Қылмыстыққұқықжекеқұқықсаласыретіндеадамды,оныңқұқықтарыменбостандықтарынқоғамдықжәнемемлекеттіқылмыстық қолсұғушылықтанқорғауғабағытталғанқоғамдыққатынастардыреттейді.
Мұндайреттеу 3-түрліжолменжүзегеасырылады.Оныңбіріншісі – қылмыстыққұқықнормасыарқылықоғамдыққатынастардыреттеуфункциясыболыптабылады.Олқылмысістеугебайланыстықылмыс жасағанадам мен(субьекті)менмемлекетарасындапайдаболады.
Мұндайқұқықтық қатынасқақатысушылардыңәрқайсысыныңөзінетәнқұқықтарымен міндеттеріпайдаболады.Субьект қылмысістеугебайланыстықылмыстық жауапқажәнежазағатартылуғаміндеттіболса,екіншісубьектәділсоторгандары,(соттергеу,прокуратура)қылмысістегенадамдысолміндеттіорындауғакүшпенміндеттейді.Сонымен,қылмыстыққұқықтыңқатынастардыреттейтінбұлфункцияорыналғанқылмысоқиғасынабайланыстықылмыстықжауаптылықтыжәнежазанықолданунемесеқылмыстықжауаптылықтанжәнежазаданбосату сияқтымәселелердіжүзегеасырады.
Екіншіден:қылмыстыққұқықнормасыарқылыжазаменқорқытып,тыйымсалынғаніс-әрекеттердіістеугесалынғанқоғамдыққатынастарреттеледі.Яғни,қылмыстық заңныңболуыжәнеоныбұзғанадамдарғақолданылатынжазаныңқылмыстыққұқықтыңнормаларындакөрінісалуыосыкөрсетілгенқұқықтықфункцияныңтолықжүзегеасырылуынамүмкіндіктуғызады.
Үшіншіден:қылмыстыққұқыққылмыстықжолменқиянат келтірілгенолардыңадамқорғануғабайланыстықатынастарынреткекелтіреді.
Мысалы:қажеттіқорғану,мәжбүрліқажетттілікнемесеқылмыскердіұстаудаәр-біразаматзаңдабелгіленгентәртіппенқорғануғақұқылы.Бұлмәселетекқылмыстыққұқықтықнормаарқылыреттеледі.
Қылмыстыққұқықтуралысөзболғандаоның3-түрлімағынасынескеруімізқажет.
Қылмыстыққұқық – бұлжалпықұқықжүйесініңнегізгібірсаласыжәнепәніболыптабылады.Осыұғымдардыңбәріненжиынтығықосылыпқылмыстыққұқықкурсыдегентүсініктібілдіреді.Қылмыстыққұқықпәніқұқықсаласыретіндеқарастырғандажалпықұқықтеориясынатәнбелгілердіңнегізгіпринциптердіңосықұқықсаласынатәнекендігінескеруқажет.Соныменбіргеқылмыстыққұқықөзініңерекшеліктерінбелгілейтінжәнеөзінжекеқұқықсаласыретіндеқарастыруғанегізболатынөзіндікмазмұны,өзгешілікбелгілеріменпринциптерібарқұқықсаласыболыптабылады.Құқықсаласыретіндеқылмыстыққұқықзаңшығарушыоргандарқабылдағанқылмыс пенжаза,қылмыстықжауаптылықтыңнегізі,жазажүйелерін,жазанытағайындаудыңтәртібіменшарттарын,сондай-аққылмыстықжауаптылықтанжәнежазаданбосатудыбелгілейтінзаңдылықнормаларыныңжиынтығыболыптабылады.Басқақұқықсалаларысияқтықұқыққұқықтың данегізгізаңдылықбазасы – ҚР К-болыптабылады.Қылмыстыққұқықыңережелеріменинституттарыныңмазмұнықолданылыпжүргенқылмыстықнормаларындаанықкөрсетілген.Қылмыстыққұқықнормаларымазмұнынақарай 2-түрліқызметтіжүзегеасырады:Олардыңбіріншісі – Қылмыстыққұқықтыңжалпыережелерін,принциптеріменинституттарынбелгілеуарқылынегізгіекіұғымқылмыспенжазаныанықтайды.
