Әлемдегібүкілілімбірпікірде:мемлекетсаясиинститутболыптабылады.Бірақмемлекеттіңмәнінесипаттамаберілгендемүлдемкереғарпікірайтылады.Марксизмілімібойынша, мемлекет — қоғамныңантогонистіктаптарғажіктелуініңкөрінісіжәнеолалпауыттардың(қанаушылардың)үстемдікетуінің қаруыдепесептеледі.Басқатұжырымдамамемлекеттітаптар менбайланыстырмайды,олортақмақсатты – “ортақигілік”жетістіктерінежетуді,мемлекетпенхалық,ұлт,әлеуметтіктоптардыңөзарақатынастарынорнықтыруды,реттеудікөздейдідейді.Егермемлекетұғымынатарихитұрғыданкелсек,ондааталған тұжырымдамаларбірін-бірітеріске шығармайды.
ҚазіргіҚазақстанмемлекеті – еркшетарихи оқиғалардыңжемісі.1917 жылғыКонституциябойыншажұмысшыларменшаруалардыңсоциалистікмемлекетіболыпесептелді.ҚазақАСР-ның1978 жылғыКонституциясында“бүкілхалықтықсоциалистікмемлекетдегенімізреспубликадағыбарлықұлттыңжұмысшыларының,шаруаларыныңжәненителлегенциясының,еңбекшілерініңеркінбілдіруші”депжазылды.Айтылғаннанкөрінгендей,ҚазақстанКСРО-ныңқұрамындағымемлекет.ОданәріҚазақстанмемлекетініңтаптықмәнібайндалды.
- ҚР Конституциясыбойыншасаясибилікмемлекеткеберілген.Олсаясикөпқырлылықты тануаясындажүзегеасырылады.Мемлекеттіңқоғамдықбірлестіктердің,оныңішіндесаясипартиялардыңісінезаңсызараласуынажолберілмейді.Мемлекетсаяси жәнеөзгеқоғамдықинституттардыңқызметінеараласпауарқылы,олардыңқалыптыжұмысістеуінежағдайжасайды.СоныменбіргеКонституциядамемлекеттікоргандарғасаясижәнебасқақоғамдықинституттартарапынанболатынтерісәрекеттердің жолынкесуөкілеттігіберілген.Мемлекеттікоргандармемлекеттіңқауіпсіздігінбұзуға,әлеуметтік,нәсілдік,ұлттық,дінитектік-топтықжәнерулықалауыздықтықоздатуғабағытталғансаяси,сондай-ақжалпықылмыстықсипаттағықылмыстыәрекеттердіболдырмауытиіс.
- Қазақстан мемлекетіэкономикалыққызметтіде жүзегеасырады.Біріншіден,мемлекеткемемлекеттікменшікпенбіргежекеменшіктідеқорғаужүктеледі.Меншіктіңбарлықнысандарынкімніңтарапынанболсынзаңсызараласушылығынанқорғайотырып,мемлекетолардыпайдалану,кеңейтуүшінқолайлыжағдайжасайды.Жержәнеоныңқойнауы,өсімдіктерменжануарлардүниесі, басқа датабиғиресурстармемлекетменшігіндеболады.Мемлекетаталғанэкономикалыққатынассаласынтікелейбасқаруменреттеудіжүзегеасырады.
- Қазақстан мемлекетіқұқықтықнегіздеріКонституцияғаенгізілгенәлеуметтікқызметтіжүзегеасырады.ҚРКонституциясынасәйкесадам,оныңөмірі,құқықтарыменбостандықтарымемлекеттіңеңқұндықазынасыболыптабылады.Қаталэкономикалықдағдарысқақарамастанмемлекетөзқызметінбірте – біртежолғақойыпкеледі. Білімберу,денсаулықсақтау,әлеуметтікқамсыздандыру,ғылым,мәдениетжәнебасқасалалардыңмемлекеттікбағдарламаларыжасалуда.ҚоғамүшінқолайсызжағдайқалыптаспауыүшінҚазақстанмемлекетіәр түрліұлттықтоптардың,еңбекпенкапиталдыңарасындағықатынастардыреттеугеүлкенназараударады.
Мемлекеттіліктіңқалыптасу,экономикалықдағдарысты жою,қатынастыңәлемдікжүйесінекірудеңгейінеорайбұлқызметтіңөрісікеңейіп,күрделіленетүсетінболады.
ІІ- сабақ.
- Қазақстандағы негізгі саяси партиялар
ҚР саясипартияларытуралыЗаңындасаясипартияларұғымыберіледі.СаясипартиялардепҚРазаматтарыныңмемлекеттікбилікті жүзегеасырудаолардыңсаясиеркінбілдіріп,жариялауғаөздерініңөкілдерінқатыстыруарқылыықпалететінеріктітүрдегібірігуітанылады.Саясипартияларқоғамныңсайсиөмірінеқатысу,азаматтардыңсаясиеркінқалыптастырып,жүзегеасыруғажәнезаңдакөзделгентәртіппенмемлекеттікбилікоргандарынқалыптастыруғақатысуүшінқұрылады.
