ҚКЖалпыбөлімінің2-бабында қылмыстық құқыққорғауобьектілерініңқатарынатұңғыш рет бейбітшілікпен адамзаттыңқауіпсіздігі мүддесіқосылыпотыр.ОсығанорайҚКЕрекше бөліміндебейбітшілікпенадамзаттыңқауіпсіздігінеқарсықылмыстарға жекетарау берілген.Мұндайқылмыстархалықаралыққылмыстарғажатады. Мұндайқылмыстар үшінжауаптылықтыңнегізгіқайнаркөзіХалықаралықәскери трибуналЖарғысы(Нюрнберг, 1948)болыптабылады.ОсыЖарғыдабейбітшілік пен адамзаттыңқауіпсіздігінеқарсықылмыстардыңжауаптылығыныңнегіздеріжәнеолардыңтүрлері:
1)бейбітшіліккеқарсықылмыстар;
2) соғыс қылмыстары;
3)адамзатқақарсықылмыстарнақты көрсетілген.
ХалықаралықКонвенция1948жылыгеноцидті,1974жылыапартеидті халықаралық қылмыстардепжариялады.
БҰҰ-ның1991 жылғы43 сессиясыбейбітшілікпен адамзатқақарсықылмыстарКодексініңжобасын қарап,онымемлекеттердіңүкіметініңқарауына,пысықтауынажіберді.ОсыкөрсетілгенКодексжобасынасәйкесбейбітшілікпен адамзаттыңқауіпсіздігінеқарсықылмыстардың12 құрамыкөрсетілген.
Халықаралықнормадаосытұрғыдағықылмыстарғанақтытұрақты анықтамаларберу мен олардытопқабөлуіәліаяқталғанжоқ,мұның өзімемлекеттердіңұлттыққылмыстықкодексінқабылдаудаосы мәселедебелгілі бірқиындықтартуғызыпотыр. БірақтаҚазақстан РеспубликасыныңжаңаҚК4-тарауындахалықаралық құқықтыңжұрттанығанпринциптерімен нормаларына негізделгеносытұрғыдағықылмыстар үшін жауаптылықкөзделген.
Бейбітшілікпенадамзаттың қауіпсіздігінеқарсықылмыстардыңтоптықобъектісіхалықаралыққұқық нормаларыменбелгіленгенЖалпығабірдей бейбітшілікпенхалықаралыққауіпсіздікболыптабылады. Осықылмыстардыңкейбірқұрамдарыныңміндетті белгісі қылмыстыңзаты(Мысалы, ҚК158-бабындағыхимиялық,биологиялықжәнежаппайқырып-жоятынқарулар)болады.
Обьективтікжағынаносытопқажататынқылмыстарқоғамғақауіпті іс-әрекеттерарқылыжүзегеасырылады.Бейбітшілікпенадамзаттыңқауіпсіздігіне қарсықылмыстар діні формальдық құрамғажатады.Тек қанаҚК161-бабындағықылмысэкоцид құрамыүшінқоғамғақауіптізардап –экалогиялықапаттықболуықажет.Субьективтікжағынаносы тараудағыбарлыққылмыстартікелейқасақаналықпен, алқайсыбірқұрамдарбелгісібірмақсатпен(160-163-баптар)жасалады.
Қылмыстыңсубьектісі16-ғатолғанесідұрыс, жайадамдар.Кейбірқылмысқұрамыныңсубьектісіарнаулысубьектмемлекеттікжауапқақызметатқаратынадам(157-баптың2-тармағы), қызметбабынпайдаланған адам(164-баптың2-тармағы)Тікелейобьектісінебайланыстыталданыпотырылғанқалмысқұрамдарымына төмендегідейтоптарғабөлінеді.
- Бейбітшілікке қарсы қылмыстар
Бейбітшіліккеқарсықылмыстар.Басқыншылықсоғыстыжоспарлау,әзірлеу, тұтандырунемесежүргізу(156-бап). Басқыншылықсоғыстытұтандыруға насихатжүргізу(156-бап). Басқыншылықсоғыстытүтандыруғанасихатжүргізу жәнежариятүрдешақыру(157-бап) Жаппайқырыпжоюқаруын өндірунемесетарату(158-бап).