Екіншіден – бірнормаларқоғамғақауіптіәрекеттіңнемесеәрекетсіздіктіңқылмысқатарынажататынбелгілерін,шеңберінжәнеоныістегеніүшінтағайындайтынжазаныңтүрлеріменшегінбелгілейді.Қылмыстыққұқықжекеқұқық саласыретіндемынадайөзіндікерекшілікбелгілеріменкөріністабады:
Қылмыстыққұқықпәні – қылмысістеугебайланыстыпайдаболатынқоғамдыққатынастардыреткекелтіреді.Алмұндайреттеқылмыстыққұқықтыңқатынастарыныңсубьектілеріболыпбіржағынан қылмысістегенадам жәнеқылмысыүшінсоларғамемлекетатынаншарақолданылатынмемлекеттікқұқыққолданужәнеқұқыққорғауоргандарыболады.Белгілібірәрекеттінемесеәрекетсіздіктіқылмысқатарынажатқызыпоғанжазатағайындау,қоғамғажекеадамғажәнемемлекеткеқарсықылмыстықісәрекеткетыйымсалып,оныбұзғаныүшінқылмыстықжауапқажәнежазағатартатыннормалардыбелгілеу – мемлекеттіңқұзіреті.Осытұрғыдағықоғамдыққатынастардыреткекелтіруқылмыстыққұқыққағанатәнәдісболыптабылады.
2-сұрақ. Қылмыстыққұқықтыңміндеттеріменжүйесі
Қылмыстықкодекстің2-бабынасәйкесқылмыстықзаңдардыңміндеттеріболып1-шіадамменазаматтыңқұқықтарынбостандықтарымензаңдымүдделерін,меншіктіұйымдардыңқұқықтарымензаңдымүдделерін,қоғамдықтәртіппенқауіпсіздікті,қоршағанортаны, ҚР К-лыққұрылысыменаумақтықтұтастығын,қоғамменмемлекеттіңзаңменқорғалатынмүдделерін,қоғамдықтәртіппенқауіпсіздікті,қоршағанортаны,ҚР К-лыққұрылысыменаумақтықтұтастығын,қоғамменмемлекеттіңзаңменқорғалатынмүдделерінқылмыстыққолсұғушылықтанқорғаубейбітшілікпеназаматтыққауіпсіздігінқорғау,сондай-аққылмыстардыалдын-алуболыптабылады.
- Бұл міндеттерді жүзегеасыруүшіносыКодекстеқылмыстықжауаптылықнегіздерібелгіленеді,жекеадам,қоғамнемесмемлекетүшінқауіптіқандайәрекеттерқылмысболыптабылатыныайқындалады, оларды қлмыс жасағаныүшінжазаларменөзгедеқылмыстыққұқықтықықпалетушараларыбелгіленедіделінген.
ЖаңаҚылмыстықКодекстеқоғамныңсаяси,экономикалықжәнеәлеуметтікөміріндеорыналғансапалықөзгерістерескеалған.
Қылмыстық – құқылыққорғауобьектісініңқатарынақоғамдықтәртіп пенқауіпсіздіктіңжәнеқоршағанортанықорғау.ҚР-ныңқұрылысыменаумақтықтұтастығынқоғамменмемекеттіңзаңменқорғалатынмүдделерінқылмыстыққолсұғушылықтанқорғау,бейбітшілік пенадамзаттыңқауіпсіздігінқорғаудақамтамасызетуміндеттеріенгізілген.Яғниқылмыстыққұқықтыңнегізгіміндетті.Қылмыстыққұқықтыққұралдардыңқылмыстылықпенбарыншапәрмендікүресжүргізуболыптабылады.Қылмыстықзаңдардакөрсетілгенміндеттердіжүзегеасыруүшінқылмыстықжауаптылықтыңнегізінбелгілейді.
