Әрбіразаматтыңконституциялықборышықоғамдыққатынастардықылмыстықжолменкелтірілген зиянныңқорғау.Осыміндеттіжүзегеасырудыжекеадамғақоғамға,мемлекеткеқарсыбағытталғанісәрекеттерді деркезіндетыюдың,тойтарудыңмаңызыерекше.Қоғамғақауіптііс-әрекеттітойтаруда,оныңзияндылығынтыюда,солқауіптітөндіргенадамғаматериалдықморальдықжәнебасқадазиянкелтіруімүмкін.
МұндайәрекеттерформальдықжағынаналғандаҚКЕрекшебөлімініңжекелегенбаптарындакөрсетілген қылмыс құрамынажатуымүмкін.Бірақтабұләрекеттер белгіліжағдайлардақылмысболыптабылмайды.Өйткені,мұндаәрекеттеқылмыстықматериалдықбелгісіболыптабылатын бастыбелгі – қоғамғақауіптілік жоқ.Керісінше,мұндайжағдайларда,қоғамдыққатынастарға зиянкелтіругебағытталғанқауіптіжою,тойтаруқоғамғабелгіліісәрекетдептанылады.Қолданылыпжүргенқылмыстықзаңбойыншабұларғақажеттіқорғану;аса(мәжбүрл)қажеттілік,қылмыскердіұстау,орынкәсібитәуекел,күштеунемесепсихикалықмәжбүрлеу,бұйрықтынемесеүкімдіорындауәрекеттеріжатады.
Аталғанжағдайлардаістелгенәрекетнемесеәрекетсіздісырттайқылмысбелгілерінеұқсағанымен, олардықоғамғақауіптілікболмағандықтан,қылмысқатарынажатпайды.
Қажеттіқорғану.
Қылмыстықзаңғасәйкесбарлықадамдардың кәібинемесеөзгедеарнаулыдаярлығынажәнеқызметжағдайынақарамастантеңдәрежедеқажеттіқорғануғақұқығыбар.Бұлқұқықадамғатағайындайды.Текерекшежағдайлардағанасоткөрсетілгененгөрінеғұрлымжеңілірекжазатағайындауғақұқылы.
Екіншіден,мемлекеттіккүштеушарасыретіндегіқылмыстықжазанымемлектатынантекқанасоттағайындайды.Қылмыстықкодекстің38-бабында“жазадегеніміз соттыңүкімі бойыншатағайындалатынмемлекеттіңмәжбүрлеушарасы”делінген.
Қылмыстықжазаменсалыстырғандабасқа дамемлекеттіккүштеушараларымемлекеттікоргандар немеселауазымдыоргандарарқылыжүзегеасырылады.Мысалы,қоғамдықтәртіпті бұзғанадамдыполициябастығыәкімшілікжауапқа,салалықинспекциясыныңлауазымдыадамысалықтанбұлтартпаушылардызаңдакөрсетілгенөзінеберілгенқұзіретшеңберіндеәкімшілікқұқықбұзушылардыжауапқатартады.Осыаталғаноргандардыңнемеселауазымдыадамдардыңбірде-біреуіқылмыстықжазақолдануғақұқылыемес.Қылмыстықжазанықолдану –текқанасоттыңқұзіреті.
Үшіншіден, заңдакөрсетігентәртіппенсотталғанадамдыжазаданбосату,сондай-ақтағайындағанқылмыстықжазаныжеңілдетутағыдасотарқылыжүзегеасырылады.Текқанарақымшылық жәнекешірімберуактілерімен жазаданбосатунемесежараныжеңілдетуҚРКонституциясынасәйкесПарламентнемесереспубликаПрезидентіарқылыжүзегеасырылады,албасқажағдайлардабұлмәселелердішешутексоттыңміндетіболып табылады.Бұлдақылмыстықжазаныңбасқамемлекеттіккүшейшараларынанммәндіөзгешілігінкөрсетеді.
Төртіншіден,қылмыстықжажзажариятүрдеашықтанашықтағайындалады. Яғни,қылмысадамныңкінәсінанықтауоғанжазатағайындаудыкөрсетедідептабу,қылмыстықжазаныңнақтытүріменкөлемін анықтау, жекенемесе заңдытұлғаларарқылыемесмемлекетарқылыжария,ашықтан-ашықтүрдебелгіленеді.Қылмыстықжазакінәліадамғамемлекетатынанбелгіленеді, жекенемеселауазымдыадамдарсоттағайындағанжазадан ешкімге дебосатаалмайды, заңдыкүшінеенгенсотүкімімемлекеттік,жекекәсіпорын,ұйыммекемелауазымдыжәнежайадамдардыңорындауыүшінРеспубликааумағындаміндеттіболып табылады.
Бесіншіден,мемлекеттіккүштеушараларыретідеқылмыстықжазақылмыстық заңдакөрсетілгеннақтықылмыстыжасағанкінәліадамғақолданылуымүмкін. Яғни,бұлжердежазаадамныңкінәлі түрдеістегеніс-әрекеттіңқылмыстыққұқылықзардабыболыптабылады.Сондықтан дақылмыстықзаңда“адам өзкінәсіанықтталғанқоғамғақауіптізардаптарүшінғанақылмыстықжауапқатартылуғатиісті”,делінген. Сондай-ақәрбірістелгенқылмысқажазатағайындауміндеттіемес.Мұныңмәнімынада:егертергеужүргізгеннемесеістісоттақарағанкездежағдайдыңөзгеруіменбайланыстыкінәніңісттегенқылмысыныңқоғамғақауіптімәніжойылсанемесеоныңөзіқоғамғаендіқауіптіемес дептанылса,қылмыснышандарыбаріс-әрекетжасағанадамдықылмыстықжауаптылықтанбосатуғаболады.Қылмыстық жазамемлекетатынанқылмыстыіс-әрекеттерүшінкінәніңкінәсінбетінебасуарқылыберілетінтерісқұқылықбағаболыптабылады.Бетінебасудыңжәне кінәлаудыңдәрежесіқылмыстың ауырлығаны,кінәлінің жекетұлғасынажәнеоныңқылмыстықіс-әрекеттіістеудегімінез-құлқынатікелейбайланыстыболады.
Іс әрекетасақажеттілікжағдайындаболуыүшінбірнешежиынтығыныңболуықажет.
Біріншішарт:нақтіліқауіпқылмыстықзаңқорғайтынмүддегетікелейтөнеді.Бұлқылмыстықзаңныңөзіндетапосыадамныңнемесебасқаадамдардыңөміріне,денсаулығына,құқығынажәнезаңменқорғалатынмүдделеріне,қоғамныңмемлекеттікмүдделерінетікелейтөнгенқауіптіжоюүшіністелетінәрекетдепкөрсетіліпотыр.Олқауіпстихиялықапаттардан,машиналар менмеханизмдердіңақауынан, хайуанаттардыңшабуылынан, адаморганизмдіболатынфизиологиялықөзгерістерден,басқадабірадамтарапынан орыналғантікелейтөнгенқауіптенболуымүмкін.
Табиғатапаттары(сутасқыны, жерсілкіну,көшкін жүру,өртшығуы),машиналар мен механизмдердіңақауы(әуеұшағыныңдвигателініңістеншығуы, жүріпкележатқан автокөліктіңтежегішініңістемейқалуы)хайуанаттаршабуылысүзегенбұқаданқашып,адамныңбасқаүйдіңшарбағынбұзыпішкекірунемесесүзегенбұқанымертетуадаморганизміндеболатынфизиологиялықөзгерістер(ауруадамдыауруханағажеткізуүшінтілалмағанадамныңмашинасыниесінентартыпалып,ауырнауқастыауруханағажеткізу.
Асақажеттіліктіқолданудыңекіншішарты:заңқорғайтынмүддегезиянкелтіруарқылығанажүзегеасырылады.Мұндайжағдайдаондайзиянкелтіруарқылығанажүзегеасырылады.Мұндайжағдайдаондайзиян,залалкелтірмейонытойтаруешбірмүмкінемес.Заңқорғайтынбасқамүддегезиян келтірмей-аққауіптітойтаруболатынжағдайларасақажеттілікке жатпайды.Мұндайжағдайларда мүддегезиянкелтірукінәліжағдайдазиянкелтірудепсаналады, олүшінқылмыстықжауаптылықбелгіленеді.
Үшіншішарт: асақажеттілікболуүшінкелтірілгензиянныңмөлшерітойтарылғанзиянныңмөлшеріненкемболуғатиіс.Келтірілген зиянойтарылғанзиянменбірдейболсада,ісәрекет аса қажеттілікжағдайындаісттеледідеугеболады.Ол туралызаңныңөзіне“Құқыққорғаумүдделерінеалды алынғанғатеңнемесеодангөріелеулізиян келтірілген,төнгенқатердіңсипатымендәрежесіненемесеқатержойылғанжағдайдакөрінеусәйкескелмейтін зиянкелтіруасақажеттілікшегіненшығу дептанылады.Мұндайшектеншығушылықтекқасақана зиянкелтірілгенжағдайлардағанажауаптылыққаәкепсоғады”делінген.Сондықтан даөзөмірін сақттапқалуүшінбасқабіреудіңөмірінқиыпжіберуасақажеттіліккежатпайды,оныңшегінешығуболыптабылады.Асақажеттіліктіқолданыпкөпадамныңөмірінсақтапқалушылыққылмысболыптабылмайды.
