Қайта өрлеу дәуірі іліміне жалпы сипаттама
Кейінгі орағасырлық батыс Еуропаның ең ірі және белгілі оқиғалары болған кезең – Қайта өрлеу мен реформация деп аталады. Феодализм кезеңінің болуына қарамастан, олар өзінің әлеуметтік тарихи түсінігі бойынша, ортағасырлық дүниенің қалыптасқан жағдайларын бұзушы антифеодалды, ертебуржуазды құбылыстар болып табылады.
Ортағасырлық консервативті қорғаушы идеологиямен күрес нәтижесінде тіпті басқаша әлеуметтік–философиялық және саяси-құқықтық көзқарастар жүйесі пайда болды. Жүйенің негізгі ойытұлғаның өзіндік құндылығын тұрақтандыру қажеттілігі, әрбір тұлғаның тәуелсіздігімен беделділігі, адамның еркін дамуы үшін жағдай жасау, әрбір адам өз бақытына өз күшімен жетуіне мүмкіндік беру туралы ойлар еді.
Қайта өрлеу дүниетанымында адам тағдыры оның байлығы, атағы шыққан жеріне, жеке статусына байланысты емес, оның адагершілігіне, белсендігіне, жақсы мінез құлқына қарай шешуі тиіс деп. есептеледі. Индивидтің ең жақсы деген қасеттері – азаматтылығы жалпы игілігі үшін ашынбай қызмент ету деген тезис өз актуалдығына ие болды.
Өз кезегінде жалпы игілік түсінігіне теңдік және әділеттік қағидатына негіделген республикалық құрылымды мемлекет жата бастады. Теңдік және әділеттік, жеке тұлға бостандығымен кеңілдемелері адам табиғатымен мазмұны сәйкес келеін заңды шығаруда көрінді қайта өрлеу дүниетанымы негізінде бұрынғы қоғамдық келісім коцексиясы жаратылды. Оның көмегі арқылы мемлекет пайда болуының және мемлекет билігінің лекетеңділгінің себептері түсіндірді. Мемлекеттік адамдардың әдетте табиғаты бойынша жақсы болып келетін, өз еркінің қаншама маңыздылығына көңіл бөлінді.
Қайта өрлеу дәуірінде саяси-құқықтық идеялар дамуының жаңа кезеңі басталды. Бұл кезең ең алдымен италиян саяси ойшылы әрі философы Николо Макиавелли есімімен байланысты. Саяси идеялардың дамуындағы Макиавеллиның рөлі аса маңызды болатын. Тіпті ол саясат ғылымының негізін салушы болып саналады.
Саясат туралы жаңа ғылым. Николо Макиавелли.
Николо Макиавелли (1469 – 1527 ж.) негізінде саяси ғылымының зерттеушісі бола тұра, біржола саясаткер әрі дипломат та болған. Оныњ басты ењбегі болып єйгілі “Билеуші” табылады. Сол кітабында айтылып кеткен кейбір маңызды ойларымен таныса кетейік:
Барлық мемлекеттер негізінде екі түрге бөлінеді – республикалар жєне жалғыз адам арқылы басқарылатындар. Соңғыларының да екі түрі болатын – мұрагерлік тєртіппен орнатылатындар немесе жаңа мемлекеттер…
Өзінің қолына түскен билікті сақтау – жаңа келген билеуші үшін өте қиын мєселе. Өйткені – адамдар алдымен жаңа билеуші бұрынғыдан жақсы болар деп үміттенеді де бұрынғы билеушіге қарсы шыға бастайды. Бірақ жақын арада қателікке келгендеріне көзі жетеді. Себебі – жаңа билеуші әрдайым бұрынғымен салыстырғанда жаманырақ болып шығады…
Билеушінің басты мақсаты соғыс, соғысқа дайындалу, соғысқа үйрену болатын. Оның бұдан басқа жұмысы да болмауы тиіс. Өйткені — өзге жұмыстарымен салыстырғанда текқана соғыс мєселесін басқа бір адамға тапсыруы мүмкін емес…
Мемлекетті басқару жөнінде былай деуге болады: егер туындайтын кеселдің алдын алсаңыз одан оңай құтыласыз; ал егер сол кесел асқынған болса, оған қарсы дәрі таба алмайсыз…
Жаулап алу құштарлығы шын мәнінде табиғат заңдарына сай келеді және қарапайым жұмыс болып табылады; сондықтан жаулап алушыны әркім де қолдайды…
Мынаны білу қажет: ең қиын жұмыс – бұл ескі тәртіптің орнына жаңа тәртіпті енгізу. Бұл жұмыста бастаушыға қарсы шығатындар болып бұрынғы тәртіпті қолдаушылар табылады; ал жаңа тәртіпті жақтыратындар оны жылдам қолдауға тырыспайды. Себебі, олар жаңалықтарға сенбейді, ескі заңдарды бұзудан бас тартады. Бұрынғы тәртіпті қолдайтындар жаңалықтарға қарсы тайсалмай шығады, ал жаңа тәртіпті ұнататындар болбыр-солбыр оны қорғайды…
Егер біреуге жәбірлік жасау керек болса, оны созбастан бірден жасау қажет; ал егер жақсылық жасау керек болғанда оны бірте-бірте, аздап жасау қажет…
Біздің дәуірімізде ұлы жұмыстарда жеңіске жеткендер текқана алдау жолмен өздерінің мақсатына жеткен. Адал жолмен жүрген билеушілердің саны өте аз. Жақсы билеуші керек болған жағдайда өзінің берген сөзінен бас тартуы тиіс. Сөзінде тұрмағандарға желеу әрдайым табылады. Бірақ сол алдауды ашық көрсетпеу керек. Адамдардың көпшілігі ақымақтар сияқты-ғой, сондықтан олардың басын айналдыруға дайын тұрғандардың саны көп болады.
Билеуші керек болғанда жақсылық істеуден бас тартпауы қажет, бірақ әрдайым жамандық жасауға да дайын болып тұруы қажет. Адамдар күнде билеушінің жақсы екенін көріп тұрсын, бірақ сіз шын мәнінде қандай екеніңізді білетіндер саны өте кем болсын. Адамдар әрекеттің нәтижесіне қарай сізді бағалайды. Сондықтан билеушінің басты мақсаты ретінде тек жеңіс болсын. Ал қай жолмен сол нәтижеге жеткеніңіз ешкімді қызықтырмайды. Нәтижеге жету үшін кез келген шарамен пайдалануыңыз мүмкін…
Билеушінің ақылын көрсететіндер оның жанындағы адамдар, оның жақындары болатын. Егер сол жақындары жақсы болса, адамдар билеушіні мақтайды, ал олар жаман болса – билеушіні жамандайды. Себебі, билеушінің басты қателігі жаман адамдарды өзінің алдына жақындатқаны…
Көмекшінің жақсы-жаманын білудің бір қателеспейтін жолы бар: егер адам текқана өзінің қамын жейтін болса, билеушінің қамын ойламаса, ол ешқашан билеушіге жақсы көмекші бола алмайды, оған сеніп те болмайды. Себебі, мемлекеттің ісін өз қолында ұстап отырған министрдің басты міндеті — өзінің қамын емес, мемлекеттің қамын ойлау. Бірақ билеуші де өз тарапынан адал министрді қолдауы тиіс, өзінің ризалығын білдіру керек. Екеуі де сөйтіп бірігіп істесе, сонда ғана олар бір-біріне сенетін болады; әйтпесе нәтижесінде анауына ма, мынауына ма жақсы болмайды-ау…
Билеушілер тағы да бір нәрсеге көңіілін бөлу қажет. Ол жағымпаздық. Адамдар жағымпаздықты өте ұнатады, сондықтан бұл пәледен құтылу өте қиын. Себебі, билеуші бұл пәлені жоя бастаса, ол көпшілікке жақпайды. Оның себебі мынада: егер адамдарға “ештеңеден қорықпаңдар, маған ойдағыларыңды айта беріңдер, маған тек шындық керек, шын айтқандарыңа өкпелемеймін” десеңіз ол дұрыс болар. Бірақ егер әркім ойындағыны айта берсе, онда сізді құрметтейтіндердің саны азая береді, сіздің абыройыңыз түсе бастайды…
Макиавелли осындай идеяларды өзінің философиясының негізгі саяси аксиомаларының бірімен түсіндіреді яғни адамдардың өзінің негізгі , асоциалды , антиқоғамдық табиғаты аксиомасымен түсіндіреді. “Тақсыр” /немесе «Билеуші»/ авторының адамдар жайлы түсінігі мынандай: олар алдау мен теріс қылыққа жақын , тұрақсыз, жақсылықты білмейді, оларды қазір қорқытата және оңай табыс қызықтырады. Бір ғасыр өткен соң адамның асоциалды тұрпаты жайлы идеяны Т. Гоббс қабылдап , одан әрі өрістетті. “Тақсырда” мемлекет алдында қорқынышты ұстап тұратын жаза қауіпті мен жаза арасында қашықтық тіпті бөлінбейді. Басшы өз қарамағындағыларды өзіне бағындыру үшін ең қатаң шараларды қолдануға дейін бара алады, Мысала, мемлекеттік билік үшін қауіпті және дұшпан адамдарды мемлекет басшысы жоюы тиіс. Жауапкершілікпен қорқудың қажеті жоқ. Мемлекет басшылары сот юрисдикциясынан тыс тұрады: патшадан, сотта ештеңе сұрай алмайсың, тәуелділіктердің жеке істеріне байланысты олардың шешімі тұрақты болуы керек және артқа қайырылмауы тиіс, тәуелді адамдарға үнемі мемлекеттік биліктің бұзылмайтындығын сезіндіріп тұру қажет.
