Әлемдегібүкілілімбірпікірде:мемлекетсаясиинститутболыптабылады.Бірақмемлекеттіңмәніненсипаттамаберілгендемүлдемкереғарпікірайтылды.Марксизмілімібойынша,мемлекет – қоғамныңантогонистіктаптарғажіктелуініңкөрінісіжәнеолалпауыттардың(қанаушылардың)үстемдікетуініңқаруыдепесептеледі.Басқатұжырымдамамемлекеттітаптарменбайланыстырмайды,ол ортақмақсатты – “ортақигілік”жетістіктерінежетуді,мемлекетпенхалық,ұлт,әлеуметтіктоптардыңөзарақатынастарынорнықтыруды,реттеудікөздейдідейді.Егермемлекетұғымынатарихитұрғыданкелсек,ондааталған тұжырымдамаларбірін-бірітеріскешығармайды.
ҚазіргіҚазақстан мемлекеті – ерекшетарихиоқиғалардыңжемісі.1971 жылғыҚазансоциалистікреволюциясынанкейінҚазақстанаумағындасаясиавтономия- Қазақавтономиялықсоциалистікреспубликасықұрылды.1936 жылыҚазақ АСР-ыҚазақодақтасреспубликасыболыпқайтақұрылды.Қазақодақтасреспубликасы1937жылғыКонституциябойыншажұмысшыларменшаруалардыңсоциалистікмемлекетдегенімізреспубликадағыбарлықұлттықжұмысшыларының,шаруаларыныңжәнеинтеллегенциясының, еңбекшілерініңеркінбілдіруші”депжазылады.Айтылғаннанкөрінгендей,ҚазқақстанКСРО -ныңқұрамындағымемлекет.ОданәріҚазақстанмемлекетініңтаптықмәнібаяндалды.
Қазақстан – демократиялықмемлекет ретіндегісипаттамасыҚРКонституциясыныңкөптегенбөлімдерініңмазмұнынантуындайды.Соныменбірге,формальдыдемократияның да,нақтыдемократияныңда,яғнимүмкіндігіжан-жақтыкепілдіктерменқамтамасызетілгендемократияныңдаболуымүмкін.Қазақстанмемлекетініңдемократиялықсипатыконституциялықпринциптерідебелгіленеді.Мемлекетбасшысының,Парламенттің,жергіліктіөкілеттіоргандардепутаттарыныңсайланбалылығымемлекеттіұйымдастырудыңнегізіболарлықпринциптерініңбіріболыптабылады.Демократиялықмемлекетқызметініңтағыбір негізболарлықпринциптерініңбірі-мемлекетөміріндегімаңыздымәселелердідемократиялықәдістерменшешу.Бұған,атапайтқанда,референдумөткізу,Парламенттедауысберутәртібіжатады.
ҚазақстанмемлекетініңдемократиялығыКонституцияның,тұтасалғандахалықтың,әлеуметтікжәнеұлттықазшылықтыңмүдделерін,жекелегенадамдардыңзаңдымүдделерін қорғауғатілекбілдірген,ынталыжәнеқабілеттіөкілдерінөкілеттіоргандарғаұсынып,сайлауғамүмкіндік беретіндемократиялықнормалардыбелгілеуменкөрінеді.
Қазақстанегемендімемлекет-Ұлттықжәне халықтықегемендіктіңорнығуымемлекетдемократиялығының көрінісіболыптабылады.
Ұлттықегемендікұлттыңөз тағдырынаөзіиеболуынан,мемлекеттікэкономикалықжәнеруханисалалардаөзін-өзітануынанкөрінеді.ҚазіргіҚазақстанжағдайындаұлттықегемендіктің өзерекшелігібар.Мәселемынада,Қазақстандабірғанаұлт – сандағанжылдар бойыөз аумағындатұрыпкележатқанжәнеосындаұлтретіндеқалыптасқанқазақұлты.Көптегенелдежәнебірнешемиллионқазақдиаспорасытұрғанымен,әлемдегіешбірелдеқазақұлтыжоқ.ҚР1995 жылғыКонституциясыосы – “байырғықазақжеріндемемлекеттілікқұрыпотырған”“Кіріспе)тарихифактінітаныдыжәнеоныорнықтырды.Бұданқазақұлтымемлекеттілігінқұруғақұқылыекендігітабиғитүрдетуындайды.ЖәнемұндайтануҚРмемлекеттік тәуелсіздігітуралы Заңындағы,сияқтыҚР1993 жылғыКонституциясындадажарияланды.Алайда,Қазақстандатұратынхалықтыңжартысынанастамынбасқаұлттыңөкілдеріқұрайды.Саныныңкөптігінеқарамастанолардаұлттықбелгілержоқ.Мысалы,Қазақстандасанжағынанкөпорыстар,украйндар,өзбектер,корейлер,ұйғырлар жәнетағыбасқаларытұрады.Осыэтникалықтоптардыңықылымзаманнантиісіншеөзұлттарытұратынбайырғыотандарыбар,бірақоларҚРазаматыболыптабылатындықтан,оларғамемлекеттіксаладаөзін-өзітануына құқықберілген.
Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуы. Дербес даму жолына түскен Қазақстан бірден құқықтық мемлекет идеясын қабылдады. “Қазақстан Республиасының тәуелсіздігі туралы” Конституциялық заң оны “тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет” деп жариялады. Жоғарыда айтылғандай, әкімшіл-бұйрықшыл басқару жүйесінің құлап, демократиялық саяси институттардың қалыптаса бастауына орай, Қазақстанды демократиялық мемлекет деп есептеуге болады.
Мемлекеттің бірінші принципі заңның жоғары тұруы, оның қоғам өміріндегі үстемдігі болып табылады. Қоғам өмірінің маңызды бағыттары тікелей заң арқылы реттелуі тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясы заң шығару органдарын, міне осыған бағыттайды.
Құқықтық мемлекеттің тағы да маңызды факторларының бірі – заң талаптарын орындауға барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың бірдей міндеттілігі.Заңдар, ең алдымен мемлекеттен, оның органдарынан бастау алады. Сондықтан мемлекеттің өзі заң талабынан орнындауға бірінші кезекте міндеттенеді.
Құықтық мемлекеттің қалыптасуында заң ережелерін мемлекеттің, оның органдарының ижәне лауазымды адамдардың орындауының айрықша мәні бар. Құқықтық мемлекет – құқық қалыптасатын, көптеген заңдар қабылданатынғана мемлекет емес. Құқықтық мемлекет сонымен бірге, мемлекеттік органдардың және мекемелердің қызметі түбірімен қабылданған заңдарға негізделген мемлекет. Лауазымды адамдардың, мемлекеттік органдардың, тіпті мемлекеттің қолданылып жүрген ережелерді. Бұзуы тұтас алғанда сол мемлекеттің өзін ауыр зардаптарға ұшыратады.
Азаматтардың заңды мүлтіксіз орындауы құқықтық мемлекеттің маңызды принципі болып табылады. Ол үшін азаматарың құқықтарын, бостандықтарын, міндеттерін белгілейтін заңарды, басқа да нормативтікактілерді жақсы білуі керек. Ол үшін Қазақстан Республикасы Конституциясы барлық заңдардың жариялануына жағдай жасайды: азаматтардың құқықтарына , бостандықтары мен міндеттеріне атысты нрмативтікқұқыцқтық актілердің ресми жариялануы роардың қолданылуына қолайлы жағдай жасау деген сөз.
Қазақстан — әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу процесінде.
“Әлеуметтік мемлекет” ұғымы соғыстан кейінгі жылдардағы саяси ілімде адам құқығы жөнінде, еңбекке қабілеттілерді жұмысқа орналастыру жөнінде, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін құру жөнінде, тұрмысы төмендерді қолдау, жанжалмен, қылмыскерлікпен және тағы басқаларымен күрес жөнінде қамқоршы болуды білдіретін әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға қабілетті шартты түрде тұрақты және дамыған экономикасы бар қазіргі демократиялық үлгідегі мемлекеттібілдіреді. Кез келген мемлекет – “әлеуметті” болғандықтан “әлеуметтік мемлекет” термині шартты ұғым.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 – бабында Қазақстанның зайырлы мемлекет болып табылатындығы айтылған.Қазақстан мемлекетінің зайырлық сипаты онда ресми, мемлекеттік діннің болмайтындығынан – көптеген діни уағыздыңбір де бірінің міндетті немесе басым болып танылмайтындығынан көрінеді. Конституцияға сәйкес діннің канондары мен парыздары, Қазақстандағы діни бірлестіктермемлекеттің саясатына, мемлекеттік құрылысқа, емлекеттік органдардың және оның лауазымды адамдарының қызметіне ықпал етпеуі тиіс. Қазақстан мемлекетінің зайырлық сипаты діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуімен сипатталады. Бұл сонымен бірге мемлекет органдарының діни бірлестіктердің қызметіне заңсыз араласуға, сондай-ақ діни бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін жүктеуге жол бермеу қажеттігін білдіреді. Оның үстіне мемлекет діни бірлестіктерді қаржыландырмауы тиіс.
Діни бірлестіктердің жарғысы республиканың әділет органдарында тіркеледі. Діни бірлестіктердің жарғысын тіркеген мемлекеттік орган олардың өздерінің жарғыларын сақтауын қадағалайды. Бұл орган бірлестіктер органы басшыларынан қабылдаған шешімдері туралы түсінік талап етуге, діни бірлестіктер өткізетін шараларға қатысу үшін ондаөзөкілдерін жіберуге, жарғының сақталуына қатысты мәселелер бойынша олардың мүшелерінен түсініктеме алуға құқылы.
Қазақстандық біртұтастық проблемалары.
