Алайда, еңбек ста-жы тек ұзақтығымен ғана емес, сонымен қатар жұмыстың сипатымен және еңбек кызметі өткен жағдайлармен де (зияндылық, кауіптілік жэне т.б.) сипатталады.
Еңбек қызметінің үзақтығына жэне сипатына карай еңбек стажы жалпы, арнайы жэне үздіксіз болуы мүмкін. Еңбек стажын бұлайша түрлерге бөлу зейнетакының әртүрлі түрлерін тағайындауға сай келеді. Әрине, казіргі заманғы жағдайларда үздіксіз стаж өзінің бүрынғы мэнін жоғалтты, бірақ, жалпы жэне арнайы еңбек стажының рөлі өсті, себебі жалпы негіздер бойынша жасына байланысты зейнетакыны тағайындау кезінде жалпы еңбек стажы талап етіледі, ал жеңілдікті жағдайларда зейнетақы тағайындау үшін арнайы еңбек стажы талап етіледі.
Жалпы еңбек стажы — бүл жұмыс орнына, уақытына жэне орын ал-ган үзілістерге карамастан адамның бүкіл өміріндегі еңбек кызметінің жалпы (жиынтық) ұзақтығы. Жалпы еңбек стажының маңызы өте зор. Ол эрбір қызметкерді зейнетакылык қамсыздандырудағы басты жағ-дай болып табылады. Тағайындалатын зейнетакылардың мөлшері оның үзақтығына тэуелді болады.
Арнапы еңбек стажы — бүл белгілі бір жағдайлардағы (ауыр, зиянды, қауіпті жэне т.б.), белгілі бір лауазымдардағы, белгілі бір табиғи-климаттык жағдайлардағы, радиоактивтік ластануға үшыраған аумактардағы жэне жасына байланысты және еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетакылармен жеңілдетілген қамсыздандыруға жататын кезеңдердегі жұмыстың ұзактығы. Арнайы еңбек стажы жүмыстың жалпы стажынан ажыратылады. Арнайы еңбек стажының жеңілдетілген жағдайларда, еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар тағайындауда маңызы зор. Зейнетакыға шығудың мей-лінше жеңілдікті жағдайлары жер астында, зиянды еңбек жағдайла-рында, ыстык цехтарда жұмыс істеген түлғалар үшін белгіленеді.Үздіксіз еңбекстажы — бұл қызметкердің бір жұмыстан екіншісіне ауысқан кездегі үзіліс зандарда белгіленген мерзімдерден аспаған және қызметтен босату қызметкердің кінэсьшан болмаған жағдайдағы үздіксіз еңбек қызметінің ұзақшғы. Алайда, қазіргі кезде үздіксіз еңбек стажы зейнетақылар тағайындау кезде үлкен рөлді иеленбейді.
- Еңбек өтілінің түрлері
Еңбек стажына енетін жүмыс кезеңдері.
Зейнетақы тағайындау үшін еңбек стажын есептеу кезінде мына-лар есепке альшады:
1) еңбек шарты(келісім-шарт) бойынша жеке және заңцы тұлғалар ақы төлейтін жү_мыс;
2) эскери қызмет;
3) қү_қық қорғау органдарындағы қызмет;
4) мемлекеттік қызмет;
5) кэсіпкерлік қызмет;
6) І-топтағы, И-топтағы жалғызілікті мүгедекке және өзгенің жәрдем көрсетуіне мұқгаж жасьша байланысты зейнегкерге, сондай-ақ 80 жасқа толған қарт адамдарға күтім жасаған уақыт;
7) атом сынақтары, экологиялықапатгар салдарынан зардап шеккен не иммундық тапшылық вирусын жүдтырған не ЖҚТБ-мен ауыратын-дарға, 16 жасқа дейінгі мүгедекке күтім жасаған уақыт;
8) жү-мыс істемейтін анасының жас балаларды бағып-күткен, бірақ эрбір баласы 3 жасқа толғаннан аспайтын жалпы жиынтығы 12 жыл шегіндегі уақыт;
9)қылмыстық жауапкершілікке негізсіз тартылған және қуғын-сүргінге ұшыраған, бірак кейін ақталған азаматтардьщ қамауда болған, бас бостандығынан айыру жэне жер аудару орындарында жазасын өте-ген уақыты;