Қылмысістегенадамдыұстау – қылмыстылықпенкүресудіңнегізгіэлементтерініңбірі.Сондықтан дақылмысжасағанадамғаонымемлекеттікоргандарғажеткізунемесеоныңжаңақолсұғушылықжасаумүмкіндігінтыюүшінұстаукезіндезиянкелтіру, егермұндайадамдыөзгеамалдарменұстаумүмкінболмаса жәнебұлорайдаосыүшінқажеттішараларшегінен шығуғажолберімесе,қылмысболыптабылмайды.
Қылмыскердіұстаудыңнегізіболыпоныңбіткеннемесеаяқталмағанқылмыстыістеуінемесеқылмысістегенненкейіноданжасырыну,құтылуәрекеттерін жайт,қылмыскердепқасақананемесеабайсыздықпенқылмыстыістегенадамғабелгілібірдәрежедеоныұстағандазиянкелтірутуралысөзболыпотыр.Қылмысістепжатқанадамныңөзіннемесеқылмысістегенненкейіннақсолқылмыскердіұстау – осыинституттыжүзегеасырудыңнегізгішартыболыптабылады.
Қылмыстықіс жүргізуКодекстіңталаптарынасәйкесқылмысістедідепсезіктенгенадамдыұстауғамынадайнегіздердіңбіріболғандағанажолберіледі.
а)бұладамныңқылмысістепжатқанүстінен шықсанемесеқылмыстыжаңағанаістепболғанүстіненшықса;
б)көзіменкөргенадамды,соныңішіндежәбірленушідеқылмыстыістегеносыадамдеп туракөрсетсе;
в) сезіктіадамныңөзіненемесекиіміндеөзқасынданемесеүйіндеқылмыстықайқынкөздерітабылса.
Қылмыскердіұстаудыңсөзсізнегіздеріболып оныңтұтқыннан,қамаудан,жазаөтеп жатқанмекемеденқашуыболып табылады.
Қылмыскердіұстаудепнегізіненоладамныңқылмыс істепжатқанкезіндеұсталуынайтамыз. Бірақадам қылмыс жасағанкездеұсталмасаоныұстауқылмысістегенненкейіндеқылмыстықжауапқатартудыңмерзіміішіндежүзегеасырылады.
Қолсұғушылықжасағанадамдыұстауадамғакелтірілгензиян жағдаймәжбүретпейтініанықшектентысқажетсізкелтірілгенкезде,олардыңұсталатынадамжасағанқылмыстыңсипатыменқоғамдыққауіптілікдәрежесінежәнеұстаудыңмән-жайынакөркінесайкелмеуіұстау шараларынсырасілтепдептанылады.Бұлайшаасырасілтейқасақаназиянкелтіргенреттердеғанажауапқатартылады.Мұндашектеншығудың,яғниасырасілтеудің заңдакөрсетілгентүрлерімынадай.
А)Істелгенқылмыстыққаупініңсипатымендәрежесінесайемесжағдайдақылмысістегенадамдыұстағандазиянкелтіру.Мысалы,біреугеқасақанажеңіл жарақатсалғанадамдыұстағанда,оныұстаубарысындаоғанауырденежарақатынкелтірунемесесарайүстінеәріқарайбараржеріжоқ,жасырыныптұрғанұрыныжердетұрыпмылтықпенатыпжаралаужәнет.б.
Б)Ұстаужағдайынасөзсізсәйкескелмеусалдарынанкісігеқажетсіз,жағдайларғасөзсізсәйкескелмеусалдарынанкісігеқажетсіз,жағдайларғабайланыссызсөзсіз шамадан тысзиянкелтіру. Мысалы,қылмыскергеболмашызиянкелтіріпұстауғаболатынболса,оғаншамадантысауыр, қажетсіззалалкелтіріп,жарақатсалыпұстау,атумүгедекжасаут.б.мәселелер.Осындайқажеттішамалардыңшегіненшығуытекқасқаналықпенғанажүзегеасырылады.
Заңбойыншақылмысістегенадамдыұстағандаоған зиянкелтірудіңқажеттішараларыныңшегіненшығукінәлініңжауаптылығыныңжеңілдететінмән-жайлардыңқатарынажатады.