Мемлекеттік билікке бұл бөлінбестікті тек қана ешкімге бағынбайтын , жалғыз, бәріне шексіз билік ететін жоғарғы ерік хабарлай алады. Тек осы ерік қана мемлекеттің өмір сүруін , оның мықтылығын ,оның елдегі тәртібін қамтамасыз ете алады.
Макиавелли сөздігінде мемлекеттік суверенитет деген түсінік жоқ. Бірақта оның мемлекеттік билікті сипаттауынан оның осы түсінікке жақын келгенін байқауға болады. XVI ғ. Қайта өрлеу дәуірінің еуропалық рухындағы гуманистік рух “Тақсырға” өзінің аз әсерін тигізбей қоймайды.
Бұл Макиавеллидік шығарманың негізі – идеалды басшы және оның басқару технологиясы. Осындай басшыға мысал ретінде ол – Цезарь Борджианы келтірген. Ол нағыз жын – шайтандық бұзақы , автор оның тұрпатында ұлы мемлекеттік батыр, Италияны біріктіруші ретінде көрді. Макиавеллидің гуманизмімен келіспеушілігі оның Флоренцилік ретіндегі жеке ұнатуы мен ұнамсыздықтарын туындамайды. О ның негізгі түптері бір – бірінен айқын ажыратылған кесімдердің трагедиялық келіспеушілігі еді, яғни әлеуметтік болмыстың екі әр – түрлі тәсілдерінің: этикалық және саяси.Оның әрқайсысында өзінің жеке сындары бар. 1–сінде жақсылық, жамандық; 2-інде зиян, пайда, ұтыс, жеңіліс.
Макиавеллидің еңбегі оның шектен тыс және қорқусыз саясат пен моралдың объективті қатынасын көрсетуде білдіреді.
Мартин Лютердің көзқарастары
XVI ғ. 1–ші ж. Батыс Орталық Еуропада өзінің әлеуметтік, экономикалық және саяси нысаны бойынша антифеодалдық және идеологиялық нысаны бойынша діни /антикотоликтік/ қозғалыс кең етек жайды. Осы қозғалыстың басты мақсаттары ресми – католиктік шіркеуінің ресми доктринасын түзету шіркеу ұйымының қайта құру, мемлекет пен шіркеудің өзара қатынастарын қайта құру болғандықтан ол реформация деп атала бастады.
Еуропа реформациясының ең басты ошағы – Германия.
Реформация жақтаушылары екіге бөлінеді. Біреуінде оппозицияның бай бөлігі жиналды – империядан тәуелсіздікті иелену үшін жақсы жағдайды пайдалануға бағытталған және шіркеу мүліктерін тәркілеуден пайда алып қалуға дағдыланған зиалы князьдер бөлігі, бюгерлік ,төменгі дворяндардың көпшілігі жатты. Бүкіл осы топтар оның ішінде бастысы бюгерлік, бірқатар айтарлықтай үлкен емес реформалар өткізгісі келді. 2–ші бөлігінде халық бұқарасы шаруалар мен плебейлер бірікті.Олар алдында үлкен талаптар қойды,әлеуметтік ,әділеттік бастауына дүниені көтеріліс арқылы өзхгертуге күресті.
Реформациялық қозғалысқа осындай әр–түрлі қоғамдық күштердің қатысуы, әрине бір–бірінен айқын ажыратылатын мемлекет, құқық, заң туралы көзқарастары саяси бағдарламаларды туғызды. Бұлай бола тұра бұл бағдарламалар реформациялар жалпы ойларға ие болды. Мысалы: реформацияның барлық жақтаушылары діни ақиқаттың жалғыз қайнар көзін қасиетті мұраны теріске шығарды. Олар ,халық бір ғана сеніммен жасау керек дегенмен келісті, оған сенушіні құтқару рөліндегі духовенство араласпауы керек.Олардың бәрі шіркеулік құрылымының демократцасиялану түбегейлі өзгерісін қалады, шіркеудің жер байлығына қолсұғуын қолданады, оның Рим куриясына тәуелділікте болуына қарсы болды және т.б.
Реформацияның бастауына тұрған және оның бюргерлік қанатының аса ірі идеологы, неміс теологы Мартин Лютер /1483–1546/ болады. Осы кісі Германиядағы реформацияны барлық қатысушыларын рухтандыру, біріктірген діни саяси лозунгтерді құрастырды.
Лютерлік ілімнің бастаушы тезисі – ол құтқаруға тек сенім арқылы жетуге болады. Әрбір сенуші адам құдай алдында, өз сенімі арқылы ғана ақтала алады. Осы кезде ол өз өзіне шырақшы болады да католик шіркеуінің “аса қасиеттілік ойы” қызметінде қажетті болмай қалады.
Ең ақиқатты болып табылатын тек қана құдайға адамдар құл ретінде адал бағынуға міндетті (князден шақыруға дейін). Құдаймен салыстырғанда бүкіл адамдар ештеңеге тұрмайды. Ешбір адам сияқтыдан аса алмайды клир қарапайым адамнан еш ерекшеленбейді, бүкіл сословилер тең. Лютердің бүкіл реформация жағдайындағы христиандықтың трактаты тең құқықтылық қағидатының ең алғашқы ерте буржуазиялық ойларының бірі болып табылады.
Лютердің есептенуінше ,сенуші адамның іштей діни, өмірдің ақиқаттық христиандық жолын таңдау мүмкіндігі тек қана бейбіт тәртіпте іске асады.Бұл тәртіп іске асуы зиалы билік мемлекет мекемемен құдай заңы емес, табиғи құқықпен қамтамасыз етілген құдай еркінен туындаған табиғи құқық құдай құқығынан өзгеше феномен. Бірақ оған сүйеніп тұратынзиалы биліктің табиғи құқығы адамдар мінез – құлқын ,мүлкін,заттарпын басқаруға мүмкіндік береді.Лютер есептеуінше рух бостандығы сенім арқылы, адамның ішкі дүниесі мемлекет юрисдикциясынан тыс, оның заңдарының іс–әрекеттінен тыс орналасады.Өзінің мемлекет концепциясында Лютер оның теоретикалық маңызын түсіну үшін маңызды болатын табиғи құқық ауқымы мен бейбіт қатынастар шегінде зиалы биліктің адамдық оймен анықталатын нақты мүдделерді ,тәжірбиелік ойларды қолдануды дұрыс деп анықтады. Дұрыс мақсатты ойланып басқаратын князь /монарх/ билікті жеңілдік ретінде емес, оған құдай берген белгілі бір тапсырма ретінде көреді.
Негізінде христиандық басқарушы өзін халық басқарушысы емес, жалпы ие ретінде есептеуі тиіс. Бірақта М.Лютер сол кездегі герман мемлекеттілігінің демеократиялық қайта құрылуының қажеттілігін түсініп оны жырлаудан тіпті алыс болды. Ол өзіне бағыныштыларды монархтарға бас июді ,билікке қарсы шықпауды және ол келтірген бүкіл әділетсіздіктерге көнуге шақырды.
Жан Кальвинніңсаяси ойлары
Реформацияның көрнекті идологтарының және ықпалды қызметкерлерінің бірі Жан Калвин /1509–1564/ болды. Швейцарияда тұрақтанғаннан соң ,ол онда “Христиансеніміне ақыл кеңес”/1536/ атты діни трактат басып шығарды. Калвин шығармасының негізі – құдайдың алдын–ала анықтауы туралы догма.
