Қонституциялық құқық – ҚРқұқықжүйесісалаларыныңбірі.Олөзініңішкі тұтастығыменсипатталатынқұқықтықнормаларжүйесінбілдіреді және басқақұқықжүйесініңнормаларынанерекшеленеді.Ішкітұтастықконституциялықнормалардағықоғамдыққатынастардыңерекшеліктеріменбелгіленетін,соларарқылыреттелетінжалпыбелгілердіңболатындығынбілдіреді.Конституциялыққұқықнормаларменреттелетінқоғамдыққатынастароныңпәнінқұрайды.
Конституциялыққұқықпәнініңөзіндікерекшеліктерібар.Конституциялыққұқықнормаларыменреттелетінқоғамдыққатынастармемлекетжәнеқоғамқұрылымыныңнегізінқұрайдыжәнемемлекеттікбиліктіңжүзегеасуыментікелейбайланыстыжүргізіледі.
Конституциялыққұқықпәнінтүсіндірудіңтеориялық,сондай-ақпрактикалықмәні бар.Онсызконституциялыққұқықтыңнормаларыменинституттарынатәнмәніндұрыстүсінугеболмайды,олардыңқұқықтықреттеудегімәніменролінашыпкөрсету,құқықтықжүйедегіорнынанықтаумүмкін.Емес.Конституциялыққұқықпәнінбілмейіншеоныңнормаларынқолданусаласындаанықтаумүмкін емес.Өйткені,нақтықұқықтықәрекеттердіталдаукезінде,еңалдыменқайсаланыңнормасынқолдану қажеттігінанықтапалукерек.Алолүшін,реттеудіңнысаныболыптабылатынқоғамдыққатынастарсипатынбелгілеуқажет.
Конституциялық құқық, тұтас алғанда құқықтың реттеу әдістері деп аталатын белгілі бір әсідер мен әдістердің көмегімен мемлекетік және қоғамдық қатыастарды реттейді. Конституциялық- құқықтық қатынастарды реттеу үшін төмендегідей: 1) міндеттеу әдісі; 2) тыйым салу әдісі; 3)рұқсат ету әдісі; 4)тану әдісі қолданылады.
Міндеттеу әдісі мемлекеттік органға сияқты, жеке тұлғаларға да қатысты, олардың барлық қызмет саласында қолданылады.
Конституциялық құқықта тыйым салу әдісі де кең қолданылады. Бұл әдәс, көбіне мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарғақатысты қоданылады.
Конституциялық құқы демократияның шынайы көрінісі болып табылатын рұқсат ету әдісін де кең қолданылады. Мұндай әдіс көп жағдайларда адамның және азаматтың мәртебесін белгілеу үшін қолданылады.
ҚР конституциялық құқығы, құқықтық ркттеудің тағы бр әдісін – тану әдісін қолданады.
- Конституциялық құқықтың бастаулары мен жүйесі.
Құқықғылымындақұқықтыңзаңдықбастауларыұғымықалыптасқан.Бұлорайдақұқықтыңбастауларыретіндеқұқықнормаларыкөрінісберетіннысандар ұғынылады.Құқықтық нормаларнормативтікқұқықтықактілердебелгіленеді.ҚазақстанРеспубликасыКонституциясындақұқықбастауларынанықтауғақатыстыбірқатаререкшебелгілербар.Біріншіден,Конституциядақұқықнысандары(бастаулары)аталады.“ҚРқолданылатын құқықКонституцияның,соғансайкелетінзаңдардың,өзгеденормативтікқұқықтықактілердің,халықаралықшарттыңжәнеөзге деРеспубликаныңміндеттемелерінің,сондай-ақРеспубликаконституциялықКеңесініңжәнеЖоғарғыСотынормативтікқаулыларыныңнормаларыболыптабылады”(ҚР Конституциясы4-бабының1-тармағы).
Көрсетілген конституциялық қағида құқық бастауларын жалпылай сипаттайды. Конституцияда көрсетілгеннормативтік құқықтық актілердің нысандарының бәрі брдей оның бастаулары болып табылмайды. ҚР Конституциялық құқығының негізгі қайнар көзі, тұтас алғанда, Конституция болып табылады. Ұлттық құқықты қалыптастырудың қайнар көзі ретінде тек Конституцияның құқықтық нормалары ғана емес, сондай-ақ оның басқа да элементтері: принциптері, жалаң қағидалары, міндеттер мен мақсаттары да қызмет етеді.
Мемлекетжәнеоныңоргандарықызметініңнегізінеалынабастағанбұрын,олпринциптерәрмемлекеттікорганныңерекшеліктеріескерілеотырып,тиістінормативтікқұқықтықактілерменбекітілуітиіс.
Конституцияныңқұқықтықнормаларысаларетіндеконституциялыққұқықтыңтуражәнеқайнаркөзіболыптабылады.ҚРКонституциясыныңқұқықтықнормаларықалайшақұқықтыңқайнаркөзіретіндесипатталады?
- ҚРКонституциясындабүкілконституциялықзаңдардыңнегізіболыптабылатынқұқықтықнормаларорнықтырылады.Басқашаайтқанда,Конституцияның құқықтықнормаларыконституциялық -құқықтыққатынастардыреттейтінбарлықнормативтікқұқықтық актілердіқалыптастырумендамытудыңнегізіболыптабылады.
- ҚР Конституциясыныңқұқықтықнормаларымемлекет пенқоғамөмірініңбарлықсалаларын:саяси,экономикалық,әлеуметтік,мәденисалалардықамтиды.Әрине,Конституцияныңқұқықтықнормаларыаталғансалалардағықоғамдық қатынастардыегжей-тегжейліжәнежан – жақтыреттемейді.Олтекқоғамдыққатынастардыңмәнді,бастыбағытарынғанареттейді.ҚРКонституциясыныңқұқықтықнормаларықұқықтыңбасқасалаларыныңқұқықтықнормаларынаносынысы менерекшеленеді.
- Конституциялық құқықтыңбасқабастауларыменсалыстырғанда ҚРКонституциясының жоғарызаңдықкүшібаржәнеҚазақстанныңбарлықаумағындақолданылады.ҚРқабылдағанзаңдаржәнеоғанқайшыкелмеуітиіс.ЕгероларКонституцияғақайшыкелсе,ондаоларзаңсыздептаныладыжәнеқолдануғажатпайды.ҚРКонституциясындаоныңқағидаларыныңжоғары заңдықкүшінқамтамасызетудіңкепілдігібелгіленген.
- ҚР Конституциясыныңтекконституциялыққұқықтыңғанаемес,сондай-аққұқықтыңбасқадасалаларыныңбастауыретіндегімәнімынада,ондахалықтыңмемлекеттікеркі,олардыңқұқықтықдемократиялықмемлекетқұру,дүниежүзілікқауымдастыққаоныңтеңқұқылымүшесіретіндеқосылужөніндегітабандылығытікелейкөріністапқан.
- Конституцияқұқықтыңбасқа бастауларынан,сондай-ақтекмемлекеттіңғанаемес,соныменбіргетұтастайқоғамныңданегізгізаңыекендігі менерекшеленеді.Басқанормативтікқұқықтықактілерқоғамөмірініңжекелегентараптарынқамтиды.Ал,ҚРКонституциясының идея, принциптері,құықтықнормаларыбүкілқоғамөмірініңмейліншемәндібағыттарынреттейді:жекелегенадамды,азаматты,қоғамдыққызметтіңбарлықсубьектілерін(бірлестіктерді,қозғалыстарды,өзін-өзібасқаруоргандарын,жәнебасқаларын)қамтиды.
- Сондай-ақ,Конституциялыққұқықтыңбасқабастауларынанөзгерістерментолықтыруларқабылдаудыңерекшетәртібінбелгілеуімен деерекшелінеді.МұндайтәртіпКонституциясының мемлекет пенқоғамныңнегізгізаңыретіндегіжәнеолардыңтұрақтылығынқамтамасызетуқажеттігінентуындайдынмәніменсипатталады.
- ҚР Конституциясыныңконституциялыққұқықтыққайнаркөзіретіндегітағыбірөзіндікқыры- ондаоныңбасқақайнарларыныңнысандары:конституциялық,жайзаңдары,Президенттіңнормативтікжарлықтарыменқаулылары,сондай-ақзаңдықкүшініңдеңгейі,қабылдау,жариялау,күшінжоютәртібікөрсетіледі.
ҚР конституциялық құқының қайнар көзіне ҚР Президентінің нормативтік жарлықтары да жатады. Президенттің нормативтік жарлықтары үш топқа : 1)конституциялық заң күші бар жарлықтарға, 2)жай заң күші бар жарлықтарға, 3) заңға сәйкес нормативтік жарлықтарға бөлінеді. Әрине тәртіп бойынша, Президент өзінің заң шығармашылық қызметін заңға сәйкес нормативтік жарлықтар қабылдау жолымен жүзеге асырады. Парламент өзінің заң шығармашылық өкілеттігін Президентке берген жағдайда ол заңдық күші бар жарлықтар қабылдауға құқылы. Заңдық күші бар жарлықтардың заңдық күші ҚР Парламенті қабылдаған заңдардың заңдық күшімен тең.
