1.Еңбекке қабілетсіз азаматтардың зейнетақлық қамсызандыру түсінгі.
«Зейнетақы» сөзінің орысша баламасы «пенсия» сөзі төлем деген мағынаны білдіреді. С.И. Ожеговтың орыс тілінің түсіндірме сөздігінде «зейнетакы» сөзіне мынадай аныктама берілген: «еңбек сіңірген жыл-дары үшін, мүгедектігіне, еңбекке жарамсыздығына және т.б. байла-нысты акшалай акысыздандыру».
Кеңестік кезеңнің заң әдебиетінде «зейнетақы» сөзіне түрліше анық-тама берілген. Алғаш рет зейнетақы сөзіне 1946 жылы Е.И. Астрахан аныктама берді. Оның пікірінше, зейнетакы — бұл «кызметкерді, жү_мыс-шыны не оның отбасын оның еңбек кызметінің белгілі бір үлкен цик-лының аяқталуына немесе оның толыкқанды қызметкерлер катарынан өмір бойына немесе ұзак мерзімге шығуына орай материалдык кам-сыздандыру максаттарындаәлеуметтік сактандыру каражаты есебінен жүзеге асырылатын мерзімдік төлемдер».
«Зейнетақы» сөзінің өзге де анықтамалары негізінен «зейнетакы алу кұкығы туындау үшін алғышарт болып тұракты немесе ұзак мерзімдік еңбекке жарамсыздык табылады, сол себепті өмір сүрудің негізгі көзі ретіндегі жалакының орнына акшалай төлемдер төленеді» деген пікірлер-ге негізделеді.
Қазіргі кезде зейнетакы кандай да бір себептермен еңбекке кабі-летін жоғалтқан, белгіленген жасқа толуына, мүгедектігіне, асыраушы-сынан айырылуына жэне т.б. себептерге орай еңбек міндеттерін орын-дауды токтаткан немесе оны тоқтату кұкығына ие түлғалар үшін тағай-ьшдалады. Басқаша айтар болсақ, зейнетакыны тағайындау объективтік, сонымен қатар субъективтік сипаттағы белгілі бір талаптармен байла-нысты.
Біздің пікірімізше, зейнетакыны мемлекеттің сыйы ретінде, қайы-рымдылык эрекеті ретінде карастыруға болмайды. Зейнетакы — бүл әрбір азаматтың еңбегімен табылған жеке меншігі, оньщ зейнетакыға катыс-ты кұ-кығы зандармен корғалады. Зейнетакы мынадай қағидаға жауагт беруі тиіс: адам өз өмірінде калай жріыс істесе, ол солай зейнетакы алуы тиіс.
- Зейнетақылық төлемдердің басқа ақшалай төлемдердің айырмашылығы.
Одан эрі еңбек зейнетакыларын алудың жағдайларын өзгерту көзде-луде — белгілі бір жаска толумен қатар қандай да бір зейнетакы корына зейнетакы жарналарын міндетті түрде төлеу қажет болады.
Соньмен, зейнетақы — бул гщлгаларга заңдарда белгіленген жасқа толган жагдайда, сонымен қатар еңбек сіңірген жылдары үшін, мүгедектігіне байланысты, асыраушысынан айырылган жагдай-да Ортальщтан немесе жинақтаушы зейнетақы қорларынан өмір сүрудің негізгі көзі ретіндегі ақша қаражатын ұзақ мерзімге ай сайын төлеу.
Қазакстан Республикасында зейнетакылардың келесі түрлері төле-неді:
- еңбек зейнетакылары;
- әлеуметтік зейнетакылар.
Еңбек зейнетақылары, өз кезегінде, келесі түрлерге бөлінеді:
— жасына байланысты зейнетакылар;
— мүгедектігі бойынша зейнетақылар;
— еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар;
— асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетакылар. Жасына байланысты еңбек зейнетакысы жэне мүгедектігі бойынша
еңбек зейнетақысы екі бөліктен тұрады: негізгі және жинакгаушы.