10) еңбекке жарамды азаматтардың бұрынғы КСРО-ның уақытша оккупацияланған аумағында және Үлы Отан соғысы кезеңінде өздері басқамемлекеттердің аумағына зорлықпен апарылған адамдардың (жа-сына қарамастан) сонда болған, фашистік концлагерьлерде (геттоларда және соғыс кезеңінде мэжбүрлеп ұстайтын басқа да орындарда үхталған уақыты), егер аталған кезевдерде бүл адамдар Отанға қарсы кылмыс жасамаса;
11) жұмыс істемейтін соғыс мүгедектердің жэне оларға теңестіріл-ген мугедектердің мүгедек болған уақыты;
12) бұрынғы кеңес мекемелерінің, Қазақстан Республикасы меке-мелері мен халықаралық ұйымдардың қызметкерлері эйелдерінің(жү_байларының) шетелде тұрған кезеңі, бірақ жалпы алғавда 10 жыл-дан аспауға тиіс;
13) офицерлік кұрамдағы адамдар, прапорщиктер, мичмавдар және мерзімнен тыс атқаратын әскери қызметшілер әйелдердің мамандығы бойынша жүмысқа орналасу мүмкіндігі болмаған жерлерде жұбайла-рымен бірге тұрған кезеңі, бірақ 10 жылдан аспауға тиіс;
14) Қазақстан Республикасының аумағывдағы және одан тыс жер-лердегі жоғары жэне арнаулы орта оқу орындарыңца, училищелерде, мектептерде жэне кадрлар даярлау, біліктілігін арттыру және кайта ма-мандандыру курстарында, аспирантурада, докторантурада және клини-калық ординатурада, сондай-ақ күндізгі жоғары және орта діни оку орындарында оқу;
15) әскерилендірілген күзетте, арнаулы байланыс органдарында жэне кен-күлтқару бөлімдерінде олардың ведомстволық бағыныстьшығына және арнаулы немесе әскери атағының болуына карамастан;
16) әлеуметгік сақгандыруға қаржы төлеген жағдайда өзге де жұмыс. Стаж — еңбек кызметінің іс жүзіндегі ұзақтығымен, яғни кызметкер
жұмысқа алынган күннен бастап жұмыстан босатылған күніне (қандай да бір негіздермен жеке еңбек шартының бұзылуы) дейін есептеледі. Алайда, заңдарда стаждың жеңілдетілген жағдайда да есептелетін кез-дері көзделген. Орталықган зейнетақы тағайындау үшін еңбек стажын жеңілдікпен есептеу кезінде мыналар да есепке алынады:
1) ұрыс қимылдары кезеңінде майдандағы әскер кұрамындағы, оньщ ішінде әскери борышын өтеу кезіндегі эскери қызмет, сондай-ақ ұрыс қимылдары кезеңінде партизан отрядтары мен құрамаларында болу, сондай-ақ әскери жарақат салдарынан емдеу мекемелерінде емдеу-де болған уақыт — әскери қызметшілерге еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы тағайындаған кезде осы қызметтің мерзімін есеп үшін белгіленген тәртіппен;
2)әскери бөлімдеріндегі жұмыс, оның ішінде еркін жаддамалы құрам ретіндегі жұмыс жэне ¥лы Отан соғысы жылдарындағы қызмет — екі есе мөлшерде;
3) ¥лы Отан соғысы жьшдарында 1941 жылғы 8 қыркүйектен бас-тап 1944 жылғы 27 қаңтарға дейінгі қоршау кезеңінде Ленинград қала-сындағы жұмыс — екі есе мелшерде;
4)12 жастан бастап жэне одан үлкен жастағы азаматтардың 1941 жылғы 8 қыркүйектен бастап 1944 жылғы 27 қаңтарға дейінгі қоршау кезеңінде Ленинград қаласында болған уақыты — екі есе мөлшерде;
5) ¥лы Отан соғысы кезінде баска мемлекеттердін аумағына зор-лыкпен апарылган адамдардың сонда болған уакыты, фашистік концлагерьлерде (геттоларда жэне соғыс кезеңінде мэжбүрлеп ұстайтын баска да орындарда ұсталған уакыты), егер аталған кезендерде бұл адамдар Отанға карсы қылмыс жасамаса — екі есе мөлшерде;
6) заңсыз кылмыстык жауапкатартылған жэне қуғын-сүргінге ұшы-раған, кейіннен акталған азаматтардың камауда болған, бас бостанды-ғынан айыру, жер аудару орындарында жазасын өтеу, бас бостандығын шектей отырып мэжбүрлеп еңбекке тартылған, арнаулы коныстандыру орындарында ұсталған жэне психиатрлык мекемелерде мэжбүрлеп емдеуде болған уакыты — екі есе мөлшерде;