Президенттіңнормативтікжарлықтарыныңбәрібірдейконституциялық құқықтыңқайнаркөзіболыптабылмайды.Ондай – жарлықтарконституциялыққұқықтықнормалардантұратыннормативтікжарлықтар.
ҚР Үкіметініңнормативтік құқықтықактілеріконституциялыққұқықтың,конституциялық — құқықтықнормалардантұратынсаларетіндегіқайнаркөзіболыптабылады.
ІІ- сабақ.
- Конституциялық құқық ғылым саласы ретінде.
Конституциялық құқық құқықтық ғылымның бір саласы ретінде оқытылады. Ғылым ретінде конституциялық құқыққа өз пәні, өз бастаулары, оны оқып үйренуге өзіндік бағыт-бағдар тән. Ғылым конституциялық құқықты құқықтық ғылымның бір бөлігі ретінде қарастырғандықтан, ол салалық ғылымдардың қатарына жатады. Конституциялық құқық ғылымы конституциялық құқықтың қалыптасу, даму, қызмет ету заңдылығын зерттеуге бағытталған, конституциялық заңдылыққа сүйенетін негізгі ұғымдар мен санаттарды қалыптастырады және конституциялық құқықтық ғылым жүйесіндегі орны мен рөлін анықтайды. Конституциялық құқық ғылымы мемлекеттік басқару және мемлекеттік құрылыс нысандарын, Қазақстан мемлекеті тетігін (механизмін), мемлекеттік органдардың өзара қарым- қатынасының нысандарын, әдістері мен тәсілдерін зерттейді.
Аталған ғылым мәртебесі конститцциялық заң арқылы белгіленетін мемлекеттік органдардың қызметін зерттейді. Сөйтіп, бұл мемлекеттік органдар, әрине оқшауланған күйде емес, олардың өзара байланысы деңгейінде зерттеледі. Мұнда, сондай- ақ конституциялық құқықтық нормалардың тиімділігі де қарастырылады. Конституциялық құқық ғылымы құқықтық нормалардың тиімділігін ғана қарастырып қоймайды, сонымен бірге қоғамдық қатынастардың құқықтық реттелу шегін объективті түрде зерттейді.
Конституциялық құқық ғылымы халық өкілдігі, ұлттық, халықтық және мемлекеттік егемендік, мемекеттік басқару мен құрылым, әкімшілік- аймақтық бөлініс нысандары сияқты кешенді проблемалардың тұжырымдамасын жасайды. Жергілікті өкілетті және жергілікті өзін-өзі басқару органдары жүйесі де осы ғылым зерттейтін пән. Ғылым сайлау жүйесіне демократияның қайнар көзі ретінде айрықша назар аударады. Аса маңыздылардың қатарына мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық принциптерін зерттеу жатады.
Ғылым “конституциялық құқық” деп аталғандықтан, оның негізгі бастауы – Конституция болып табылады. Ол конституцияның негізінде өзінің басты теориялық ережелерін қалыптастырады. Сонымен бірге жинақталып келіп конституциялық заңдылықты құрайтын: конституциялық заңдар, жай заңдар, Президенттің нормативтік жарлықтары, Үкіметтің қаулылары, жергілікті өкілетті органдардың шешімдері де конституциялық құқық ғылымының қайнар көздері болып табылады. Бұл- конституциялық құқық ғылымының нормативтік құқықтық қайнарлары. Конституциялық құқық ғылымының басқа бір бастауы – конституциялық-құқықтық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыру. Нақ іс жүзінде зерттеу ғана конституциялық-құқықтық нормалардың сыртқы табиғатын ғана емес, сондай-ақ ішкі мәнін, қолданылу ақиқаттығын түсінуге де мүмкіндік береді. Конституциялық-құқықтық нормаларды нақ осылай кешенді зерттеу ғана ғылыми ілім, тұжырымдамалар , идеялартуғызудың негізі болып табылады. Коеституциялық құқық ғылымының келесі бір қайнар көзі – отандық, сондай-ақ шетелдік ғалымдардың конституциялық құрылыстың философиялық, заңдық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған, осы салаға тікелей немесе жанамалай қатысты еңбектері.