеді.