- Филофейдің саяси концепциясы. «Мәскеу – Үшінші Рим».
Саяси ой тарихында «Мәскеу – үшінші Рим» атты теорияның авторы – Филофей (XVI ғ.). Өз жолдауларында Филофей Ресейдің саяси дамуының саяси перепективаларын түсінуге дейін барды, бірігу саясатымен оныңжақын және алыс нәтижелерінің маңызын көріп, түсіне білді. XV ғ.с. – XVI ғ.б. қайшы саяси жағдайдағы оныңотанының тағдырын анықтаған тарихи жағдайларды анализдеу авторды Ресейдің дәл осы мезгілде және осымезгіл оның жоғары провидение объектісі болуыүшін келді деген ойға алып келеді. Діни ойшылға оның тағдыры православие тағдырына жеке қарастырылатын емес. Православиеге адал мемлекет нағыз құдайдың ойының объектісі болаалады және де Филофей есептеуінше оғанборлық дәлелдемелер бар. Соның бірі Ресей, барлық христиан патшалықтары сенімсіздерден тазартылған. Православиеге адалдық сақтаған Ресей ешқашан жеңілмес, ол татарларданқұтылды, өз шекарасын жақсы қоғауда, замандастары көзінде беделге иеленіп, дипломатиялық қатынастарда жетістіктерге жетуде. Филофей Ресейдің атақ-даңқын Риммен салыстырады, әсіресе орыстар көзінде ұлы мемлекет деп есептелінген Византиямен салыстырылады. Оныңжарқындығы , атағы мен күйі жойылған жоқ, ол ұлы орыс князі басқарған елгеөтті.
Кейбір зерттеушілер провиденциализм идеясынада агрессия элементтерін байқаған , яғни белгілі бір нысанда Ресейдің басқа елдерге ықпалының таратылуы. Филофейдің доктринасын осылайша талқылау жақталмаған , әрине ойшылүшін православие адамның , құтқаруға жол ашатын жалғыз ақиқатты сенім дептүсіндіріледі. Міне сондықтанда ол Ресей тағдырын онымен тығыз байланыстырады, осы арқылы барлық христиандарды Мәскеу тұрпатында православиені, яғни олардың әрбірі үшін қорғау менқолдануды көруге шақырған. Бірақ та доктринада басқа елдерді Мәскеу мемлекетіне қосу үшін жаулап алуға шақырулар жайлы айтылмаған. Онда православиені жақтамайтын жеке тұлғалардың осыдінге кіруі жайлы ешқандай сөз жоқ.
Міне, осылайша замандастары Псков қарттың теориясын қабылдады. Ол ойшыл өмірі кезіндеде, кейінгі уақытта да ешқашан қызмет етпеген.
Филофейдің саяси бағдарламасы бір ғана ұлы князь басшылығындағы жалпы орыс мемлекеттік құрылымының қызметі мен ұйымдастыру сұрақтарынақатысты емес. Филофей сондай-ақ мемлекеттік биліктарапынан халыққа идеологиялық ықпал ету нысандарына мемлекеттегі православиелік христиандықтың ішкісұрақтарына көп көңіл бөледі. Ол еркін ойлау менғылымға зерттеулерге тікелейқарсы шықты, көзге көрініп тұрғандүниені оның ойынша тек өзгертуге болмайды емес, оны зерттеудің зөі күнә болып табылады. Жетілмегендерге яғни адамдарға Апостол өз күшімен жоғарытырысудыбұйырмаған . Мұнда Филофей ешбіржер беделдігін мойындамады. Ғылым-бұл тек қана жай адамдарға ғанаемес , патшалар үшін де , байларүшін де барлық адамдар үшін тыйым салынған жеміс , өйткені ғылым бұл қауіпті және князды іс. Жолдау авторы бүкілхристиандыққа дейігі мәдениеттітеріскешығарады. Өзазаматтарына ғалымдардан жыланнанқашқан сияқты қашу керек дейді, білімніңжалғыз қайнар көзін тек Құдай көзідеп есептейді.