Солғысқылмыстары:Соғысжүргізудіңтыйымсалынғанқұралдарыменәдістерін қолдану(159-бап).Жалдамалылық (162-бап).
Адамзатқақарсықылмыстар:Геноцид(160-бап).Экоцид(161-бап)Халықаралыққорғауаясында адамдар мен ұйымдарғақарсықылмыс:Қылмыстыхалықаралыққорғауаясындағы адамдарғанемесеұйымдарғашабуылжасау(163-бап)
Әлеуметтік,нәсілдікұлттық,діни,тектік-топтықжәнерулықастамшылдықтынасихаттауғанемесеүгіттеугежолбермеужөніндегіКонституциялықпринсипкеқолсұғу;әлеуметтік,ұлттық,рулық,нәсілдікнемесе діниараздықтықоздыру(164-бап)
Бейбітшілікке қарсықылмыстар.
Басқыншылықсоғыстыжоспарлау,әзірлеу,тұтандырунемесежүргізу(156-бап)
Қылмыстыңтікелейобьектісіхалықтарарасындағыбейбітшілік.Мемлекеттердіңбейбітқатарөмір сүруі жәнедостығы.
Обьективтік жағынанқылмыс басқыншылықсоғыстыжоспарлау,әзірлеунемесетұтандыруарқылыжүзегеасырылады.БҰҰБас Ассамблеясыөзінің1974 жылғы 14 желтоқсандағы3314 қарарындатұңғышрет басқыншылықтыың(агрессияның)анықтамасынберген.ОндаБҰҰЖарғысынасайкелмейтін тұрғыдабірмемлекеттіңөзініңқарулыкүштерін екінші мемлекеттіңегемендігіне,аумақтыңтұтастығынажәнесаяситәуелсіздігінеқарсықолданунемесе басқадайтәсілдердіпайдалануарқылыоларғаықпал етуі басқыншылықдептаныладыдеп көрсетілген.
Қылмыстың обьективтіжағыбірнешебалама әрекеттердентұрады. Оның біріншісібасқыншылықсоғыстыжоспарлау.Жоспарлауғахалықаралыққұқық нормаларынақайшытүрдебейбіт тұрғындарғақарсысоғысәрекеттерінжүргізугебағытталғанәртүрліәдістемелікқұралдаржасау,соғыстыңқұрбаныболатын мемлекеттібелгілеу,басқыншылықсоғысәрекеттерінжүргізудіңмерзімінжәнекөлеміндегіәрекеттеріжатады.
Басқыншылықсоғыстыәзірлеуге жоспарланғанұрысәрекеттерінжүзегеасыруғаарналғаннақты іс-қимылдарға көшулер жатады.Мысалы соғыстехникасынкөптеншығарабастау;қарулыкүштердіңсанынкүрткөбейту,азықтүлікнемесежағаржанармайқорларынұлғайту,соғысжағдайынасайкелетінжаттығуларды жүзегеасыру,тұрғындардысоғыс ісінеморальдық тұрғыданбейімдепдайындаут.с.с.әрекеттер жатады.
Басқыншылықсоғыстытұтандыруғаосындайсоғыстыкез-келгентұрғыдабастаужатады.БҰҰбас Ассамблеясының1974-жылғы4-желтоқсандағықұрылысынасәйкесбасқыншылықактісіне: бірмемлекеттіңқарулыкүштерініңбасқамемлекеттіңаумағынабасыпкіруінемесе соғысжолыменбасыпалуы,аннексияжасауы;басқамемлекеттіңаумағынбомбалау немесебасқамемлекеткеқарсы кез-келгенқарутүрлерінқолдану;басқа мемлекеттіңқұрлықтағы,теңіздегі немесеәуедегі күштеріне қарсышабуылжасау,т.с.с. әрекеттержатады.