Ж.Кальвин есептеуінше құдай адамдарды алдын ала біреулерін сақтық пен жәнатқа анықтаса, ал біреулерін – өлімге белгілейді. Адамдар құдай еркін өзгерте алмайды, бірақта ол жайлы жердегі өмірлерінің қандай болып өтуіне қарап білуіне болады. Егерде олардың кәсіпқойлық қызметі жақсы жүріп жатса ,онда олш адамдар сеніміне ие, еңбеккер,жақсы істерді көп істейтін ,билікке бағынышты адамдар, ал олай болса құдай олардың жақтаушысы.
Абсолюттік құдай алдын-ала анықтау догматына сәйкес нағыз кальвинист үшін оның негізгі парызы өзін-өзінің мамандығын арнауында ,өте сақтаулы және сақты иегер болу және жан ләззаты мен санасуды жек көру керектігінде белгіленеді және осы догмамен белгілейтін зат ол феодалдардың сословиелік жеңілдіктер шығу тек аса маңызды емес.
Осылайша Ж.Кальвин спецификалық діни құралдар арқылы Батыс Еуропаның капитализмнің рухани өмірі мен буржуазиялық әлеуметтік – эканомикалық тәжірбиесінің құрылу процесінде мықты итеріс берді.
Ж.Кальвиннің шіркеу құрылымының түбегейлі реформасы да буржуазиялық сипатқа ие болды. Шіркеу қауымдарын ең бай деген халықпен сайланып алынатын старшындар және арнайы шырақшылар саны жоқ діни қызметтерді қызметтік міндеттер ретінде атқарып жүрген үгітшілер басқара бастады. Престивитерлер мен үгітшілер өзара келісім арқылы бүкіл қауымның діни өмірін біліп, басқаратын консисторияны құрады.Саясат туралы ілімдерде қабылданған шіркеудің осындай қайта құру ой идеясы өзінің кейінгі дауында республикандық және тіпті республикандық – демократиялық бағдарламалардың құруының концептуральды базасына айналды. Бірақ та Жан Кальвиннің өзі мемлекет туралы сұрақтарда өте бай болды. Ол феодалдарды олардың істеген қуғындаушылар , заңсыздықтары үшін қаруы өз бағыныштылары болып қалатын құдай қаһары тиеді-деп айта тұрып , әрбір билікті құдайлық деп жариялады.
Ж.Кальвин ойынша тиранияға қарсы тұру құқығына тек қана мемлекет басшысы бағынышты билік органдары , шіркеу және өкілді органдармен мекеменлер ие.Оның көзқарасы бойынша қарсы тұрудың бүкіл әдістері қолданылып біәткенде , күресетін заңды нысандары біткенде тиран құлауы және бағынбаушылық болуы мүмкін.
Ж.Кальвин үшін басқарудың ең жаман нысаны – демократия болды. Өз қалауын мемлекетті басқарудың олиграхиялық ұйымына б ерді. Кальвин доктринасының ерекше белгісі –ондағы әртүрлі көзқарастармен бекінімдерге қатьаң діни /шыдамсыздық,әсіресе шаруа плебей еместерге 1544–1564 ж.ж./ Женева конститориясын басқарған Кальвиннің саяси тәжірбиелік жұмысы осы қатаң доктринаны толықтырып , аяқтады. Бұл консистория өзіне қала магистратын бағындырды. Азаматтардың артынан те,ргеу қойылды, қоғамдық өмірдің әр– түрлі салалары жалпы регламентацияға ұшырады, жазылған нормалардың сәл ғана бұзылуына ауыр жазалар қойылды, еретик деп есептелгендердің бәріне өлім жазасы кесілуі әдеттегі іске айналды.
Кальвинистік идеология тарихта ерекше байқаплмалы орын алады.Ол Батыс Еуропадағы 1–ші буржуазиялық төңкерісінің аяқталына және елде республикаорнауына әкелді. Оның негізінде Англияда және ең алдымен ШотландиядаРеспубликандық партиялар пайда болды. Реформацияның басқада идеялық бағыттарымен қатар калвинизм негізіндеXVII-XVIII ғ.ғ. буржуазияның классикалық саяси заңды көзқарасы, дүние танымы қалыптасты.
Жан Боденның саяси-құқықтық ойлары
Социализм деп аталған қоғамдық шегінде ерекше антибуржуаздық мазмұнға ие билік, мемлекет және құқық мәселелері пайда болды. XVI-XVII ғ.ғ. социализм Еуропа қоғамының ой қабілеті өмірінде өзара және бірталай байқаулы орын ала бастады. Мемлекет, құқық, билік мәселесіне ойшыл әлеуметтанушылар жауапты мына сұрақтардан іздейді: жеке меншікті адамдар арасында материалдық теңсіздікті, басқаруды бұрынғы тирандық нысандарын жойған, мүліктердің бірігуіне негізделген құрылымды құра алатан саяси заңды институттар қандай болуы тиіс деген мәселелер.
Үнемі қоғамдық төменгі топтың әлеуметтік әділеттілікке ұмтылуы байқалатын осы қозғалыс ішінде әр түрлі көзқарастар пайда бола бастады. Бұл идеологиялық ойлар тек қана ойлардың келешектегі қоғамдық билік ұйымдарының жобаларының әр түрлі болу себебінен бір – бірінен ерекшеленбейді. Оған сәйкес жаңа бейбіт тәртіп құрылуы тиіс қағидат бойынша да ерекшеленеді.Бір жайдайларда алдынғы қатарға шығып мұндаі қағидат атауына ие болатын – рационалдық болса, басқа жағдайда бостандық, 3-сінде теңдік т.б. Бұндай жобаларда әртүрлі әлеуметтік тарихи тәжірбие көрінеді. Дәл осыны әлеуметтанушылардың саяси- заң институттарының жүйесін ,олардың есептеуінше алдағы қоғамға жарамды жүйесін жобалау әдістемесі туралы айту керек. Айтылған ойшылдардың саяси – заң ойларын шығаруының тәсілдері, стильдерінде бір қатар ерекшеліктер бар.
16- жүзжылдық соңғы үштігінде Францияға кальвинизм енгеннен соң ол қатал діни қарама-қайшылық сахнасына айналды. Бір жағынан католиктер, екіншщі жағынан – протестанттар өмірге емес өлімге шиеленісті күресті. Оларды ешбір сенім шыдамдылық қағидатымен дәстүрлі мамандықтардың тек құқылы, ең маңыздылығы және тек беделдігімен келіспеді. Бұл өзінің көемімен қайшылық деңгейімен азаматтық соғыста ұқсаған қайшылықты күрес мемлекеттің өміріне үлкен қауып келтірді. Тек бейбітшілік қана дінді де ,оның ішіндегі әр-түрлі адамдар да сақтайалатын белгілі болды. Бейбітшілік қоғамдық санада тек приоритеттік құндылықтарға ие бола бастады. Халықтың жеке топтары мен емес, мемлекеттің жалпы мүдесімен бейбітшілікті қамтамас етуге үміт монархпенбайланысты болды. Бірақта ол монархтың еркі өз бағыныштылары үшін жағыз және міндетті заң болуы тиіс, бұл заң корол билігіне қарсы шығуға кез- келген мүмкін болатын жақдайды ескеріп оны жою тиіс.
Ұлттың құлауына дейін алып келетін азаматтық соғыстан тирания жақсырақ деген көзқарас қалыптаса бастады. Король билігінің қандай жағдайды қалайша діни және басқада салалардан жоғарғы тұрған жалпы мемлекеттік мүдделерді іске асырудың теориялық негіздемесін көрнектіфранцуз саясиойшылыЖан Боден /1530-1596/ қарастырды. Оның мемлекетке деген орталықтанған монарх билігін нығайтыудыңжолдарымен әдістемесіне көзқарасы оның “Республика жайлы алты кітап” атты еңбегінде көрсетілген.
Республика түсінігінде Боден сол кездегі, яғни Ежелгі Римдегі мемлекет деп түсінді. Еңбек мемлекеттің баламалауымен ашылып тұр. Боден бойынша мемлекетдеген көптеген отбасыларменжәни құқыққа сай егеменді билікпен атқарылатын, ол үшін жалпы болатынымен басқару. Нақты түрде “Респулика туралы алты кітап” осы анықтаманың түсінігі мен
Мазмұнын ашыуға арналған. Біріншісәінде- қоғамның әлеуметтік негіздері қарастырылған, екіншісінде мемлекет нысандары, үшінсінде- инстиуттар, төртіншісінде мемлекет құрылымындағы өзгерістер меноларға бақылау, бесінші — жақдайларға бақылау және мемлекет міндеттері және соңғы алтыншысында – билік құралдары және ең жақсы мемлекеттік нысана сұрағы.