7) Семей сынак полигонына жапсарлас жаткан аудандардағы 1949 жылғы 29 тамыздан бастап 1963 жылғы 5 шілдеге дейінгі кезеңде жүмыс істеп, әскери кызмет аткару — үш есе мөлшерде; 1963 жылғы 6 шілде-ден бастап 1992 жылғы 1 каңтарға дейінгісі — бір жарым есе мөлшерде;
8) алапеске және обаға карсы мекемелерде, иммундық тапшылык вирусын жү_ктырған немесе ЖҚТБ-мен ауырған адамдарды емдеу жөніндегі жүқпалы аурулар мекемелеріндегі жұмыс — екі есе мөлшерде; сот медициналык сараптама мекемелеріндегі және емдеу мекемелерінің патология-анатомиялык белімдеріндегі жұмыс — Қазақстан Республика-сыньщ Үкіметі бекіткен жұмыс тізбесі бойьшша бір жарым есе мөлшерде;
9) толық навигациялык кезең ішінде су көлігіндегі жұмыс бір жыл істеген жүмыс үшін есептеледі;
10) ведомстволық бағыныстылығына карамастан, өнеркәсіптің мау-сымдык салалары кэсіпорындарындағы толык маусым ішіндегі жұмыс Қазакстан Республикасының Үкіметі бекіткен тізім бойьшша бір жылғы жұмыс стажьша есептеледі.
Зейнетақыны тагайындау үиіін цажет стаждың болуын растау. Зейнетақы тағайындау үшін кажет стаждын болуы не кұжаттармен, не куә көрсетулерімен дэлелденеді.
Қазакстан Республикасының «ҚР-дағы еңбек туралы» заңының 13-бабына сәйкес кажет енбек стажын растайтын к^жттар болып мыналар табылады: еңбек кітапшасы (болған жағдайда), жеке еңбек шарты, жүмыска алу жэне одан босату туралы бұйрыьсгардан выписка.
ҚР «ҚР-дағы зейнетакымен камсыздандыру туралы» заңының 12-бабынасәйкес 1998жылгы 1 каңтарға дейінгі кезеңге Орталықтан зей-нетакы төлемдерін есептеу үшін еңбек стажы еңбек кітапшасымен рас-
талады.
- Жалпы еңбек өтілі
Кәсіпорындардың, мекемелердің жэне ұйымдардың барлык кыз-меткерлері үшін еңбек кітапшалары 1939 жылдан, ал ұжымдык ауыл шаруашылык кәсіпорындарының (ұжымдык шаруашылыктардың) барлык мушелері үшін — 1965 жылдан бастап толтырыла бастады.
Еңбек кітапшасына жұмысқа қабылдау туралы, баска тұракты жұмыска ауыстыру туралы, барлык негіздер бойынша жұмыстан босату туралы жазбаларды жұмыс беруші (басшылык) қү-жаттардың (бұйрыктар, өкімдер) негізінде және соларға сілтеме жасай отырып жазады.
Еңбек кітапшасына енетін жазбалар шимайсыз, өзгертусіз, тазалау-сыз жэне т.б. жазылуы кажет. Егер еңбек кітапшасына жұмыстың мерзімі жэне сипаты туралы және т.б. мэліметтер іуралы қате жазбалар енгізілсе, онда қате не дәл емес жазба енгізген кэсіпорын, мекеме, ұйым ғана еңбек кітапшасына өзгертулер енгізу кұкығына ие болады. Түзетулер бұйрыктьщ не өкімнің түпнухкасына дэл сэйкес келуі тиіс жэне белгі-ленген тэртіпте куэландырылуы тиіс. Куә көрсетулері осының алдьшда енгізілген жазбаларды өзгерту үшін негіз бола алмайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, өзгертулер тек күжаттардың — бүйрыктардың, өкімдердің жэне т.б. негізінде енгізіле алады.
Еңбек кітапшасы жок немесе онда тиісті жазбалар болмаған кезде еңбек стажы жүмыс туралы мәліметгерді растайтын кұжаттардың негізівде не сот шешімінің негізінде аныісгалады.
Кәсіпкерлік кызметпен не өзге де қызметті жүзеге асырған азамат-тардьщ еңбек сгажы Қазақстан Республикасыньвд Зейнетақы корына 1998 жылғы 1 каңтарға дейін сактандыру жарналарын төлегені туралы кұжат-тармен расталады.