Еңбек зейнетакысы — бұл азаматтарға жалакасын немесе өзге де та-бысьш өтеу мақсаттарында төленетін ай сайынғы акшалай төлем. Еңбек зейнетакысьша катысты кұқық зейнетакы завдарьшың шартгарымен және нормаларьмен аныкталады.
Еңбек зейнетакысына қатысты кұкыкты Қазақстан Республикасы-ның азаматгары ҚР «ҚР-да зейнетакымен камсыздандыру туралы» заң-ньщ шарттарын сактаған жағдайда иеленеді.
Жоғарыда аталған азаматтардьщ отбасыларының еңбекке жарамсыз мүшелері зандарда көзделген жағдайларда асыраушысынан айырылу-ына байланысты еңбек зейнетакысына кұқықты иеленеді.
Егер завдарда және халықаралык шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазакстан Республикасының аумағындатұракты тұратын шетелдік аза-маттар жэне азаматтығы жок түлғалар да зейнетакы алуға кұкылы.
Қазакстан Республикасының заңдарына сэйкес эртүрлі зейнетақы-лар алуға кұкығы бар азаматтарға олардың таңдауы бойынша бір зейнетақы тағайындалады.
Зейнетацыларды тагайындау тэртібі. Жасына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты жэне еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетакылар осы тұлға белгіленген жаска толган кезде жэне еңбек стажы (жалпы немесе арнайы) болған жағдайда, сонымен катар жинақтаушы зейнетакы корына міндетті зейнетакы жар-наларын төлеген жағдайда тағайындалады.
Еңбек және өзге де коғамға пайдалы қызметпен байланысты зейнетақылар орташа белгіленген нормалар бойынша жалақыдан есеп-теледі. Зейнетакы катаң сомада тағайындалады.
Әлеуметтік зейнетақылар кандай да бір себептермен зейнетакының өзге түрлерін алу кұкығын иеленбеген азаматтар үшін тағайындалады. Әдетте, әлеуметтік зейнетакылар зейнетакылык жаска жеткен, бірак қажетті еңбек стажы жок түлғаларға тағайындалады. Мұндай жағдайда, зейнетақы жалакьщан есептеле алмайтындыктан, ол тиісті зейнетақы ең төменгі мөлшерінде белгіленеді.
Зейнетакылык камсыздандыруды халықты әлеуметтік коргау жөніндегі мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Орталыктан зейнетақы төлемдерін тағайьгадау туралы арыз зейнетакы төлемдерін есептеу үшін кажетті стажы мен табысын растайтын құжат-тармен қоса азаматтың тұрғылыкты жері бойынша зейнетакы төлем-дерін тағайындаушы органға беріледі.
- ҚР зейнетақы реформасы
Орталыктан зейнетакы төлемдері зейнетакы тағайындауға өтініш берілген күннен бастап тағайындалады. Арыз бен қажетті кұжаттарды зейнетакы төлемдерін тағайындаушы органға бір мезгідде берген кун Орталыктан зейнетакы төлемдерін тағайындауға өтініш берген күн болып есептеледі. Арыз бен кажетті құжаттарды поштамен жіберген жағдайда Орталыктан зейнетакы төлемдерін тағайындауға өтініш бер-ген күн болып бүларды поштадан жіберген кун есептеледі.
Орталыктан зейнетақы телемдерін тағайындауды зейнетакы төлем-дерін тағайындаушы орган Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленгсн тәртіппен жүргізеді.
Орталыктан зейнетакытөлемдерінтағайындауғаарналған кұжаттар-ды карауды халыкты әлеуметтік корғау органы кұжаттар табыс етілген күннен бастап 10 күн мерзімнен кешіктірмей жүзеге асырады. Зсйнетакы телемдерін тағайындаушы органы тиісті шешім шығарылғаннан кейін 5 күннен кешіктірмей бүл туралы арыз берушіге хабарлайды.
Орталыктан зейнетакы төлемдерін тағайындаудан бас тартылған жағ-дайда зейнетакы төлемдерін тағайындаушы органы бас тартудың себеп-терін жазбашатүрде негіздеп, табыс етілген кұжаттарды арыз берушіге кайтаруға міндетті.Зейнетакы төлемдерін тағайындаушы органның шешіміне сот тәртібімен шагымдануға болады.