Боденде мемлекет бастауды – жанұя. Өз статуты бойынша отбасы басшысы — млекеттік биліктің белгісі және көрінісі. Мемлекеттік ұйым ретінде келісім арқылы пайда болады және оның ең жоғарғы мақсаты адамдардың сырытқы сұлулығын қамтамасыз ету емес. Ол оның билікті кепілдей отырып, жеке тұлғалардың нағыз бақатты болуына қамқаолық жасауында жеке тұлғалардың нағыз бақыттыболуынна қомқорлық жасауында, жеке тұғалардың бақаты дәстүрлі түрде құдайды, адамды жекетабиғатты тануға негізделген және соңғы нәтижеде – құдайға сыйыну. Мемлекетке қарсы шығыуға ешқандай бастаушы себеп болмауы тиіс. Содай-ақ ол егеменді болуына байланысты.
Мемлекеттің егемендігі мәселелерін көру – Боденнің саяси теоретикалық ілімінің дамыуына негізделген ең үлкен еңбегі еді. Боден айтуынша: егемендік – бұл римдіктердің беделдік – деп тайтын бұйырудың жоғарғы билігі білдіретін абсалютті және жоғары билік. Егеменділіктің абсалюттілігі егемендік билік өз күшін танытыуда да белгілі бір шектеу көмеген кезде орын алады. Егемендіктің тұрақтылығы егеменді білік белгілі бір анықталмаған ұзақ мерсізішінде өмір сүрген уақытша билік ұзақ уақытқа сақтала алмайды, орын алады.
Боден бойынша егемендікбилік сондай- ақ бір тұтас билік, яғни біртұтас дегенді ол өзіне берілген қызмектті ешкіммен бөлісе алмайды жән бөліспеуіде керек: ол өзінен жоғарғы немесе тең тұрып бәсекелесетін тешбір органды келтірмеуге тиіс. Боден егемендіктің бес ерекшелік белдгісін көрсетеді.
Олардың біріншісі –мемлекеттік мекеменің бағыныштарына арналған заңдар шығуы. Екіншісі – соғыспен бейбітшілік сұрақтарын шешу, 3-сі лауазымджы тұлғаларды тағайындау, 4-сі соңғы инистансия соты ,жоғарғы соты ретіндегі іс-әрекет, 5-ші кешірім жасау.
Боден өзінің “Мемлекеттік билік егемендігі” трактатында бір қатар толықтырулармен анықтамалар енгізді. Оның бірі егеменді билік міндетті түрде сақтауы тиіс талаптарға қатысты. Мысалы, егеменді мемлекетті билікте құдай және табиғи заңдар орын алуы тиіс. Сонымен қатар кез-келген адамзат заңынан жоғары тұратын және өз қарамағындағылардың өмірімен өлімін еркін шеше алатын егеменді мемлекеттік билік от басы ісінеараласуға, сенім шыдамдылық қағидатын бұзуға және әсіресе олардың келісіменсіз, меншік иесінің еріксіз бағыныштылардан алымды алуға болмайды.
Боден көзқарасы бойынша бірлік пен мемлекеттік биліктің егемендігі тәжірибеде үнемі бір-біріне сай келе бермейтінбилік пен басқару түсініктерімен қатынасады. Әдетте егеменді билікті ұстаушы уақатша және белгілі бір шарт негізінде биліктің бірнеше функцияларын тағайындалатын лауазымды тұлғалар өзіне қатысты да бағыныштыларына да қатысты ештеңе істей алмайды. Жалпы үшін міндетті заңдарды шығару егемендіктің маңыздылығы бойынша бірінші белгісі болып табылады. Егемендік заңды шығарады, бірақ құқықты құрмайды. Боден қатаң түрде ойларды айырып, оардың әртүрлі салалы екендігін түсінеді. Құқық өзімен әділеттік әкеледі, ал заң – бұйрық. Тереңдей зерттейтін саяси ойшыл ретінде Боден егемендік қалай пайда болды, оының түп негізі қайда, оны басқа біреуге болама, тартып алуға бролама?- деген сұрақтарды көтермеуі мүмкін емес. Сұрақтардың 1-ші бөлігінде жауап мыандай:Егемендік халықты құратын еркін және ой қабылетті бар тәндерден тұрады. Мұндағы халық жайлы айту Боденнің халық билігі жақтаушы екендігін білдірмейді.Қойылған сұрақтардың 2-ші бөліміне ол былайша жауап берді: өлім және өмір құқығы бар, жоғарғы және тұрақты билікті халық белгілі бір азаматқа ешбір шектеусіз бере алады, меншік иесі өз затын басқа біреуге келген ияқты.
Боденде азаматтың бірі- монарх болып табылады. Оны онархия пайдасына агументі осы. Әлемде – құдай, аспанда күн басқарушы болса, онда қоғамды құраушы адамдарда да бір басшы болуы тиіс. Осы суверендік / оның трактатында – абалюттік / монарх билігі нағыз уағыздаушы, жақтаушысы болып табылады.
Бұл монархизм шартында басқарудың аристократиялық және демократиялық нысандарының жеке элементтерін терістеуболып табылмайды. Аристократиялық элементтер мемлекет басшысы лауазымдарға білікті ең жақсы бай адамдарды тағайындаған кезде іскесады. Демократиялық элементтер мемлекеттік басқаруда монархтың бүкіл лауазымдарға барлық басы бос және ол қабылетті бар жеке тұлғаларға жол ашқан кезде пайда болады.
Биліктің атқарылыу тәсіліне байланысты. Боден бүкіл мемлекеттерді үш түрге бөлді: заңды вотчиналық тирандық заңдыболып бағынушыларсуверен заңдарына . мұндай мемлекетті бұл патшалық ол монархия деп атады.Ел үшін монархтың құдайдан қорқыуы керек айыптыларды кешіретін ұйымдарды өткізе алатын, жоспарларды іске асыруда батылы жетістіктерге жете алатын қыйындықтарды қатаң болатын сөзінде тұра алатын кеңес беруде ақылы, өз қарамағындағылардың қомқоршысы бола алатын дотарана ұқыпты дұшпандарына қорқынышты оған қарастырылған көңілімен қарайтын бәріне әділетті болыуы керек. Боден келісімділік әділеттікке жетуге тырысты. Боден үшін әділеттік сыйлықтармен жазалауды бөлу және өзіне теңдікпен ұқсастық қағидатын біріктірген әр бір адам құқығы болып табылады. Құқық белгілі бір мемлекеттікмақсаттарға жетудің құралы дақарастырылған БоденМаквивелииден айырмашылығы құқықтың мемлекет басшысы ретінде шығыуы.
Боденнің өзінің интелектуалдықмазмұны және тарихитүсінігі бойынша саяси- теориялықкөзқарастары жаңа кезеңнің саяси құқықтық ойларына ұмтылыс алады.
Келесі жүзжылдықтағы мемлекет және құқық туралы ғылым XVI ғасырдан тіпті алмасып кетті. Бұл қозғалыстың болыуына сол кезеңде мемлекеттік егеменділікті қажеттілігін дәлелдеген және соны мен бірге мемлекеттік биліктің әрекетінін негізін белгілеп құқықтың беделділігін көрсеткен Боден себепкер.
Томас Мордың“Утопиясы”
Қаралып жатқан кезеңдегі социалистік бағыттың ең көрнекті өкілдері Томас Мор /1478 — 1535/ және Томмазо Кампанелла /1568 — 1639 / болды. Т.Мор өзіндік эпохальды “Утопия” шығармасының авторы . Т.Кампанелла дүниежүзіне белгілі “Күн қаласын” жазған болатын. Т.Мор “Утопия” еңбегінде – жеке меншік жойылмайынша әлеуметтік ағзаның дұрысталуына ешқандай мүмкіндік жоқ.Бұдан басқа- жеке меншік бар жерде мемлекеттік істердің дұрыс және жақсы ағынын байқауға болмайды. Адамзатқа бір ғана жол – ол жеке меншікті түбегейлі жою.
Т. Мор бойынша қоғам байлар келісімінің нәтижесі болып саналады. Ал мемлекет олардың қаруы ғана. Олар оны халықты қуғындау мақсатында, өздерінің материялдық мүдесін қорғау үшін пайдаланады. Байлар өзіне кедей адамдарды күшпен, қулықпен жәнеалдаумен бағындырып, оларды тонайды. Бұл заң арқылы да халыққа мемлекет атынан салынатын билік ережелері арқылы да жасалады.