Яғни,қылмыстықзаңдакөрсетілгеніс-әрекеттердіістегенадамосызаңдабелгіленгеннегізіндеғанажауапқатартылады.Жаңақылмыстықкодекстебұрынғыкодекскеқарағандаізгілікпринципібасшылыққаалынаотырып, қоғамғаоншақауіптіемесәрекеттержасағандарғаолардықоғамнаноқшауламайтынжазатүрлерін(түзеужұмысы, шартты жаза, міндетті жұмыс,шынжүректенөкінуіне немесеталаптардың келісімгекелуінебайланысты қылмыстықжауаптылықтанбосату)қолдануғакең жолашылған.
Қылмыстық құқықтыңміндеттеріқылмыстылықтыңжағдайымендеңгейіне детікелейбайланысты. Бұрынжұртқабеймәлімұйымдасқанкәсіптік,банкжүйесіндегіқылмыстар мен күресі.Қылмыстықзаңныңбастыміндеттерініңбірі – қылмыстансақтандыруболыптабылады.Қылмыстыққұқықжалпыжәнеарнаулысақтандыруфункцияларынжүзегеасырады.
Жалпысақтандыру – қылмыстық заңарқылыкез-келгенқылмыстыістеугетыйымсалғанәрекетнемесеәрекетсіздіктердіістегенадамдарғақылмыстыққұқықтық нормаларарқылыбелгіленгентиістіықпал етушараларын қолдануретіменіскеасырылады.
Қылмыстыққұқыққа,сондай-ақтәрбиелікфункциядатәнқажеттіқылмыстықзаңдардыңболуы,оныңісжүзіндеәділқолданылуы,азаматтардыңолардыңқұқықтары менбостандықтарыныңқорғалуы, қылмысістегенадамныңлайықтықылмыстықжауаптылыққатартылуыазаматтардыңзаңдықұрметтеугетәрбиелейді жәнеолардың заңғадегенсенімділігінарттырады.
- Қылмыстық құқықғылымы.
Қылмыстықғылымныңнегізгізерттеуобьектісіқылмыстықзаңжәнеоныңқұқыққолдануоргандарытәжірибесіндедұрысқолдануын, жазатағайындаудың,қылмыстылықпен күресжүргізудіңғылыминегіздерінбелгілепберуболыптабылады. Осыкүрделімәселелердізерттеудеқылмыстыққұқықғылымықылмыстылық пенкүресжүргізетінкриминология,құқықтықстатистика,қылмыстық орындау,криминалистика,сот психологиясы,сотпсихиатриясыжәнебасқағылымсалалары ментығызбайланыстыболады.Осығылымсалаларының ортақміндеті – қылмыстылықпенкүреспроблемаларынбелгілеу, оныазайтудың,одансақтандырудыңжолдарын,әдістерін жәнетәсілдерінзерттеуболыптабылады.
- Қылмыстық құқықтыңпринциптері – заңшығарушыға,ғылымғақұқыққорғаужәнеқолдануоргандарыменазаматтарғақылмыспенқарсыкүресжүргізусаласындағықажеттінегізгіжәнеміндеттіережелерініңкөрінісіболыптабылады.
ЗаңдылыққағидасыПарламентнемесеПрезидентқабылдағанқылмыстықзаңныңқұқыққолданутәжірибесіндедезаң нормаларынқабылдаусаласында да сөз жоқ,үстемдікетуарқылыкөріністабады.
Бұлкөрінісбірнешеқұқықтық талаптардыңжиынтығынанқұралады.Оныңбіріншісі ҚР К-ніңхалықаралыққылмыстыққұқықжұрттанығанпринциптерімен нормаларынбасшылыққаалуыболыптабылады.ҚР К-нің4-бабы,3-тармағындаРеспубликабекіткенхалықаралықшарттардыңреспубликазаңдарынанбасымдығыболады депкөрсетілген.