Қылмыскердіұстаудыңқажеттіқорғануменасақажеттіліктенөзгешіліктерімынадай;
А)қажеттіқорғанутікелейтөніптұрғаннақтықиянаттытойтарудажүзегеасырылады.Қылмыскерді ұстауқылмысістепжатқа кезде,тікелейістегенненкейінжүзегеасырылады.
Б) Қажеттіқорғанудыңмақсаты – қылмыстытойтару,қылмыскерді ұстаудаоныөкіметоргандарынатабысету;
В) асақажеттіліктекелтірілгензалалдыңмөлшерітойтарылғанзалалмөлшеріненміндеттітүрдеазболуықажет.Қылмыскердіұстағанда(қажеттіқорғанудағысияқты)қылмыскергекелтірілгензиян мөлшерікөпболуы дамүмкін,бірақолсөзсізшамадантысболмауыкерек.
Қылмыстықкодекстің35-бабындаәлеуметтікпайдалымақсатқақолжеткізуүшінорындытәуекелкезіндезаңменқорғалғанқұқықтықмүдделергезиянкелтіруқылмысболыптабылмайды делінгенБұрынғыҚК мұндайұғымболмағанеді.Сондықтан дақылмыстықзаңдағыжаңаинститутболыптабылады. Егерәрекеттерқазіргіғылыми – техникалықбілімдердесәйкескелсе,қойылғанмақсатқатәуекелгебайланыссызжетугемүмкіндік болмасажәнетәуекелдіпайдаланғанадам заңқорғайтынмүдделергезиянкелтірмеудіңбарлықмүмкіншараларынқолданса,тәуекелорындыдептанылады.
Егерол адамдардыңөміріне,денсаулығынакөрінуқатерінтөндіретін,экологиялықапатқанемесеөзгедезардаптарғаапарыпсоқтыратынболса,Тәуекелорынсыздептанылады.
Заңғасәкесорындытәуекелге байланыстыәрекеттерекітүрлішартқабайланыстықылмысболыптабылмайды.Бұлшарттардыекітүрлітопқабөлугеболады.
Біріншітопқатәуекеләрекеттеріннегізболатыншарттар,алекіншісоләрекеттіңөзінсипаттайтыншарттаржатады.
Тәуекеләрекеттерінқолдануғамедецина,ғылымтехника,мәдениет,шаруашылықсаласықызметініңтиімділігінжетілдіруқажеттілігінегізболады.
Қажеттілікқоғам,мемлекеталдынақойылғанмаңыздыміндеттердішешуден детуындайды.Ғылым,техникаөнерсаласындажаңалықтарашукөпжағдайдаәртүрлі тәжірбелердіигерунәтижесіндежүзегеасырылады. Мұндайкәсіптікқызметтііскеасырудазияндызардапқаәкеліпсоғатынқажеттіліктердіңдеболуымүмкін.Творчествалық,кәсіптікнемесешаруашылыққызметіндеорыналатынқажеттіліктерге жолбермеуорыналса,ондағылым ментехниканыңдамуы даболмаседі.Мұндайтәуекелгебарудыңнегізгімақсатысоларқылытиімдіжетістіктергежету,тәуекелсізалғақойылғанмақсаттықорындалуыжүзегеаспайтындығыболыптабылады.Осығанбайланыстымұндайәрекеттердентуындайтын терісзардаптарорындытәуекелкүйіндекелтірілген депсаналып,олқылмысқатарынажатқызылмайды.
Күштеубұлбелгілібірәрекеттімәжбүрлеу.Мұндайреттежәбірленушігекүшқолданылып,оныңжанынқинайтын,сөйтіпоныңеркіненайыратынәрекеттер орыналады.Күштеутойтарылатыннемесетойтарылмайтынболыпекітүргебөлінеді.
Қылмыстықкодекстің 36-бабының 1-бөлігіндекөрсетілгенкүшпенмәжбүрлеутойтарылмайтынжағдайдағанаорыналады.Тойтарылатынкүштеугежәбірленушініңбелгісібірәрекеттіістеумүмкіндігісақталады.Сондықтантойтарылмайтынкүшпенмәжбүрлеугежолбергенде,адамға36-баптың 1-бөлігіқолданылмайды.
ҚК37-бабында “Өзіүшінміндеттібұйрықты немесеөкімдіоргандаужөніндеіс-әрекетжасағанадамныңосыкодекспен,қорғалатынмүдделергезиянкелтіруіүшінзаңсызбүйрықнемесебергенқылмыстықжауапқаттартылады” делінген.