Сол кездегі қоғамға мысал ретінде Т. Мор ойдан шығарылған елді суреттейді. Бұл ел жеке меншіктен және оған ұқсас құбылыстан құтылып, бұдан соң қиындықсыз жақсы өмін сүре алады. Утопияда жекеменшік жоқ. Ондағы жер – қоғам меншігі. Ондағы өндірілген өнімнің барлығы қоғам меншігі. Ол жан ұямен өңделеді. Әр бір от басы белгілі бір айналысады. Утопиялық қоғамның өндірістік құрылымын отбасылық қол өнерлік ұйым құрайды. Ауылшаруашылық жұмыстарды бүкіл азаматтар жасайды. Жұмыс күні 6 сағат. Ерекше лауазымды тұлғалар утопиялықтар қалай жұмыс істейтінін бақылау керек.
Томмазо Кампанелла және оның “Күн қаласы”
Т. Кампанелла “Күн қаласы” еңбегінде – ісәрекеттің негізгі үш түріне арналған және оның әр біреуін меңгеруші биліктің үш негізгі бұтағын бөліп көрсетеді. Іс–әрекеттің бұл қандай түрлері?Біріншіден – әскери іс, екіншіден – ғылым, үшіншіден – халықтың көбеюуі, оны тағам және киіммен қамтамасыз ету, сондай–ақ азаматтарды тәрбиелеу. Билік бұталарын үш басшы басқарады: күш, даналық, сүйіспеншілік. Олар өз кезегінде үш лауазымға ие болатын, үш басқарушы тікелей бағынады. Басқарушы пирамиданың белгірейтін барлық азаматтардан білімімен, дарындылығымен, тәжірибиесімен, біліктілігімен асып түсетін жоғарғы басшы – метафизик. Зиялы және рухани биліктің басшысы ретінде ол барлық сұрақтар мен тартыстырады шешу құқығына ие. Жеке меншік жоқ Күн қаласында жер шаруашылығы, қолөнер және т.б. солярийлердің біреккен еңбектік ісі болып табылады, ал бұл істі басқаратын өзіне бағынышты лауазымды тұлғалар, мамандар мен басшылар. Өндірілген өнімқажеттіік өлшемі бойынша әділетті түрде бөлінеді. Соляршілер өзіне қажеттінің бәрін қауымнан алады, ал лауазымды тұлғалар өзіне белгіленген көп алып қоймауын бақылайды. Бірақта әр бір солияридің материялдық игілігі, оның ден саулығы қарым – қатынасы жайлы қамқорлық. “Күн қаласының ” лауазымды тұлғаларының міндеттеріне кіреді. Ол сондайақ қауым мүшелерін оқытып , тәрбиелейді ,олардың рухының жағдайына қамқорлық жасайды. Т.Кампанелла оларды рухтандыратын нысандарды белгілеп, ақындар шығармашылығына да араласады.Жалпы алғанда ерте социалистік доктриналарды екі бір – біріне сай келмейтін бастау бар. Адамның қоғамдағы орнын анықтайтын оның интелектуалды, гуманистік жетістіктер факторларын дұрыс бағалау тығыз түрде авторитарлық аскетизммен ,жеке адам тұлғасымен ,оның еркін жан – жақты дамуы үшін ұйымдық және құқықтық жасауға бос көңілділікпен байланысады. Осы қаралатын кезең үшін ,социалистік саяси – заңды көзқарастары үшін басқа бір қарапайымдылық – бөлшек.
Ортақ мүлікке негізделетін мемлекеттік ұйымдастырушылық сұрақтарға әділ түрде мұхият көңіл бөле тұрып , олар жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтары, азамат пен мемлекеттің құқықтық байланыстары.Осындай құқықтар мен бостандықтардың кепілдеме жүйесі жаопы тіптен айтқан емес. Бұл негізінен келесі социалистер ұрпағының көзқарастарының сипаттамасына сай келді.
Гуго Гроцийдың құқықтық ілімі
Гуго Гроций – мемлекет пен құқық туралы ерте буржуазиялық ілімнің өкілі. Жаңа заманның табиғи және халықаралық құқықтың рационалистік доктринасынқұрушылардың бірі, даңқты голландық юрист және саяси ойшылы. Гроций ілімдері бойынша мемлекет табиғи құқықтың бастамасынан дедуктивні тәсіл арқылышығарылатын салдар. Мемлекет — құқықпен жалпы пайданы сақтау үшін жасалған еркін адамдардың жетілген одағы, — деп жазған Гроций. Адамдардың мемлекет құруға дейін күйіГроциймен табиғи жадай ретінде негізделеді. Жалпы табиғи құқықты жүзеге асырудың ішкі логикасы, сол секілді табиғи күйдің сыртқы – жағдайлық жағының даму адамдардың құдай бұйрығы арқылы емес, бірақ азаматтық билік бастауын алатын шашыраған бөлек жанұялардың езгіге қарсы әлсіздігі тәжірбиесі арқасында пайда болған мемлекеттің еркін бірігуіне әкелді. Сонымен Гроций бойынша мемлекет таза адаммен бекітілген, бірақ кейіннен адамға жағымды құбылыс ретінде құдаймен жақталған. Оның талқылауында мемлекет әлеуметтік мағынасы бойынша байлардың кедей мен әлсіздерге қарсы құпия келісімі секілді емес езгіге түскендер мен әлсіздердің қуатты мен күштілерге қарсы одағы ретінде көпшіліктің азшылыққа қарсы келісімі.
Гроций бойынша жоғарғы биліктің негізінде биліктің әрекеттері өзге билікке бағынбаумен өзге биліктің көзқарасына сай жойылуы мүмкін еместігі жатыр, яғни жоғары биліктің түсінігі егеменді билік. Жоғарғы биліктің жарлпы тасушысы жалпы мемлекет, ал би лікті тасымалдаушы сол халықтың заңдарына сай бір немесе бірнеше тұлға болуы мүмкін.
Гроцийдің бағасы бойынша өзінің егемендігін жоғалтқан яғни өзге халықтың үстемдігінің астына түскен халық толық мағынада мемлекет емес, ал он ұстаушы мемлекетте бағынған мүше. Яғни егемендік мемлдекеттің ерекше белгісі.
Әр түрлі авторлармен ұсынылған басқару нысандарының сыныпталуын қарастыра отырып Гроций патшалық билік,әйгілі Вельможалар билігі, ер кін азаматтық қауымдастық, демократиялық республіка және тағы басқа атап өтеді. Оның бағасы бойынша басқару нысаны үлкен рөл атқармайды, халық басқарудың өзі таңдаған нысанын Ала алады, себебі белгілі бір құқықтық тәртіпті оның ныанының жағымды жақтарын бағалау арқылы емес, ал ол түр. Әр адамның пікірі де әр түрлі болуы мүмкін, ондағы адам еркінің жүзеге асу деңгейіне байланысты бағалау керек. Бірақ сонымен қоса оның тиранияға қарасты және аристократиялық басқару нысындарына қарасты жағымды көз -қарас байқалады. Ол сенімі бойынша аристократияға бағыт ұстаған буржуазиялық ойшыл мен голланд қоғамының сауда өндірістік төбе өкілдерінің басқа руын жақтасада, ол басқарудың демократиялық нысанын жоққа шығармады.
Халықтың егеменді болу мүмкіндігін жоққа шығармай отырып Гроций жоғарғы билік барлық жерде халыққа тиісті. Сол себепті билі гін өз мақсатында қолдаған патшаны түсіріп он жазалау керек деген пікірді ұстанушыларға қарсы шығады. Гроций бағыныштылардың жоғарғы билікке немесе жоғары билік құзыры бойынша әрекет жасап жатқан оргеадарға қарсыласу құқығы сұрағына арнайы көңіл бөледі. Жалпы ол бағыныштылардың жеке еркіндіктері мен құқықтары мемлекетпен азаматтық би лікті құру туралы келісім жасалғаннан кейін тоқталады деп санаған. Осымен қатар ол бағыныштылардың қарсыласу құқығына қарсыласпау туралы құқығын қояды. Одан тек қатты қажеттілік туындаған кезде және бағыныштылардың қарулы қарсыласуы көптеген княздердің өлімі мен мемлекеттің аса қатты шайқалуына әкелмейтін жағдайға ғана аттануға болады. Гроцийдің мемлекетшілдік, сол секілді халық аралық қатынастар туралы саяси құқықтық ілімдері бейбітшілікпен құқықтық алғы шарты бекітуге бағытталған.Тацит секілді Гроций – еркіндік, әлде бейбітшілік, қайсысы неғұрлым маңызды,- деген сұрақты маңызды санады. Гроций тұрғысынан қарағанда құндылықтардың қақтығысы жағдайындағы шешімі бейбітшіліктің артында.Осымен байланысты оның Фавония азаматтық соғыс заңсыз басқарудан неғұрлым жаман деген тұжыроымы орынды.