Әр түрлісаясипартиялардыңпайдаболуы,олардыңқоғамдағыролініңөсуі,олардыңқызметініңнысандарыменәдістерініңкүрделіленуіолардыңқұқықтықинститутқаайналуынаалыпкеледі.
ҚРКонституциясының5-бабысаясипартиялардыңнегізгіқағидаларынаарналған.
- Идеологиялық жәнесаясиәралуандықтануәр түрліидеологияғанегізделгенәртүрлісаясипартиялардыңпайдаболуыүшінконституциялықнегіздердіңжасалғандығынбілдіреді.Сөйтіп,өздерініңқызметінөзидеологиясынанегіздейтінсаясипартияларконституциялықтұрғыданзаңдыболыптабылады.
- Саяси партиялардербессаясипартияларболыптанылады.Басқашаайтқанда,саясипартиялармемлекеттік органдарғақосылыпкетпейді,олармемлекеттікоргандардантәуелсізжұмысістейді.Осыконституциялық қағиданыңайрықшамаңыздымәні баролмемлекеттік партияғаайналып,соларқылымемлкеттіңтүбінежеткенКеңесОдағы Коммунистікпартиясыныңтарихитерістәжірибесіненалынғантағылыміспеттес.МемлекетпенсаясипартиялардыңқосылыпкетуінежолбермеуүшінКонституциямемлекеттікоргандардасаясипартияларұйымдарынқұруғатыйым салады.
- Конституция барлықсаясипартиялардыңзаңалдындатеңдігінбелгілейді.Бұлбірде – бірпартияғаерекшежағдайтудырылмайтынын,артықшылықтар берілмейтінінбілдіреді.Бірақмұндайжағдайдаоларғабасқапартиялардыңалдындақайсыбірартықшылықтарберілуітуралыталаптардыбілдіругенегізболыптабылмайды.БарлықсаясипартиялардаКонституцияны,саясипартиялартуралызаңдарды сақтауытиіс.
- Конституция мемлекеттіксаясипартиялардыңісінеараласуғатыйымсалады.СаясипартиялардыңКонституциясында,саясипартиялартуралызаңдардакөзделгенжәнебекітілгенмәртебесінбұзатындайәрекеттерімемлекеттің,оның органдарыныңзаңсызараласуыдептүсініледі. ЕгероларКонституцияға,заңдарға сәйкесәрекететсе,ондаолмемлекеттіңсаясипартиялардыңісінезаңсызараласуыболыпесептелмейді.
- Конституцияда саясипартияларғамемлекеттікоргандарқызметінжүктеугежолберілмейтіндігібелгіленген.КСРО – ның1977 жылғыКонституциясықоғамныңсаясижүйесінің,мемлекеттікұйымдарыныңнегізіКоммунистікпартиядептаныдыОсыконституциялықидеяұдайыжүзегеасырылады. Аталғанқағиданыңайғағыжергіліктіөзін — өзібасқаруоргандарыныңжергіліктімемлекеттікоргандарданбөлінуіболыптабылады.
- Конституция саясипартиялардымемлекеттікқаржыландыруынатыйымсалады.Саясипартияларменұйымдарөздерініңқаржысымен,ҚРазаматтарыжәнезаңдытұлғаларбөлгенқаржыменөмірсүрежәнеқызмететеалады.Қазақстанныңсаясипартияларышетелдікзаңдытұлғаларменазаматтардан,шетмемлекеттерменхалықаралықұйымдардан қаржылайжабдықтаралмауытиіс.СондықтанҚазақстанныңсаясипартияларын шетелдікұйымдарментұлғалардың,шетмемлекеттердіңқаржыландырумемлекеттіңегемендігіненұқсанкелтіруімүмкін.
- Конституцияның мақсатыменәрекеті – конституциялыққұрылыстыкүштепөзгертуге,республиканыңтұтастығынбұзуға,мемлекеттіңқауіпсіздігіненұқсанкелтіруге,әлеуметтік,нәсілдік,ұлттықдіни,топтық – тектікжәнерулықалауыздықтықоздыруғабағытталғансаясипартияларқұруғажәнеолардыңқызметінетыйымсалу.
- Конституция ҚРбасқамемлекеттердіңсаясипартияларыныңқызметінежолберілмейтіндігінбелгілейді.БасқамемлекеттердіңсаясипартияларыныңқызметінежолбермеуҚРегемендігіментәуелсіздігін қамтамасызетудентуындайды.
- Конституция саясидінинегіздегіқызметінетыйымсалады.Аталғанконституциялыққағиданыңекіжақтымәнін түсінгенжөн.ҚР1996 жылғы2-шілдедегі“ саясипартиялартуралы”Заңысаясипартияларқұрудыңқұқықтықнегіздерін,олардыңқұқықтарыменміндеттерін,қызметкепілдігінбелгілейді,саясипартиялардыңмемлекеттікоргандарменжәнебасқаұйымдарменқатынастарынреттейді.