Көрсетілген қылмысдормальдыққа құрамғажатады, сондықтандазаңдакөрсетілген басқыншылық соғыстыжоспарлау,әзірлеунемесетұтандыруәрекеттерініңбіреуііскеасырылғануақыттанбастапқылмысаяқталғандептанылады.Қылмыс субьективтікжағынантікелейқасақаналықпеністеледі.Қылмыстыңсубьектісіарнаулы ҚРжауаптымемлекеттіңқызметатқаратынлауазымдыадамдары,оныңтүсінігіҚК307-бабының осықылмыстыңауырлататынтүрі-басқыншылықсоғыстыжүргізгені үшін жауаптылық белгіленген. Басқыншылықсоғыстыжүргізудеп тұтандырылған соғысөртінаяғынадейінжеткізу,алға қойғанмақсатқатолықжетуәрекеттерін жалғастырудыайтамыз.
- Басқыншылық соғысты жоспарлау әзірлеу тұтандыру немесе жүргізу.
Басқыншылықсоғыстытұттандыруғанасихатжүргізужәнежариятүрдешақыру(157-бап).
Қылмыстыңтікелейобьектісі мемлекеттердіңөзарабейбітөмірсүружәнеөзаратартуқарым-қатынастаболумүддесіболыптабылады.Қылмысобьективтікжағынанбасқашылықсоғыстытұтандыруғанасихатжүргізужәнежариятүрдешақыружүзегеасырылады.
Басқыншылықсоғысты тұтандыруғашақыруларашық немесекөмекшітүрдеболуымүмкін.Шақырулардыжүзеге асырудыңнысандарысаналуанауызша,жазбаша, белгіберулерарқылыболуы мүмкін.Еңбастысыосышақыруларбасқыншылықсоғыстытұттандыруғақызмететуіқажет.Мұндай шақырулар жариятүрде болуы шарт. Жариялыққа кінәлініңүшінші бірадамныңқатысқан(митингілерде,жиналыстарда,топтасқанадамдар)алдындасоғыстынасихаттайтыніс-әрекеттерінжүзегеасыруынемесе байланыс құралдары,почтаарқылысоғысқашақырулармәтінінжұртқажіберу,листовкалартарату,осындай мағынадағы үндеулерді, плакаттарды,суреттердікөрнекті жерлерге іліпқоюсияқтыәрекеттер жатады.Қылмысқұрамыжағынанформальдыққұрамғажатадыжәнеосыбаптың диспозициясындакөрсетілгеніс-әрекеттібасқыншылықсоғысқажариятүрде шақырғансәттенқылмысаяқталғандептанылады.
Қылмыстыңсубьектісі16-ғатолған есідұрыскез-келегнадам.Қылмыс субьективтікжағынантектікелей қасақаналықпеністеледі.Бұқаралықақпаратқұралдарынпайдаланыпжасалғанне мемлекеттікжауаптықызметатқарып отырғанлауазымдыадамжасағандәлсоләрекетосы қылмыстыңауырлататынтүрінежатады.(157-баптың2-тармағы)
Бұқаралықақпаратқұралдарынабаспасөзқұралдары,радио,теледидарт.с.с. жатады.Мемлекеттікжауаптықызметатқаратынлауазымдыадамғамемлекеттіңміндетінжәне мемлекеттікоргандардың өкілеттігінтікелейорындауүшінҚРКонституциясында,ҚРКонституциялықжәнеөзге де заңдарындабелгіленетінқызметтерді атқаратынадамдар,солсияқты мемлекеттікқызметтуралызаңдардабелгіленгенмемлекеттікқызметшілердіңжоғары,біріншіжәнеекінші лауазым санаттарынажататынлауазымдыістейтінадамдаржатады(ҚК307-бабыныңтүсіндірмесінің2-тармағы).
Соғысқылмыстары.
Соғысжүргізудіңтыйымсалынғанқұралдарыменәдістерінқолдану(159-бап).