Ең басында соғыс пен бейбітшілік проблемалары мен халық аралық қатынастарды реттеу мен құқықтық рәсімдеу қажеттілігін дәлелдей отырып Гроций соғыс құқықпен мүлдем бірікпейтін құбылыстар деген кең тараған пікірді сынаған. Кей біреулердің соғыс кезінде барлық құқықтар тоқталады деген тұжырыммен келісуге мүлдем болмайды. Себебі құқықпен шындықты сақтамай соғыс бастауды басталған соғысты жалғастырудың мүлдем керегі жоқ, — деп жазған.
Гроций бойынша соғыс өздігімен табиғи құқықпен қайшыласпайды, әрбіреуіміз табиғатымыздан өз құқықтарымыздыңқорғаушыларымыз, сол үшін бізге ой берілген. Соғысқа сонымен қатар құдай заңы мен халық құқығымен тыйым салынбаған. Бірақ бұл барлық соғыстар әділетті легенді білдірмейді. Гроций өзінң аталған проблематика заңды ыңғайы рухында әділетті және әділетсіз соғыстарды айыраотырып, соғыс басталуының әділетті себебі тек құқық бұзушылық бола алады деген. Әділетті соғыстарға ол қорғану үшін соғыс, мемлекеттің тұтастығы үшін соғысты, мүлікті қорғау үшін соғысты жатқызған. Әділетсіз соғыстар құқық бұзушылықтың көрінісі. Гроций бойынша әділетсіз соғысты тұтатушылар істеген істердің орнын өздерінің күштері немесе кеңестері арқылы толтыруға міндетті. Олар соғыспен қатарлас, оның салдары үшін жауапты.
Жалпы алғандаГроцийдің соғыспен бейбітшілікке құқығы туралыІлімі бейбітшілік пафосқа толы. Осыған байланысты оның соғыстарбейбітшілікті орнату үшін жүргізіледі, ал бейбітшілік соғыстың соңғы мақсаты тұжырымы айқын көрініс береді. Гроцийдің бейбітшілікпенсоғыс туралы Ілімі адамдар арасындағы өзара келісімі теңдік рационалды- құқықтың қағидаттарына егеменді мемлекетпен сақталатын және ерікті түрде берілетін бір тұтас халық аралық тәртіп идеясына негізделген жаңа типтегі әлемдік қоғамдастықты құруға бағытталған.
Гроцийдің халықаралық қатынастар құқығының зайырлы доктринасын құрастыруға қосқан үлкен үлесі оны халықаралық құқықтың әкесі, — деп атауға негіз бола алады. Гроцийдің табиғи және мемлекеттік құқық туралы, мемлекеттің және құқықтың ерік бекіту нысанының пайда болуының келісімдік мінезі туралы Ілімі жаңа зайырлы көзқарастың заңды теориялық негіздерінің құрылуымен саяси – құқықтық ойдың әрі қарай дамуына сезімді әсерін тигізді.
Спинозаның саяси және құқықтық ілімдері
Құқық, мемлекет және қоғам проблемасына жаңа рационалистік ыңғай өзінің дамуын даңқты голланд философы мен саяси ойшылы Барух |Бенедикт| Спинозаның |1632-1677| шығармашылығында орын тапты.
Оның саяси-құқықтық көзқарастары “Богословско-политичскийтрактат”, “Этика, доказанная геометрическим методом” және “Политический трактат” еңбектерінде жазылған. Ол табиғат заңдарын табиғи жарықпен ашылған құдай шешімі ретінде мінездеді. Яғни олар құдайдың сөзі емес адамның санасымен ашылған.
Заңдар табиғатын осылайша түсінуге орай Спинозаның табиғи құқықты түсінуі, тұжырымдауы да осыған негізделеді, себебі адам табиғаттың бір бөлігі және оғанбарлық қалған табиғатқа секілді барлық табиғи заңдылықтар мен қажеттіліктер таратылады. Спиноза сонымен “мен құқықтың табиғатының астынан соларға сай әрекет ететін, яғни табиғаттың өзіндіккүш қуатын заңдар мен ережелер тәрізді түсінемін ”- деп жазды. Сол себепті барлық табиғат бойындай әрбір индивидтің де табиғи құқығы, оның күш қуаты алысқа қалай өрлесе, солайша алысқа өрлейді,-деп жазған.
Бірақ табиғи күй жағдайында белгілі бір жалпыға бірдей құқық болмайды, мұндай жағдайда адамдардың сақтануы, олардың мақсаттарына жетуі, өмір сүруі қамтамасыз етіледі.Бірақ сана заңдарына сай өмірге яғни қауіпсіздік, бейбітшілікөмірге неғұрлым жағымды заңды түрде өту үшін адамдар ол туралы келісім-шарт жасалу керек болады. Спиноза сонымен бұл әдіс арқылы қоғам табиғи құқықпен ешбір қарсыласпай құрылуы мүмкін, ал егер әрбіреу өзінде бар күш-қуатты адамға тасмалдаса, онда әрбір келісім әр уақытта аса адалдықпен сақталатын болады, оған әркім ер кін және аса қатыгез жазалау қорқынышы астындабағынуы тиіс, ең жоғары яғни жоғары үстемдікті жүргізетін табиғи құқықты иеленеді.
Спиноза бойынша азаматтық күйдің ерекше белгісі жоғары биліктің бар болуы, мемлекет болып табылатын жиынтық тұлға. Жоғары билік ретінде негізінен мемлекеттің егемендігі танылады.
Спиноза бойынша жоғары билік ешбір заңмен шектелмейді, бірақ әрбіреу, әрбір заттар оған бағынуы тиіс, барлығы да ол дұрыс емес әрекетті істе деп. бұйрық берсе де оған бағынуы тиіс. Мемлекет бағыныштыларға қартысты қатнастарының бұйрықтық мінезін негіздей отырып Спиноза оған қарсы айтылуы мүмкін ол бағынышты құлдарға айналдырып жатыр деген тұжырымға қарсы шығады. Құл иесінің бұйрығын орындай отырып иесінің пайдасы үшін бағынады, ал бағынышты жоғары биліктің бұйрығын орындай отырып қоғамға пайдалы яғни өзіне пайдалы істі атқарады.
Спиноза мемлекеттің өзінің бағыныштыларына қатысты құзіретінің шегі туралы сұақты қарастыра отырып, оның әркімнің табиғи құқығын жоғары билікке тасымалдауы тұжырымдары жартылай күйде шындықпен ұласса да көп жағдайда таза теорія түрінде қалып отыр, себебі адам бола отырып барлық күш қуатты өзгеге тасымалдау мүмкін емес,-дейді және адам табиғатымен келіспей өзеркімен барлығын істей алатын жоғары биліктің болуы мүмкін емес. Осыған орай әркім басқа біреудің емес өзінің шешіміне ғана тәуелді болатын құқықтарының көбі сақталмауы мүмкін. Негізінен Спиноза бағыныштылардың билікке қарсыласу, ұйымдастырушылық келісімі мен заңдарды бұзу немесе талқылау, өзгерту құқына қарсы шыққан. Ал олардың жоғары билікпен бұзылуы жалпы көпшіліктің қорқынышын жоғары билікке қарсылық сезімін тудырады, азаматтық құқықпен емес соғыс құқығы мен қорғалатын келісіммен мемлекет бұзылады. Басқа сөзбен айтқанда мемлекеттік биліктің келісім шартын бұзу жағдайында халықтың көтеріліске шығу құқығы пайда болады.
Спиноза ар мен діни шыдамдылықтың еркіндігін қорғаған. Спиноза мемлекеттің өз нысанын бөліп көрсеткен- монархия, аристократия, демократия. Онымен тирания мемлекеттік нысандар қатарында аталмаған. Ол халықты жаулап алу мен қанау жолымен бекітілген өзге де жоғары би лікті мойындамады.
Спиноза демократиялық мемлекетке жарқын ақиқатын, ұнату сезімін білдіре отырып дәуірінің саяси ақиқатын есепке ала отырып ол монархия мен аристократия секілді нысандардың кейбір жағымды жақтарын таныды.
Мемлекетаралық қатынастар проблемасын көтере отырып Спиноза мемлекеттер өзара қатынасу кезінде табиғи жағдай күйінде болады және табиғатынан бір-біріне жау деген. Яғни соғысқа құқық әрбір мемлекеттің жеке құқығы, ал бейбітшілікке құқық аз дегенде екі мемлекеттің одақтасу құқығы. Спиноза соғыс біткеннен кейін қару қолдану қажеттілігі болмас үшін ол өзінің соңғы мақсаты бейбітшілік үшін ғана жүргізілуі тиіс, — деп жазған.