Зейнетақы төлемдерін төлеудін жалпы ережелері
Орталыкган зейнетакы төлемдері өткен ай үшін төленеді. Зейнетакы-ның мөлшері өзгеруі мүмкін. Зейнетақы мөлшерінің көтерілуіне кұкык туындаған жағдайда немесе оның мөлшерін азайтуға әкелетін жағдай-лар туындаған жағдайда, сонымен қатар оның мөлшерін жоғарылату не азайту туралы шешім кабылданған жағдайда зейнетақының жаңа мөлшерін төлеу зейнеткерге зейнетакының мөлшерін көбейту туралы арызына барлык кажетті құжаттарды ұсына отырып берген айынан кейінгі келесі айдың бірінші күнінен бастап төленеді. Зейнетақының мөлшері азайтылған жагдайда зейнетакының жаңа мөлшері тиісті жағдайлар туындаған айдан кейінгі келесі айдың бірінші күнінен бас-тап төленеді.
Зейнеткер уактылы алмаған зейнетақы бүкіл өткен уақыт үшін, алавда зейнетақы алу үшін жолданғаннан 3 жыл бұрьшғы уакытқа ғана төленеді.
Егер зейнетакы әлеуметтік қамсыздандыру органдарының кінэсі бойынша уактылы төленбеген болса, онда ол бүкіл өткен уақыт үшін қандай да бір мерзіммен шектелместен төленеді.
Зейнетакы төлемдері нотариат куэландырған сенімхат бойынша төле-нуі мүмкін.
Зейнеткер кайтыс болған жағдайда оның өліміне орай алынбаған зейнетакы төлемдері зейнеткердің мұрагерлеріне жалпы негіздер бойын-шатөленеді. Қайтыс болған зейнеткердің жерлеуінұйымдастырған оның отбасы мүшелеріне жерлеуге катысты акша олар мүрагерлікті қабыл-даған кезде төленеді.
Егер зейнеткер әлеуметтік қамсыздандыру мекемелерінде (карттар үйінде) тұратын болса, онда оған тағайындалған зейнетакының 25%-дық бөлігі төленеді. Тағайындалған және төленген зейнетакының ара-сындағы айырмашылык әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі мемле-кеттік мекемеде тұратын зейнеткерлердің өмір сүру жағдайын жаксар-ту үшін осы мекеменің бюджетіне жіберіледі.
Зейнетакы тағайындау кезіндегі кателіктер салдарынан артык төлен-ген сомаларды зейнетакы телемдерін алушының өтініші негізінде ұстап калатын жағдайлардан, сондай-ак сотталғандардың, бас бостандығы-нан айырылғандардың табысынан ұстап калатын жағдайлардан баска,зейнетакыдан ұстап калу аткарушылык іс жүргізу тэртібімен жасалуы мүмкін.Зейнетақыдан ұстап калу төленуге тиісті сомадан жасалады. Зейне-такыдан төленуге тиісті соманың 50 %-дан астамын ұстап калуға бол-майды.
Зейнетақылық қамсыздандыру кұкығы келесі тұлғаларға ти-
есілі:
— Қазакстан Республикасының азаматтарына;
— азаматтығы жок түлғаларға;
— Қазакстан Республикасының аумағында тұракты тұратын шетелдік азаматтарға (арнайы халықаралық келісімдер болған жағдайда);
— отбасына (асыраушысынан айырылған жағдайда). Ортальщтан зейнетақы төлемдері өмір бойынатағайындалады жэне
төленіп отырады.
Еңбек зейнетақыларынын түсінігі
Қазіргі кезде зейнетакы- бұл мемлекеттің сыйы не кайырымдылык шарасы емес. Кеңестік Одақтан бізге мұраға калған толыкканды зейнетакылык камсыздандыру элі күнге дейін әрекет ететіндіктен, адам-дар өзінің еңбек кызметінің бүкіл ғұмырында өздерінің еңбек зейнетакы-ларын табады деп тұжырымдау дұрыс болар. Жэне зейнетакы мынадай кағидаға жауап беруі тиіс: адам еңбекке жарамды жасында калай жұмыс істесе, кэрілігінде де зейнетақымен солай камсыздандырылады. Қазіргі кездегі зейнетакылық камсыздандыру жүйесі дәл осы кағидаға жауал беретін болады. Бүлай болмайтын болған күннің өзінде де, о баста осы-лайша ойластырылған болатын.