Адамқұқықтарыжөніндегі1948 ж. жалпығабірдейдекларация,1968-1989 жылғыВена келісіміноркаманияғажәнетеррорлықактігеқарсыкүрестуралыхалықаралыққұжаттархалықаралықаймаққаістелетінқылмыстарүшінжауаптылықбелгілейді.
Осықағиданыңекіншіталабы- қылмыстықзаңныңКонституциялық заңғанегізделуіболыптабылады.Қылмыстыққұқықтың екіншібір қағидасыазаматтардыңзаңалдындағытеңдігіболыптабылады Қылмыстыққұқықтыңекіншібірқағидасыазаматтардыңзаңалдындағытеңдігіболыптабылады. ҚР К-нің 14-бабының1-тармағындазаңменсоталдындажұрттыңбәрітеңдепаталған.Қылмысжасағанадамоныңтегіне,әлеуметтіклауазымдықжәнемүліктікжағдайына,нәсілінеұлтынасаясисеніміне,жынысына, біліміне,тіліне,дінге қатысына,кәсібінетүріменсипатынасондай-ақтұрғылықтыжерінежәнебасқа дажағдайларына қарамастан жауаптылыққатартылады.
Қылмыстыққұқық 8-принципіжауаптылықтанқұтылмайтындықпринципі.Бұлпринципбойыншаәрбіркезкелгенадамлауазымдықюасқа дажағдайларғақарамастанөзі істегенқылмысыүшінсөзсіз,міндеттітүрдежауаптыболады. 4-принципіжекекінәліжауаптылығықағидасыболыптабылады.Адамөзініңкінәсіанықталғанжағдайдағанақоғамғақауіптіәрекеттер(әрекетсіздік)жәнебағытталғанқауіптізардаптарүшінғанақылмыстықжауапқатартылады. Бұлпринципкесәйкес адамөзініңжекеістегеннемесеқылмысқабірлесіпқатысуарқылыістегенқылмысыүшінсоладамныңөзідербес,жекежауаптыболады.Жекежауаптылықпринципінесәйкесқылмыстыңсубьектісіболыпесідұрыс,заңдабелгіленген жасқатолғанжекеадамтанылады.
5-шіпринципікінәліжауаптылықпринципіболыптабылады.Бұлқағиданыңмәнісол,кінәсізқылмыстаболмайдыдегендібілдіреді.Қылмыстықжауаптылықтаоныістегенадамныңіс-әрекетіндекінәболғанжағдайдағана,яғниқылмысадамның өзінің іс — әрекетінеқасақаналық немесеабайсыздық түрде білдіргенсаналы,психикалыққатынасыжатады.
6-принципіәділеттілікпринципіболып табылады.Бұлпринциптіңмәнісісолқылмыстықжауапқажәне жазағаіс-әрекетіндеқылмысқұрамыныңтолықбелгілерібарадамдартартылуыкерек.Негізсіздәлелсізқылмыстықжауаптылыққажолберілмейді.Әділеттілікқағидасыныңжүзегеасырылуыәділжазатағайындауғатікелейбайланысты.әділеттілікпринципбойыншабірқылмыс үшінешкімдідеқайталапқылмыстықжауапқажәнежазағатартуғаболмайды.
7- принципізгілікпринципіболыптабылады.
Ізгілік принципініңжүзегеасырылуыеңалдыменқылмыстықзаңарқылыазаматтардыңжекебасын,олардыңөмірін,денсаулығын,құқықтарынқылмыстыққолсұғушылықтан қорғауарқылыкөріністабады.Бұлпринцип-қылмыстық заңдыбұзғанадамдарға дақолданылады.Қылмыстықжазаныңмақсатыәлеуметтікәділеттіліктіқалпынакелтіру, сондай-ақ сотталғандардытүзеуболып табылады.