Филофейдің “Мәскеуүшінші Рим “ атты теориясы кеңтаралды, ол сурет құралдарымен бірнеше рет қайта жаңғыртылды, храм жазулары менбасқа да эпохальды суреттік және әдебиеттік шығармалардың құрамына еніп, орыс қоғамымен танылды. Оныңжеке формулалары Иван4 патшалығы кезінде жаңғыртылды, содықтан да оны ресми танылған доктрина ретінде есептеуге болады.
- Иван Пересветтің саяси бағдарламасы
XVI ғ. ортасында саяси заңды өзгерістердің кең бағдарламасын қызмет етуші дворян Иван Семенович Пересветов ұсынды. Өзінің саяси өзгерістер жобаларында ол жоғары билік құзыретінің көлемі және басқару нысандарына жалпыорыс әскерін ұйымдастыруға , бір тұтас заңшығармашылық құруға /ол орталықтандырылған сот жүйесімен іске асырылады/ қатысты сұрақтарды қарастырады.
Ол қарсылықреформаны өткізуді наместниктерді жоюды жэәне сауданы реттеу бойынша бірқатар шаруаларды қарастырды. Оның саяси ойының тереңдігі , оның мемлекеттік құрылыстың кейінгі негізгі бағытын , оның даму жолдарын алдын ала түсіндіреотырып , мемлекеттің аппараттың негізгі бөлімдерінің іс-әрекетінің негізгі құрылымы мен нысанын анықтаған теоретикалық схемасында көрінді.
1549 ж.И.С.Пересветов 4-ші Иванға әртүрлі мемлекеттік және әлеуметтік өзгерістерінің жобалары бар екі ұсыныс береді. Өзінің реформалық ойларымен ұсыныстарын ол алдын күшті және жарқын мемлекеттік болған Византияның жеңілісінің себептері анализінің контекісінде көрсетеді. Бұл кезде ассоциативті паралелдер орыс шындығымен сын сипатымен ғана емес, қызығушылығы бар ескертпе сипатында алады. Жақсыүлгі ретінде грек патшалылығына өзінің көптеген жеңістері бар түрікпатшалығы қарсы тұрады. Жеңілген елге жеңген елдің қарсы тұруы әдәсі Пересветовке жеңіліссебебінің анализін беруге көмек етеді , яғни елді қазаға алып келгенәлеуметтік жәнесаяси құрылымды сынға алумен шығу жәнгеде жеңіс себептерін анықтау дегенсебебін жеңген елдегі орын алғанжәне оның ойынша әлеуметтік – саяси нысанда болған және Олсман империясының ережесімен тәртібінебағынған дұрыс аспектілерді баяндау.
Пересветовкөзқарастары жүйесінде маңызды көңіл мемлекеттік билікті ұйымдастырудың ең жақсы деген жолын анықтауға бөлінеді.
Публицистикадабасқару нысаны туралы сұрақ Пересветовтың бірталай алдында талқыланды.XV-XVIғ. Ғ. ойшылдар өз-өзін басқарудымемлекеттік биліктің бірлігі , оның жоғарылығы ретінде түсінді , патша билігін шектеу , не істеуге еріктілігін түсінген жоқ.Бір –бірінен жоғары билік нысанының моделі түсінігінде емес, елдегі биліктің құзырет көлемі бойынша ло князге тең келерлік княздің жоқ болатын жалғыз басшы ретінде түсіндіріледі.Осы тұста Пересветовтың замандасы Валам әңгімесінен авторының ұстанымын айтса болады. Оның ойынша патшалар құдайберген патшалық пен халықты, елді ұстап тұру үшін жаратылған.
Біртұтас басқару мемлекеттік билік пен мемлекеттік құрылымының ең жақын нысаны ретінде ешкім күмәнданған жоқ. Осы негізде ойшылдар дәстүрлі түрде шектелген өзін басқару күйіндегі билікті ұйымдастырудың идеалды схемаларын келтірді. Сонымен бірге өз еріктілік және өзін басқару қатаң сыналады. XV-XVIIғ.ғ. әдебиетте бұл терминдермен әдетте заңда белгіленген және жоғары билік елді жеке емес , өзінің княздерімен боярларымен және басқа халықпен басқаруды әдейі ұйымдастырған өзін басқаруға қарсы белгіленген мемлекеттегі билікті атқарушының заңсыз әдістері белгіленеді.
И.С. Пересвнтов сондай-ақ өзін ұстаушы терминін бүкіл орыс жерінің егеменді рухани басшысы туралы көзқарас үшін пайдаланды. Боярлардың өзіндік басқаруы кезеңінің әр-түрлі саяси шығармаларында кең түрде сынға алынды. Пересветов вельмождардың елдің жүдеуіне алып келетін әділетсіз жолдарын белгілейді, олардың арасындағы ұрыстарды және де олар жасайтын әділетсіз соттар жайлы айтты. Ол да Максим сияқты вельможалардың кендергісіз жасап жатқан заңсыздықтарын тек бағыныштыларға ғана емес , бүкіл патша билігіне де қауіпті , өйткені патша атауы өзінің туылғандағы маңызын жоғалтады, ал патша есімі құнсызданады. Осы сынды сөздерін пересветов билік органы ретіндегі бояр думасына емес, тек жеке боярлаға айтты. Жетіссіздіктерді ол күшті орталықтанған билік жояды дегенге сенді , бұлай болғанша ойшыл айтуынша заңдық негізге сүйенетін әрбір биліоктің қажетті атрибуты Кеңестің болуы.
И.С.Пересветовтың мемлекеттік өзгерістер жүйесінде басты орталық орынды әскери тақырып алады. Ол табыстарды бөлу мен жинаудың наместиктік тәртібінің орнына жалпы мемлекеттікқазына құру қажеттілігін айтады. И.С.Пересветов наместниктілікті толық жоюды ұсынады.
Вельможаларды патша қазынасынан кімқанша тұрса , солайша қамтамасыз ету, ал бүкіл патшалықтан қалалар мен волостар мен поместьелерден салықтарды біртұтас патша қазынасына патшалық жалақы алатын ерекше шенеуніктер көмегі арқылы жинайды. Мемлекетте ақша болған жағдайда үнемі әскери дайын болып тұратын тұрақты, біртұтас әскер құруға болады. Сарбаздар кім,қалай шайқасты , сол бойынша марапаттау, ал кімде кім патшаға адал қызмет істесе онда оның кім екендігіне байланыссыз жалақысы көп мөлшерде көтеріледі.
Пересветов игіліктер мен жетістіктерді иерархиялық бөлудің жеткілікті жүйесіне қайшы салыстыра жеке жетістіктерді, дарындармен тырысуды марапаттауды бағалау қағидасын береді. Патша және жоғары әскери әкімшілік тарапынан әскери адамға қатынасы қамқорлы және сыйлы , өйткені патша әскерсіз бола алмайды, сондықтандасарбаздарды өз балаң сияқтысүю керек және оларға кең пиілді болу керек.И.С.Пересветов әскер санының көбейтілуін ғана емес, оның құрылуының жоғары тәртібін құрды. Ол сондай-ақ қабалдықтәуелділіктің барлық нысандарын жоюды ұсынады, әскери қызметтің тәртібін жақсартуды қажетті шара деп есептей тұра оның ең ауыры – холоптықтыжою. Холоптар – жамансарбаздар, одан басқа олар үнемі егер басқа патша оларға бостандықты беремін, деп кепілдік берсе олар соған көніп кетеді. Бұлпрагматикалық ойлардан бөлек, Пересветов холоптықты жою үшін бұдан да маңыздырақ себептер келтіреді.Осылайшаол қара жұмыс істеу қағидасын христиан моралімен сәйкессіздігін анықтады. Мәңгі құлдық құдай заңдарына қарсы тұр: Құдай барлық адамдар үшін бір және басқа адамдарды ғасыр бойына жұмысқа салған адамдар шайтанның қалауын табады. Құлдықмемлекеттік тәртібі үшін де жеккөрінішті, өйткені құлдық жер өзімен өзі заңсыз, ол жерде бүкіл жамандық жасалады: танау, қарақшылық реніштер.