Әлеуметтік камсыздандыру жүйесінде зейнеткерлердің катарында ең көп бөлігін жасына байланысты еңбек зейнетакысын алу кұкығына ие тұлғалар эркашан қүраған. Барлык елдерде зейнеткерлердің бұл санаты зейнеткерлердің жалпы санының 80%-ын кұрайды.
Еңбек зейнетақысының мөлшері толык еңбек стажы болған жағдай-да орташа республикалык жалақының 60%-ын құрауы тиіс (еркектер үшін 25 жыл еңбек стажы, ал эйелдер үшін — 20 жыл еңбек стажы). Зейнетақының дэл осындай мөлшері зейнеткерлер үшін жаксы өмірді камтамасыз ете алады.
Зейнетақыларды тагайындау, олардын мөлшерін қайта есептеу және төлеу тэртібі
Зейнетакыларды тағайындауды, олардың мөлшерін қайта есептеуді жэне төлеуді зейнеткерлердің түрғылыкты жерлеріндегі әлеуметтік кам-сыздандыру органдары жүзеге асырады. Зейнеткер тұрғылыкты жерін ауыстырған жағдайда оның жаңа түрғылыкты жері бойынша зейнетақы төлемдерін төлеу зейнетакылык істің және тіркеу туралы құжаттардың негізінде жүргізіледі.
Зейнетакыларды тағайындау үшін кажет қүжаттардың тізімі, зей-нетакыны тағайындауға, оның мөлшерін кайта есептеуге, зейнетакыныңбір түрінен екіншісіне ауысуға катысты жолдану тэртібі, зейнетакы кұжаттарын толтыру заңдарда белгіленген тәртіп бойынша жүзеге асырылады.
Зейнеткердің қалауы бойынша зейнетақы зейнеткердің есепшотына ауыстырылуы мүмкін немесе заңцарда белгіленген тэртіпте берілетін сенімхат бойыншатөленуі мүмкін. Зейнеткердің зейнетакы алатын жері жыл сайын расталатын болса, мерзімі бір жылдан асатын сенімхат бой-ынша зейнетакы төлеу сенімхаттың эрекет ететін бүкіл мерзімінде жүзеге асырылады.
Зейнетақыларды тағайындау мерзімдері
Еңбек зейнетакысы зейнетакының керсетілген түріне өтініш берген күннен бастап, бірак ол осы зейнетакыны алуға қү_кык туындағаннан соң ғана тағайындалады.
Арыз бен кажетті құжатгарды зейнетакы төлемдерін тағайындаушы органға бір мезгілде берген күн Орталыктан зейнетакы төлемдерін та-ғайындауға өтініш берген күн болып есептеледі. Арыз бен кажетті кұжат-тарды поштамен жіберген жағдайда Орталыктан зейнетакы төлемдерін тағайындауға өтініш берген күн болып бұларды поштадан жіберген күн есептеледі.
Енбек зейнетакыларын тағайыидау мерзімдері
Еңбек зейнетакылары келесі мерзімдерге тағайындалады:
1) жасына байланысты еңбек зейнетакысы — өмір бойына;
2) мүгедектігіне байланысты еңбек зейнетакысы — мүгедек деп тану
мерзіміне;
3) асыраушысынан айырылуына байланысты еңбек зейнетақысы -бұл зейнетакыны алушы еңбекке жарамсыз болған бүкіл кезеңге.
Зейнетақыларды төлеуді токтата тұру
Зейнетакыларды төлеу келесі жагдайлардатоктатылатұрады:
1) егер зейнеткер зейнетакыны катарынан алты ай алмаса — зейнетакы-ны алмаган бүкіл кезеңге, аталған мерзім өткен айдан кейінгі айдың 1-күніненбастап;
2)егер мүгедек белгіленген мерзімде кайта куәландырудан өтуге
келмесе — зейнетакыны төлеу токтатылады, ал бұл тұлғаны кайтадан мүгедек деп таныған жағдайда зейнетакы токтатылған күннен бастап, бірак 1 айдан аспайтын мерзімге төленеді.