Соғысжүргізудіреттейтінбірсыпыразаңдылық күшібархалықаралықактілер менконвенцияларбар.Оларға1856 жылы16 сәуірдеПарижде қабылданғантеңіздегісоғыс туралы Декларациясы; 1868 жылы11 желтоқсандаСанк-Петербургтеқабылданғанжарылатыннемесекүйдіретінқаруды,қолданудыжоюжөніндегідекларация1899 және1907 жылдары ГаагадақабылданғанДекларациялар,1949жылыЖеневаКонвенциясы(соғысқұрбандарынқорғаутуралы )1954 жылы14 мамырдағыГаагаконвенсиясы(соғысжағдайындамәдени құндылықтардықорғаутуралы)жәнетағы басқалары.
Қылмыстыңтікелейобьектісіхалықаралыққұқықнормаларыменбелгіленген соғысжүргізудіңқұралдарыменәдістерінқолданудыреттейтінқоғамдыққатынастар.
Қылмысобьективтікжағынанәскери тұтқындарғанемесеәскерге емес тұтқындарға қатыгездікпенқарау,әскериемес тұрғындардыкүштепкөшіру,басып алынғанаумақта ұлттықмүліктітонау,ҚР халықаралық шартыментыйымсалынғанқұралдарменәдістердіәскерижанжалдықолдануарқылыжүзегеасырылады.
Әскери тұтқындарғасоғысушыжақтыңқарулыкүштерініңқатарынажататынадамдар,партизандар,әскерижасақтарыныңмүшелері,қарсыласуқозғалыстаррыныңқатысушылары, азаматтықнемесе ұлт-азаттыққозғалысыныңқатысушылары,сондай-аққолғатүскенәскерижурналистер,әскеримедициналық,әскеризаңгерқызметкерлер,интенданттыққызметнемесе басқадайқызметкөрсететінадамдаржатады. 1949 жылғы“Соғыстұтқындарыменқатынасжөніндегі”Женеваконвенциясынасәйкессоғыстұтқындарынаізгілікпенқарубелгіленген,оларға қатігездіктіқолдануғатыйымсалынған.
Әскериеместұтқындарғасоғысқа қатыспаған,бірақжау қолынатүсіпқалғанбейбіттұрқындаржатады. Женеваконвенсиясындабейбіттұрқындарғақатыгездікқолдануғатыйым салынған.
Әскери еместұрғындарды көштепкөшіругебейбіттұрғындардыөздері мекендегенжерлерденбасқажаққазорлықпенеріксізкөшіру, қонысаудартуларжатады.
Басыпалынғанаумақтаұлттықмүліктітонауға- соғушы жақтыңөзіболыпалғанмемлекеттіңмүлкінжою,қиратунемесеолардыталан-таражғасалып,өзмемлекетініңменшігінеалуәрекеттері жатады.Ұлттықмүліккематериалдықжәнеруханиигіліктержатады.ҚРхалықаралық шартымен тыйымсалынғанқұралдарменәдістерді,әскери жанжалдықолдануғаадамзатқақасіретәкелетінжәнеқоршағанортаны мақсаттытүрдеұзақуақытқа залалдандыратыншаралардыжүзегеасыруларжатады.ҚР халықаралықшартттарғасәйкескүйдіретін,жарылыс жасайтынзаттарды,зиянды,жаппайқырып-жоятынқаруларды,химиялық,биалогиялыққаруларды,соғысжағдайындақолданбауғаміндетті.
ҚРхалықаралықшартыментыйымсалынғанжаппайқырып-жоюқаруынқолдануосықылмысқұрамыныңауырлататынтүріболыптабылады.(159-баптың2-тармағы).
Қылмысқұрамыформальдық,сондықтанда олосыбаптыңдиспозициясындакөрсетілген әрекеттердіңбіреуіністегенуақыттанбастапаяқталғандептанылады.
Қылмыстыңсубьектісі16-ға толғанкезкелгенесі дұрысадам.Субьективтікжағынанқылмыстікелейқасақаналықпеністеледі.