Орыс мемлекетінің сыртқы саяси бағытын қортындылай келе, Пересветов оның мақсаттарының Казаньді басып алуында көрді. Бұл оғанмемлекеттің аумақтық бірігуінің қортындысы үшін қажет болады. Пересветов айтуы бойынша, Казань хандығының географиялық жағдайы басқа Ресей территориясына да қатысты…
Юрий Крижаничтың көзқарастары
17-ғасырдың саяси ойшылы Юрий Крижанич (1618 — 1683) Хорватияда туған. Аса жоғары деңгейдегі білім алып бүкіл дүниедегі славяндардың біртұтас мемлекетін армандаған. Оның пікірінше бұл мемлекетті басқаратын Ресей патшасы болуы тиіс және бұл елде тек біріңғай униаттық шіркеуі болар екен. Осы арманын жүзеге асыру мақсатында Ресейге келіп патшаға қызмет етеді. Бірақ екі жыл өткен соң Ресей патшасы оны Сібірге қуып жібереді. 1663 ж. Тобол қаласында “Саясат” деген негізгі кітабын жазады. Бұл кітапта бірталай ойларын айта кеткен. Солардың кейбіреулерімен танысып алған жөн:
…Барлық зайырлы ғылымдар арасындағы ең жақсы болатыны және бәріне үстемдік көрсететін – бұл саясат немесе патша даналығы. Барлық ғылымдар ішінде – бұл королдерге және олардың көмекшілеріне жарасатын, оларға сай келетін ғылым. Себебі – адам денесінде күш қолында, жылдамдық аяғында, ал ақыл басында болғандықтан, дәл сол сияқты ел денесінде де болатын: күш дегеніңіз жауынгерлерде, байлық болса – саудагерлерде, ал ел даналығы билеушілер мен олардың кеңесшілерінде болатын…
Саяси даналықтың алғышарты мен негізі болып мына екі мәтел табылады:
“өзің өзіңді біле біл” және “жат елдіктерге сенбе”. Ел жақсылығына бірінші кедергі болатыны — өзі өзіні білмегені. Бұл жағдайда адамдар өз-өздерін өте жақсы көреді, өздерінің дәстүрлерін ең жақсы деп есептейді, іс жүзінде ондай болмаса да өздерін ең мықты, ең дана деп есептейді. Шындықты білу, саяси даналық деген – бұл ең алдымен өзін-өзі білу…
Жалпы халықты үш бөлікке бөлу тиіс: шіркеушілер, дана сословие, қарапайым халық. Шіркеушілердің міндеті: құдайға сыйыну, жан сақтауды қамтамасыз ету. Дана сословиенің міндеті: патшаның әмірлігін басқаларға түсіндіру және басқаруды жүзеге асару. Қарапайым халықтың міндеті: қиын жұмысты орындау және қызмет ету.
Шіркеушілер үшке бөлінеді: епископтер, священниктер, монахтар. Дана сословие де үшке бөлінеді: княздер, лауазымды тұлғалар, әскербасылар. Қарапайым халық төртке бөлінеді: жалақыдағы адамдар, саудагерлер, қолөнерлер, жершаруалар. Ал олардың бәрінің үстінде патша болатын; ол құдайдың орынбасары болып табылады…
Корольдың ар-намысынан жоғары бұл дүниеде ештеңе болмайтын. Сондықтан король өзінің ар-намысын аса құрметтеуі тиіс; ол тиранға айналып кету ден аулақ болуы қажет. Себебі – король үшін тирандық деген ең жаман нәрсе. Корольдің басты міндеті: елді бағу және он қасқырлардан қорғау. Ал тиран дегеніңіз – ол өзі қасқыр. Корольдің міндеті – халықты қайғыдан сақтау, ал тиран деген ол өзі халықты жылатады…
Корольдіктер король үшін жаратылған емес, корольдер корольдіктер үшін жаратылған…