Қайта куэландырудан өту мерзімдерін себепті жағдайлармен өткізіп алған жағдайда, зейнетакыны төлеу кайта куэландырудан өту күнінен бастап, бірак 3 жылдан аспайтын мерзімге төленеді.
Егер мүгедекке зейнетакы төлеу еңбекке қабілетінің калпына келуі-не немесе кайта куэландыруға себепсіз жағдайлармен келмеуіне бай-ланысты токтатылса, онда кейін бүл тұлғаны мүгедек деп таныған жағ-дайда, зейнетақы төлеуді тоқтатқан күннен 5 жыл уақыт аспаса, зейне-такы төлеу мүгедектікті белгілеген күннен бастап калпына келтіріледі. Егер 5 жыл уакыт асып кетсе, онда зейнетакы жалпы негіздер бойынша тағайындалады.
Зейнетақыдан устап қалу
Зейнеткерлердің басым көпшілігі үшін зейнетакы өмір сүрудің негізгі, кейде жалғыз көзі болып табылады. Сол себепті, зейнетақыдан ұстап калу тек заңдарда көзделген жагдайларда ғана орын алуы мүмкін.
Зейнетакы тағайындау кезіндегі кателіктер салдарынан артыктөлен-ген сомаларды зейнетакы төлемдерін алушьшың өтініші негізінде ұстап калатын жағдайлардан, сондай-ак сотталғандардың, бас бостандығы-нан айырылғандардың табысынан ұстап қалатын жағдайлардан баска, зейнетакыдан ұстап қалу аткарушылык іс жүргізу тәртібімен жасалуы мүмкін.
Зейнетақыдан ұстан қалу төленуге тиіс сомадан жасалады. Бүл ретте зейнетакыдантап калудыц шектері белгіленген. Зейнетақыдан төле-нуге тиісті соманың 50 проценттен астамын ұстап калуға болмайды. Зейнетакыдан ұстап калу мыналарға бағытталуы мүмкін: отбасы мүше-лерін бағуға (алименттер), кэсіпорынның немесе ұйымның мүлкін ұрла-ғаннан келтірілген зияндарды етеуге, артык алынган жалақыны кайта-руға және т.б. Баскаша зейнетакыдан ұстап калуга жол берілмейді.
Еңбек зейнетакысын төлеуді тоқтату
Еңбек зейнетакысын төлеу келесі жағдайларда токтатылады: 1) зейнеткер кайтыс болған жағдайда, сонымен катар белгіленген тәртіп бойынша оны кайтыс болды немесе хабар-ошарсыз кетті деп жариялаған жағдайда — зейнеткер кайтыс болған немесе оны кайтыс болды, не хабар-ошарсыз кетті деп жариялау туралы шешім күшіне енген айдан кейінгі айдың 1-күнінен бастап;
2) зейнеткер өзіне тағайындалған еңбек зейнетакысын алу кұкығын жоғалткан жағдайда, аталған зейнетакыны алу үшін үхынылған мәлімет-тердің шынайылығын жокка шығаратын мэн-жайлар немесе кұжаттар табылған жағдайда — мән-жайлар немесе кұжаттар табылған айдан кейінгі айдың 1-күнінен бастап;
3) тұлғаны мүгедек деп танудың мерзімі өткен жағдайда;
4) асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетакы алушы түлға-ның еңбекке кабілетті болуы — еңбекке қабілеттілік туындаған айдан кейінгі айдың 1-күнінен бастап;
5) кайтыс болған асыраушы түлғаның 8 жаска толмаган балаларына, аға-інілеріне, апа-қарындастарына немесе немерелеріне күтім жасауы-на байланысты асыраушысынан айырылуы жөніндегі зейнетакы алуга кұкылы түлғалардың жүмысқа орналасуы;
6)қайтыс болған асыраушьшың балалары 18 жасқа толған соң, окитындары — 23 жасқа толған соң — кэмелеттік жаска немесе 23 жаска толған айдан кейінгі айдың 1-күнінен бастап.