Саяси және құқық ілімдерінің тарихына Спиноза мемлекет пен құқықтық зайырлы доктринасын дүниеге келтірушілердің бірі, теологиялық саяси – құқықтық сыңшысы, прогрессивті ойшыл – гуманіст ретінде кірді.
Т. Гоббстың саяси–құқықтық ілімдері.
Томас Гоббс (1588 — 1679) – белгілі ағылшын ойшылдарының бірі. Т.Гоббстың саяси–заңдық доктринасы оның мына төмендегі еңбектірінде көрсетілген: “Азамат туралы ілімнің философиялық бастауы”, “Левиафан немесе материя, шіркеулік және азаматтық мемлекеттің билігі”.
Т. Гоббс өзінің мемлекет және құқық теориясы негізінде индивиттің табиғаты туралы көзқарасты білдіреді. Оның ойынша барлық адамдар бастапқы кезден физикалық және ой қабілеттілігі қатынасында тең пайда болған және олардың әр біреуі басқалармен бірге барлығына құқығы бірдей. Сонымен қатар адам сараңдықпен келетін өзін — өзі жақсы көретін эгоист болып табылады. Оны тек көре алмаушылар, дұшпандар қоршайды. “Адам адамға — қасқыр”. Осыдан қоғамда адамға қарсы барлықтарының соғысына кете алмайсың. Мұндай соғыс шартында барлығына құқықты иелену ештеңеге ешқандай құқықты иемденбеуді білдіреді. Т. Гоббс мұндай жағдайды адамның табиғи жағдайы, — деп атайды. Бірақ адамдарға тиесілі өзін — өзі сақтау инстинктісі табиғи жағдайды өту процесі не бірінші импульсті жібереді, ал табиғи сана адамдарға, олар бұндай процесті қандай шарттарда жүзеге асыра алатынын көмектеседі. Бұл шарттар табиғи заңның мәнісі.
Басты ең табиғи фундаментальды заң бойынша бейбітшілікке ұмтылып оған еру керек. Қалғандарының барлығы бейбітшілікке жету құралдары ретінде ғана қолданулары керек. Олардың ішіндегі ең маңыздысы бейбіршілікпен өзін-өзі қорғау мүдделерінің талап етіп отырған жеке өздерінің құқықтарынан бас тарту болып табылады. Құқықтан бас тарту белгілі бір тұлғаға немесе кейбір адамдар тобына келісім шарт бойынша көп бөлігінің өткізілуімен жасалынады. 2-табиғи заңнан үшінші шығады, адамдар жасалған келісімдерін жасауға міндетті, ал олар орындалмаса келісімдердің мәні жойлады. 3-табиғи зайда әділдіктің қайнар көзі мен басталуы көрсетіледі. Көрсетілген үшейінен басқа 16 табиғи заңдар бар. Олардың барлығы да бір жалпы ережемен реттеледі, өзіңе тілемейтінді басқаға істеме. Мемлекет адамдармен бекітілетін себебі, соның көмегімен барлығына қарсы барлықтарының соғысымен аяқтап, қорғаусыздықтан және мәжбүрлі өлімнен күнделікті биіксіздер қаупінен құтылу үшін қажет. Бір-бірінің арасындағы бір-біріне деген келісімділік арқылы индивиттер бір тұлғаға өздерінен жоғары билікке сенеді. Мемлекет-ол адамдардың бейбітшілігімен жалпы қорғауына қажетті деп. санайтын, адамдардың барлығының күші мен құралын қолданатын тұлға. Бұндай тұлға ұстаушы — суверен. Суверен билікке ие, ал басқалары олардың қоластындағылары болып табылады. Осылайша Т.Гоббс мемлекеттің пайда болуын көрсетеді. Бір кезде қоғамдық келісім жасап азаматтық жағдайға көшкенде индивидтер сайлаған нысанын өзгерту мүмкіндігін жоғалтады, яғни жоғары билік қарекетімен шыға алмайды. Оларға сувереннің шешіміне қарсы шығуға , оның акцияларын талқылауға т.б. тыйым салынған. Сувереннің мүмкіншілігі қоластындағыларға қатысты өте кең. Сонымен қатар, жоғары билік иесі өзінің халқымен ешқандай келісім шартпен байланысты емес және сондықтанда оның алдында ешқандай жауапкершілігі жоқ.
Т.Гоббс бекітілуге негізделген ерікті келісімдердің нәтижесінде пайда болған мемлекеттерді саяси мемлекеттер,-деп атайды /кейін саяси мемлекет термині мемлекеттерің батыс еуропалық доктиналарында кең таралды/. Физикалық күшпен пайда болған мемлекеттерді ойшыл иелік етуге негізделгенге жатқызылады.
Осы мемелекеттердің классификациясында Т.Гоббстың ағылшын революциясына дейінгі феодалдық монархялық тәртіпке ұнамсыздық көзқарастары көрінеді.
Мемлекеттің қандайда болсын түрлері мен нысандары ашылса да сувереннің билігі өзінде, Т. Гоббс бойынша ол абсолютті яғни ол шексіз. Жоғары билікке ие болған адам азаматтық заңмен де, азаматтардың қай – қайсымен болса да байланысты емес. Суверен өзі заңдарды шығарады және жояды, соғыс жариялайды және бейбітшілік келісімін жасайды, дауды талқылап шешеді, барлық лаузымды тұлғаларды тағайындайды.
Сувереннің прерогативтері бөлінбейді және ешкімге берімейді. Мемлекеттің билі гін бөлу он жоюды білдіреді, өйткені бөлінген биліктер бірін-бірі құртады.
Сувереннің билігі қол астындағылардың өмірімен өліміне оның монополиясы болып табылады, бұнымен қоса жоғарыбасқарушы қол астындағыға қандай да болсын салдар мен не істесе де әділетсіздік немесе тура мағынада заңсыздық, — деп. Есептелінбейді. Ал қол астындағылар жоғары билікке қатысты құқықтары жоқ, сондықтанда ол он бекітуге келісілген адамдарменжойыла алмайды.
Т. Гоббс бойынша, абсолюттік билікке ие мемлекет тек полицейлік қорғау функциясын ғана орындамауы керек. Оның міндеті қандай да болсын істі қолдауы керек, теңізде жүзу, жер игеру, балық аулау сияқты және басқа да өнеркәсіптің түрлерін яғни істер қолдарға сұранысқа ие жұмыстан шектелген физикалық денсаулығы мықты адамдарды күшпен еңбекке салу. Ол тәрбие азарту ісімен айналысуы тиіс әсіресе қол астындағыларға суверен биліктің шексіздігі және оардың алдындағы міндеттілігі туралы.
Мемлекет өзінің қол астындағыларға еркіндікке кепілдік береді, ол азаматтық заңмен рұқсат етілмегенін барлығын істеуге құқы бар болып есептеледі атап айтсақ сатып алу және сату және бір-бірімен тағыда басқа келісім шарттар жасауға, өзінің тұрғылықты жерін, тамағын, өмір сүру салтын таңдауға, балаларды өзінше тәрбиелеуге құқы бар. Бостандықтың бұндай түсіндірмесі XVII ғ. орта кезіндегі Англияда сол кездегі барлық Батыс Еуропа үшін пробуржузиялық және тарифи прогрессивті әлеуметтік мәнге ие болады.
Т. Гоббстың шығармаларында сувереннің міндеттері туралы айтылады. Ойшылдың пікірінше, олардың барлығы бір ережеде жатыр: халықтың игілігі -жоғары заң.
Т. Гоббс бойынша сувереннің міндеті – халықты дұрыс басқару, өйткені мемлекет өзі үшін емес, азаматтар үшін бекітілген.Бұл формулалар саяси даналықпен, гуманизм мен орындалды. Бірақ Т. Гоббстың мемлекет туралы ілімдері шегінде олар декоративні қосымшалар сияқты көрінеді – маңыздылығы жоқ сөздер сияқты. Мемлекеттің шексіз билі гін қолдаған саяси абсолютизмнің теоретигі ретінде Т. Гоббс мемлекеттік нысандар мәселесіне алкен көңіл аудармады. Оның ойынша билік, егер қол астындағыларды қорғай алатындай жағдайда болатын жеткілікті жетіоген болса, бардық нысандарда бірдей. Т. Гоббсқа сәйкес мемлекеттің тек үш нысаны болуы мүмкін: монархия, демократия және аристократия. Олар бір – бірінен өздеріне енген жоғары биліктің табиғатымен, мазмұнымен ерекшеленбейды, олар беітіоген мақсаттарды жүзеге асыруға қажеттілігімен ерекшеленеді.
