Айыпталушы ретінде жауапқа тарту (ҚР ҚІЖҚ 206-бап)- алдын ала тергеу сатысының бас бөлімі. Тергеуші тергеу барысында күдікті адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім қабылдау үшін, оған жеткілікті негіздер беретін дәлелдемелерді жинау, тексеру, бекіту және бағалау жүргізеді.
Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту аяқталған соң, қылмыстық істе жаңаданзаң бойынша бірқатар құқығы мен міндеттері бар қылмыстық процеске қатысушы айыпталушы пайда болады. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартқан сәттен бастап, тергеушіде айыпталушыға бұлтартпау шараларының бірін қолдану құқығы мен себебі пайда болады.
Заң айыпталушыны шақыруға байланысты басқа да құраладырады пайдалнуға жол береді. Ал айыпталушы Қазақстан Республикасының тыс жерде болып тергеу органдарына келуден бас тартқан жағдайларда алдын ала тергеу органдары республикалық ақпарат құралдары,жалпыға ортақ телекоммуникация жүйе арқылы хабар жариялауға құқылы. Ал егер оның тұрған жері белгілі болса, айыпталушы тұрған жердің ақапатар құралдары арқылы хабар жарияланады (ҚР ҚІЖҚ 208-баптың 3- бөлігі).
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 206-бабына сәйкес адамға қылмыс жасады деп айып тағу үшін негіз беретін дәлелемелер жеткілікт болған кезде тергеуші ол адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға құқылы.
- Тұлғаны айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының мазмұны мен нысаны.
Адамды айыпталушы ретіндежауапқа тартқан уақытта тергеушіде дәлелдемелердің жиынтығы болып, ол оларды бағалай отырып, заңға өзінің ішкі түйсігі мен сенімі бойынша қылмыстың орын алғандығы және оны дәл осы адам жасағандығы туралы қорытындыға келеді.
Сонымен,адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту үшін жинақтаған дәлелдемелер мыналарды анықтауы тиіс:
- қылмыс оқиғасын;
- оны бағалауды;
- осы адамның әрекет жасаудағы кінәсі;
- қылмыстық жауаптылықты жоққа шығаратын мән-жайдың болмауы.
Адамды айыпталушы ретінде жуапқа тартусәтін таңдау істің нақты мән-жайына байланысты. Бұл жерде айыптлаушы ретінде жауапқа тарту туралы шешімдідәлеледемелер жеткілікті болса да, негізсіз ерте негізсіз алдын ала тергеу аяқталғанға дейін кейінге қалдыруға жол берілмейді.
Адамды алдын ала тергеу кезіндеайыптлаушыретінде жауапқа тарту ол адамның жасаған қылмысы үшін кінәсін мойындауы дегенді білдірейді.
- Айып тағудың іс жүргізу тәртібі
Айып тағу ұғымы және тәртібі.
Айып тағу – бұл іс жүргізу әрекеті. Оның мәні мынады. Заңмен белгіленген мерзімде тергеушіайыпталушыныңжеке басына толық көз жеткізіп, оны айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулымен таныстырады. Ондағы айыптауға қатысты тұжырымдардың мәнін сондай-ақ алдын алатергеу кезіндегі оның құқықтарын түсіндіреді.
Айып тағу адамға, айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққан күннен бастап 3 тәулікте жүргізілуі тиіс. Ал ада еріксіз келтірілетін болса, онда ол әкелінген күні жүргізіледі. Айыптау үш тәуілік өткен соң да жүргізіледі. Егер ол адамшақырылығна күнге келме қалса, немесе оған іздеу жарияланған болса.
Айыпталушыдан жауап алудыңіс жүргізу тәртібі. Айыпталушыдан жауап алу – егжей-тегжейлі анықтауға бағытталған тергеуіс әрекеті. Және кінәлігі жасаған нақты қылмысы үшін жинақталаған барлық дәлелдемелердіұсыну арқылы оның жасалған қылмысқа қатыстылығын соңғы рет анықтау.
Айыпталушыдан жауап алу айып тағылғанан кейін 24 сағаттан кешіктірілмей жүзеге асырылады. Ол кейінге қалдыруға болмайтын жағдайдан айыпталушыныңөзі талап еткен кезденемесе кешіктіру нәтижесіндемаңзыды дәлеледеме күшін жою мүмкін болғандықтан өзге барлық қандайда болмасын жағдайларда түнгі уақытта жауапқа алуға болмайды. Тәртіп бойынша айыпталушыдан алдын ала өндірісінің орны бойынша жауап алынады.
Жауап алуға дейін айыпталушыға алдын ала тергеудегі құқықтарыоның ішінде жауап алу кезіндегі құқығы түсіндіріледі (ҚР ҚІЖҚ 217 бап).
Айыпталушының жауапберуден бас тартуықылмыстық ісбойынша алдын ала тергеуді одан әрі жүргізуге кедергі болатын мән-жай деп қарастырылуы мүмкін емес.
Кінәлінің анкеталықмәліметтері толық, онда бұрын сотталғандығы барне жоқ екендігі, т.б. толытырылғанхатамманы тергеуші жасайды. Айыпты адамның жәбірленушіге қатысыанықталады. Тергеуші оған кінәсін мойындайтын не мойындамайтынжөнінде сұрақ береді. Ал егер мойындайтын болса, онда толығыменбе не ішінара ма екені сұралады. Егер ішінара болса, қайсы бөліктері екендігі анықталады. Егер айыпталушы мойындамаса, тергеуші оның уәждерін анықтайды. Өзінің кінәсін мойындау немесетеріске шығаруы қаншалықтысәйкес келетіндігінің тексеру мүкіндігін нақты мән-жай екендігін анықтауға жатады.
- Айып тағу бөлігінде қылмыстық ізге түсуді қысқарту.
Істі тергеу барысындаайып тағылғаннан кейіннәтижесіндеқылмыстың бағлануыдұрысемес болып табылса, немесе іс бойынша жаңа мән-жайлар анықталса,тергеушіде айыпқа өзгерту немесетолықтыру қажеттігі туындауы мүмкін.
Осыған байланысты айыптаубасапқыдан тіпті өзгеше болып табылатынболса,тергеуші адамдыайыпталушы ретінде жауапқа тарту туралыжаңадан қаулы шығарады (ҚР ҚІЖҚ 207-бап).
Айып тағу туралы жаңа қаулығамына жағдайлардақосымша енгізіледі.
- қылмыстың заңды бағлануын өзгертуге әкелетін не ондайға жібермейтін қылмыстың жаңаэпизодтары анықталса;
- қылмыстың бағалануын өзгеруге себепші болатын, айыптаудан бір немесе бірнеше эпизодты алып тастауға әкелетін мән-жайлар анықталса;
- қылмыстың бағлануын өзгертуге әсер етпейтін айыптауда жекелеген эпизодтарды шығарып тастауғасебепші болатын мән-жайлар табылса.