Қазақстандық біртұтастықтың аяғынан тұру тарихы РКФСР Халық комиссарлары кеңесінің 1919 жылғы 10 шілдедегі “Қырғыз аймағын басқару бойынша революциялық комитет туралы” Декреті қабылданған сәттен басталады. Онда: “Мүмкіндігінше қысқа уақытта шақырылатын жалпы қырғыз съезі шақырылғанға және Қырғыз аймағының автономиясы жариялағанға дейін осы аймақты басқару үшін жоғары әскери- азаматтық басқарма шоғырландырылатын революциялық комитет құрылады” деп жазылды.
РКФСР БОАК және ХКК- нің 1920 жылғы 26 тамыздағы “Автономдық Қырғыз Кеңес Социалистік Республикасын құру туралы” ДекретіменРКФСР бір бөлігі ретінде Қазақ АКСР құрамына бұрынғы әкімшілік шекараларында Семей, Ақмола, Торғай, Орал облыстары, Маңғыстау уезі, Астрахан губерниясының бір бөлігі кірді. Қазақ АКСР басқару органдары болып Қазақ АКСР ОАК жәнеХалық комиссарларының кеңесі мен жергілікті депутаттар кеңестері танылды. Сонымен, Декрет біртұтастық құрылыстың екі аса маңызды белгісін: 1) Республика аумағын әкімшілік бірлітерге бөлуді; 2) жоғары және жергілікті үкімет билігі органдарын түзуді бекітті.
Қазақстан Республикасының 1991 ж. 16 желтоқсандағы “Мемлекеттік тәуеліздік туралы” Заңымемлекеттік құрылыс нысаны туралы мәселе соқпады. Онда тек қазақ ұлтының өзін тану құқығы жәнеазаматтық қоғам мен құықтық мемлекет құруға бел байлауы туралы айталды. Осы ереженіңөзінде-ақ қазақстандық мемлекеттің біртұтас құрылысын сақтап қалу идеясы болды. Қазақстан Републикасының 1993 ж. Конституциясы Конституциялық құрылыс негіздерінде 1-тармақта: Қазақстан – демократиялық, зиялы, және унитарлық мемлекет деп мәлімдеді. Конституцияда Қазақстан Республикасының кңістігі әкімшілік- аумақтық бірліктерге бөлінеді деп көрсетілді.
Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясы Қазақстан мемлекетінің біртұтас нысанын бекітті де осы мәселеге “нүкте” қойды. Конституцияда Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады деп жарияланады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы қазақстандық біртұтастықтың құқықтық негізін белгіледі. Мемлекеттің бір тұтас құрылысы принциптерін бекітетін Конституция ережелерінің принципиалдық мәні бар. Бұл принциптерге:
- аумақтық тұтастық, оның бірлігі;
- мемлекеттік билік органдары жүйесінің бірлігі;
- жүргізу мәністерін және өкілеттіктерді жоғарғы мемлекеттік билік органдары мен жергілікті мемлекеттік билік органдарының арасында бөлу;
- ішкі және сыртқы егеменіктің біртұтастығы;
- біртұтас конституциялық және жалпы заңдылық;
- біртұтас ұлттық құқық жүйесі;
- біртұтас азаматтық.
Азақстанның ауматық тұтастығы тарихи қалыптасқан.
Қазақстандық біртұтастықтың маңызды принципі ішкі және сыртқы егемендіктің біртұтастығы болып табылады. Федеративтік мемлекетте егемендік іші және сыртқы болып бөлінеді.КСРО – да одақтықреспубликалар формальды түрде егеменді мемлекеттер болып саналады. 1978 ж. Қазақ КСР Конституциясында Қазақстан мемлекеті егеменді мемлекет болып табылады деп жарияланды. Ұйымдастырушылық тұрғыдан бұл Қазақ КСР сыртқы істер министрлігінің болуынан (іс жүзінде ол одақтық- республикалық болды, демек, дербес қызмет ете алмайтын), ал құқықтық тұрғыдан – формалдық халықаралық қатынастар субъектісі ретінде бой көрсету құқығының болуынан көрінді. Іс жүзінде Қазақ КСР егемендік сипаты жөнінде тек теориялар жасау ғана мүмкін болатын. Бұл жағдай КСРО ыдырағаннан кейін өзгерді.
Қазақстан біртұтастығының келесі бір принципі – біртұтас ұлттық құқықтық жүйе қалыптастыру. Бұл біртұтастық қолданыстағы құқықтың белгіленуі берілетін Конституцияның өзінде қаланған. Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады.
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары Конституция мен заңдардың негізінде қабылдануға тиіс және белгілі бір шамада олардың нормаларын дұрыс қолдану тұрғысынан ұлттық құқық жүйесін байытады. Конституциялық Кеңестің қаулылары болса тек Конституция негізінде қабылданады, және де негізінен оның нормаларын,принциптерін, идеяларын түсінедіреді. Тек аталған мағынада ғана Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының қаулылары қолданыстағы құқықтың көздері болып табылады.