Бәрі бір Т. Гоббстың бүйрегі монархияға бұрады.
Т. Гоббс индивидті мемлекеттің абсолютті билігіне бағындыра отырып, сувереннің еркіне қарсы тұруға мүмкіндік қалдырады. Бұл мүмкіндік көтеріліс құқық. Ол суверен табиғи заңдарға қарсы индивитті өзін – өзі өлтіруге немесе жарқат етуге міндеттегенде, немесе жаулардын қорғануға тыйым салған кезде ғана пайда болады. Өзінің жеке өмірін қорғау барлық табиғаттың жоғары заңына негізделген өзін — өзі сақтау заңы. Бұл заңды суверенде атап өтуге құқығы жоқ. Өйтпеген жағдайда ол биліктен айырылуға тәуекел етеді.
Джон Локктың саяси-құқықтық ілімі
Джон Локк (1632 — 1704) – ерте буржуазиялық либерализмнің классиктерінің бірі. Оның саяси–құқықтық көзқарастары “Мемлекеттік басқару туралы екі трактат” (1690) еңбегінде жазылған.
Джон Локк бойынша мемлекет пайда болғанға дейін адамдар тибиғи жағдайда болады. Мемдекетке дейінгі қоғамда барлығына қарсы барлықтарының соғысы жоқ. Индивидтер ешкімнің рұқсатын сұрамай – ақ және ешкімнің еркінен тәуелсіз, өзінің жеке тұлғасымен, өзінің меншігімен ер кін иелік ете алады. Теңдік жоғары тұрады, Бұл кезде әрбір билік және әрбір құқық бірдей, ешкім басқадан көпке ие бола алмайды. Табиғи жағдайда жүзеге асатын қатынастардың нормалары орндалуы үшін, табиғат әрбіреуіне заңды аттап кеткендерді соттауға және сон сәйкес жаза қолдануға мүмкіндік береді. Бірақ табиғи жағдайда адамдардың арасындағы дауды шешетін табиғи заңды бұзғаны үшін кінәлілерді жазалауды жүзеге асару т.б. атқаратын органдар жоқ. Бұның бәрі сенімсіздік жағдайын тудырады, қарапайым өмірді тұрақсыздандырады. Табиғи құқықтарды, теңдік пен бостандықты, тұлға мен меншікті қорғауды қамтамасыз ету мақсатында адамдар саяси қауымдастықты құруға, мемлекетті бекітуге келіседі. Дж. Локк әсіресе келісім жағдайына акцент жасайды. Мемлекеттіңқандай да болсын бейбітшілік түрінде қалыптасуы өзінің негізінде халық келісімінен тұрады.
Дж. Локк бойынша, мемлекет бекітілген жалпы заңның бастамасымен бір бүтінге біріккен және олардың арасындағы қақтығыстарды шешетін және қылмыскерлерді жазалайтын құқыққа ие сот инстанциясын құрған адамдар тобі. Ұжымдастырудың барлық нысандарынан /жанұя, ұлы иеліктер, шаруашылық бірлестіктер/ мемлекеттің ерекшелігі – ел саяси билікке ие, яғни меншікті реттеу мен сақтауға, қоғам иелігі үшін заңдарды шығару құқығы /әртүрлі санкцияларды қарастыратын/ және осы заңдарды орындау үшін қауымдастықтың күшін қолдану және мемлекеттің сыртқы жаудан қорғану құқығы. Санаға құлақ салып, мемлекетті ер кін құра отырып, адамдар құзыреттердің көлемі нақты өлшеп кейін мемлекетке жүктейді. Индивидтердің барлық табиғи құқықтармен еркіндіктерден мемлекет пайдасына толық бас тарту туралы. Мысалы Т. Гоббс ілімінде орын алған Дж. Локкта тіптен сөз етілмейді. Адам өмір сүруге, мүлікті иеленуге, еркіндік пен теңдікке құқықтан ешкімде ешқандай жағдайда айыра алмайды. Бұл айырылмас бағалылық мемлекеттің билігі мен қарекетінің ең шегі. Мемлекет саяси қауымдастықтардың бастр мақсаттарына жету үшін қажетті және ханша жеткілікті би лікті осыны қалыптастырған адамдардан соншалықты алады. Бұның мәнісі яғни олардың барлығы өздерінің азаматтық мүдделерін қамтамасыз етуге, сақтауға және жүзеге асыра алу мүмкіндігі: өмір сүру, денсаулық, ақша, жер, денсаулық қажеттірі сияқты сыртқы иеліктерге ие болу еркіндігі. Осы аталғанның бәрі Юж. Локк бір сөзбен меншік деп. атаған.
Дж. Локк заңға және заңдылыққа алкен үміт жүктеді. Адамдармен бекітілген және олармен танылған барлық коллизияларды шешу үшін жақсылық пен жамандықтың шаралары ретінде жалпы келісіммен рұқсат етілген жалпы зайда, ал бір інші конституцияланған мемлекет белгісін қарастырады.
Заң тура мағынада жалпы азаматтық қоғамнан немесе адамдармен бекітілген заң шығару органынан шығатын кез-келген ереже емес. Заңның тек өзінің мүддесіне сәйкес және жалпы игілікке қызмет ететін ережені саналы адамға белгіленетін акт қана ие болады. Егер мұндай нормалар – нұсқаулар ережеде сақталмаса, ол заң болып есептелінбейді.
Сонымен қатар Дж. Локк бойынша заң тұрақтылық және қарекеттің ұзақ мерзімдік сипатына ие болуы керек. Заңдылық режимін қолдау отырып, ол келесі ережені ұстанды: Мемлекетте егер кімде-кім жоғары билікке ие болса, ол, импровизациаланған жарлықтар жолымен емес, халықпен жарияланған және өзіне бекітілген тұрақты заңға сәйкес басқарады. Заңдарды барлығы білгенде және барлығы орындаған кезде ғана мемлекет басты және ұлы мақсаттарға жете алады. Мемлекетте ешкім де, ешқандай орган да заңның бағыныштылығынан кете алмайды.
Дж. Локктың мұндай позицияны XVIII-XIX ғ.ғ. буржуазиялық саяси-заң әдебиетінде жақсы дамыған құқықтық мемлекет идеясын көтерді. Заңның жоғары мәнділігі тұлғалық еркіндіктің санталу және кеңейтудегі шешуші құрал, ал ол индивидті басқа тұлғалардың деспоттық еркінен кепіл береді. Заң жоқ жерде, еркіндік жоқ. Жеке еркіндіктің функциясы жеке адам өмірі үшін бастапқы мәнділігінен жойылмайды, өйткені о бүтін саяси жүйенің жалпы игілігінің бөлінбес бөлігі болып табылады. Сондықтан да, егер заңдар арқылы әрбіреуін еркіндікпен қамтамасыз етілмесе, барлығының игілігіне жету мүмкін емес. Дж. Локктың бұл идеялар берілген ғылымдағы орталық мәселелердің бірі /мемлекет, тұлға/ гуманизм рухындағы талқылауға итермелеген, мемлекет және құқық туралы еуропалық ғылымды саяси-заң мәдениетінде жаңа дәрежеге көтерді.
Басқа барлық саяси ережелер сияқты, мемлекеттің өзі сияқты саяси позитивті заңдар көпшіліктің еркімен және шешімімен құрылады. Дж. Локк түсіндігендей, қандай да болсын қауымдастықпен жасалынатынның барлығы, соған кіретіндердің ерекше келісімімен жасалады. Барлық осындай қауым бір бағытта жылжуы керек, ол көпшіліктің келісімімен тұратын алкен күш қайда тартса, сонда жылжуы керек. Бадан шығар қорытынды: басқа адаммен бір саяси жүйе құруға кенліскен әрбір адам бір үкіметтің қол астында болады, өзіне көпшіліктің шешіміне бағыну және оны соңғы шешім, — деп есептеуге міндеттілігін алады.
Осымен Дж. Локк мемлекет және құқық туралы ілімінде айтылатын демократизмнің түсінігімен жекелік бастауды түзеді.
Дж. Локк бойынша еркіндік режимін қолдау, саяси қауымның басты және ұлы мақсаттарын жүзеге асару мемлекеттің жалпыхалықтық-биліктік құқықтары, құүзыреттері өздерінің әртүрлі органдарының арасында нақты бөліну керектігін талап етеді. Заңдарды шығару құқықтық құзыреті заң шығару билігі тек барлық ұлттың өкілді мекемесіне – парламентке берілген. Заңдарды өмірде жүзеге асыру компетенциясы /атқару билігі/ монархқа және министрлер кабинетіне жүктелген…