Сот шешімдерін орынау — сот үкімі (айыптау немесе аяқтау) сот қаулысында болатын, сонымен қатар жазалаусипаты мен түрінеқатысты болатын ережелер жүзеге асырылатынқылмыстық процестіңқорытындакезеңі. Сотталушының жазасын өтеу жағдайларының дербес қылмыстық-атқару құқығымен жүзеге асырылатынын білген жөн. Үкімді орындау бұл текқана жаза белгілеу шешімінорындау ғана емес, сонымен қатар онда сотталушыны қамаудан босатутуралы шешем, шартты мерзімнен бұрын босату туралы шешім және ҚР ҚІЖҚ-нің 453-бабындакөрсетліген өзге де шешімдеркөзделуі мүмкін.Жазаны орындау негізі болып заңды күшіне енген соттыңүкімі немесе қауысы, сондай-ақ кешірім беру немесе рақымшылықжасау актісі табылатынын естен шығармау қажет.
Үкім мен қаулының заңды күшіне енуі. Бірініші сатыдағы сотүкімері, егер оған шағымданабаса немесе наразылық келтірілмесе, аппеляциялық шағымдану немесе нарызылық келтіру мерзімі өткен соңзаңды күшіне енеді және орындалуға тиіс.
Аппеляциялық шағым жасалған немесе наразылықкелтірілген жағдайда,бірніші сатыдағы сот үкімініңкүші жойылмаса, аппеляциялық қаулы шығарылғанкүні күшіне енеді. Егераппеляциялық шағым, наразылық аппеляциялық сатыдағы сот отырысы басталғанға дейінқайтарылып алынса үкім шағымды, наразылықты қайтарып алуға байланысты аппеляциялық іс жүргізудің тоқтатылғаны туралы аппеляциялық сатының қаулысы шығарылған күні заңды күшіне енеді.
Үкімзаңды күшіне енген немесе іс аппеляциялық сатыдағы соттан қайтарылғанкүннен бастап үш тәуліктенкешіктірмей бірінішісатыдағы сот үкімді орындауға кіріседі.
Қылмыс жасағаны үшінсотталған адам,егер айыптау үкімі Қазақстан Респуликасыныңқылмыстық кодексінің75-бабыменбелігенген мерізімде орындаласа, жазаны өтеуден босатылады.
Соттың шағымдануға немесе наразылық білдіругежатпайтын қаулысы ол шыққаннан кейін дереу күшіне енеді және орындалуға жатады.
Істі қысқарту туралысот қаулысы сот отырысын тағайындау туралымәселені шешу кезінде немесе сот отырысында оныңайыпталушыны немесе сотталушынықамаудан босатуғақатыстыбөлігінде дереуорындалуға жатады.
Аппеляциялық сатыдағысоттың қаулысы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің423-1-бабында көзделген тәртіпте орындалады.
Аппеляциялық сатыныңқаулысы ол жаряланған кезден бастап заңды күшіне енеді және текпрокурордыңнаразылығыбойынша қадағалау сатысындақарастырылады (ҚР ҚІЖҚ 448-бап).
- Қадағалау өндірісін қозғау.
Сонымен қатар, үкімнің айналысқа (қолданысқа) түсу процесінде үкімгеоның маңызына тиетінөзгертулер мен толықтырулардыенгізуге болмайтынын естеншығармау керек, бұдан тек сот қадағалауы тәртібімен ғана жүзеге асырылады.
Соттың үкімін, қаулысын орындауға кірісу тәртібі
Заңды күшіне енген соттың үкімі менқаулысы мемелкеттік органдардың, жергілкті өзін-өзібасқаруоргандарының, заңды тұлғалардың, лауазымды адамдардың, азаматтардыңбәріне бірдейміндетті және републиканыңбүкіл аумағында сөзсізорындаңға жатады. Соттың үкімін,қаулысын орыдамау Қылмыстық кодекстің362-бабымен көделген қылмыстық жауапкершілікке әкеледі.
Заңды күшіне енген үкім осықызметпен айналысуғаарнайы құзіретті ұйымдар меноргандармен, яғниқылмыстық атқару заңдылығымен жүзегеасырылады.
Қазақстан Респубикасы Әділет минстрлігініңжүйесіне үкімдіорындауға құзіреттімекемлер, органдар,лауаызмды тұлғалар енеді. Оларға:
- түзеу колониялары (жалпы, қатаң, аса қатаң режимдегі);
- кәмелет жасына толмғандар үшін тәрбиелеу колониялары;
- түрмелер, тергеу изоляторлары;
- мекен – коллониялары;
- қылмыстық атқару инпекцялары;
- арнайы мекемлер-түзету орталықтары;
- сот орындаушылары.
Кейбір түзету коллонияларындасоттар мен құқық қорғау органдарының бұрынғықызметкерері отыратыны білу қажет.
Қылмыстық атқаруинспекциялары жазаның келесі түрлері бойынша үкімнің орындалуын жүзеге асырады:
- белгілі лауазымды болу немесе белгілі қызметпенайналысу;
- айыппұл;
- түзету жұмыстары;
- қоғамдық жұмыстарға тарту;
- шартты түрде соттау;
- тәртіптік әскери бөлімде ұстау.
- Істі қадағалау тәртібімен қарайтын соттар
Аталмыш жаза түрлерін орындау қылмыстық атқаруинспекциясының әкімшілігімен, сотталушыныңтұрғылықты жері немесе жұмыс орын бойыншаұйымдар не құзіретті лауазымды тұлғалармен жүзеге асырылады.
Сот үкімі бойынша бостанығын шектеудіарнайы мекемелер-түзетуорталықтары жүзеге асырылады.
Сот үкімібойынша қамауға алутуралы үкім шығарылғантұлғаларжазасын қамауға алу үйлерінде жүзеге асырылады.
Бостандығынан айыру немесеөлім жазасы секілдіжазаларды атқаруқылмыстық-атқару жүйесініңатқару мекемлеріне,сондай-ақ шаруашылық қызмет көрсету жұмыстарын жүргізгеқалдырылғансотталушыларғақатыстытергеу изоляторларына жүктеледі.
- Істі қадағалау сатысында қараудың тәртібі.
Үкім мен қаулыны орындауғакірісу бірінші саты бойыншаісті қараған сотқа жүктеледі. Үкімді орындау туралы өкімді сот төрешісі үкімнің көшірмесіменбірге қылмыстық-атқару заңдарына сәйкес үкімдіорындау міндеті жүктелген органғажібреді (ҚР ҚІЖҚ 449-ап, 2-бөлік).
Аппеляциялық сатыдағы сотқақамауда ұсталған адамадарға қатысты істіапеляциялық тұрғыдақараудың нәтижелерінхабарлау мәндеті жүктеледі.Істі аппеляциялық тәртіппен қараукезінде үкім өзгерген жағдайда үкімніңкөшірмесіне аппеляциялық саты қаулысының көшірмесі қоса тіркелуге тиіс.
Сотталушыныәскери, арнаулы немесе өзгеатағынан, сыныптық шенінен, біліктілік сыныбынан айыру туралы үкімшығарған сот үкімнің заңды күшінеенгеніненсоң сотталушыға әскери атақ, сыныптық шен немесебіліктілік сыныбын берген лауазымдытұлғаға оныңкөшіресін жолдайды.