Аталған кұжаттар болмаса немесе оларға жазбалар дұрыс енгізіл-месе, онда еңбек стажының болғандығын растаудың кажеттігі туады. Дэлелдемелер ретінде өзге құжаттар немесе куэлардың көрсетулері ұсынылуы мүмкін.
Еңбек стажының болғандығын күжатгык тұрғыдан растау үшін мы-налар ұсынылу ы мүмкін:
- жинактаушы зейнетакы корынан аныктамалар, жеке шоттар жэне жалақыны беруге катысты ведомостьтер, мінездемелер жэне жұмыс кезеңі туралы мәліметтерге ие өзге де кұжаттар;
- жеке еңбек қызметімен айналыскан, тіркеу куәліктеріне немесе патенттеріне ие түлғалардың жұмыс уакыты каржы органдарының олар-дың өз қызметінен тапкан табысына салык төлеуі туралы аныктамала-рымен аныкталады;
3.1998 жылғы 1 қаңтардан бастап жеке еңбек қызметімен айналыс-қан тұлғалардың жұмыс уақыты жинақгаушы зейнетақы қорларына міндегті және ерікті жарналар төлегені туралы аныкгамаларымен белгіле-
неді;
- жоғары, арнайы орта және кәсіби-техникалық оку орывдарында, аспирантурада, докторантурада және клиникалықординатурада, кадр-ларды дайындау, біліктілікті көтеру жэне білікгілігін ауыстыру мектеп-тері мен курстарында оқыған уакыт оку кезеңдері туралы ақпаратқа ие архив мэліметтерінің негізінде берілген дипломдармен, куэліктермен, анықгамалармен жэне өзге де құжаттармен расталады;
- егер емдеу мекемесінің қорытьшдысы бойынша бұл трғалар баска түлғаның көмегін қажет ететін болса, I топ мүгедегіне, 16 жасқа дейінгі мүгедекке кұтім жасаған уакытты әлеуметтік қамсыздандыру жөнівдегі орган күтім жасалған тұлғаның тұрғылықгы жері бойынша аныктайды;
- жұмыс істемейтін анасының жасы кіші балаларына күтім жасаған уақыты баланың тууын куәландыратын құжаттармен (туу туралы куәлік) және оның 3 жаска толуымен (неке туралы куэлік, балалар мекемелері-нен, тұрғын үйге катысты органдардан альшатьш анықтамалар) расталады.
Куэлардың еңбекстажының болганы туралы көрсещлері. Еңбек стажының болғаны туралы құжатгар болмаған не оларды алу мүмкін болмаған, сонымен қатар архив мэліметтері болмаған жағдайда еңбек стажы өтініш берушіні бірге жұмыс істеген жыддары бойынша білетін жэне өтініш берушінің жұмыс істегеніне қатысты көрсету беріп отырған кезеңдегі өз жұмысы туралы кұжаттарға ие екі немесе одан да көп куә-лардың көрсетулерінің негізінде анықталады.
Бү_л ретте заңдар құжаттардың жок болуының, сақталмауының се-бептерін екі негізгі топқа бөледі:
- әскери әрекеттермен, табиғат зардаптарымен, апаттарымен жэне өзге де төтенше жағдайлармен байланысты;
- кәсіпорынның, мекеменің, ү_йымның таратылуымен немесе өзге де себептер бойынша архив мәліметтерінің жоқ болуына байланысты.
Бірінші жағдайда еңбек стажы және оның ұзақтығы белгілі бір ке-зенде бір кәсіпорында, мекемеде, ұйымда немесе бір жүйеде бірге істе-ген жүмысы бойынша өтініш берушіні білетін кем дегенде екі куэнің жеке көрсетулері бойынша анықталады.
Екінші жағдайда еңбек стажы және оның ұзактығы бір кэсіпорын-да, мекемеде, ұйымда немесе бір жүйеде бірге істеген жұмысы бойын-ша өтініш берушіні білетін жэне аталған орында жэне аталған кезеңдегі өз жұмысы туралы кұжаттарға ие кем дегенде екі куэнің жеке көрсе-тулері бойынша анықгалады.
Куәлардың көрсетулері бойьшша анықгалған еңбек стажьшың ұзақ-тығы зейнетақыны тағайындау үшін талап етілетін стаждың жартысы-нан аспауы тиіс.
Жекелеген азаматтарда, діни ұйымдарда, ферма (шаруа) қожалық-тарында жеке еңбек қызметі жағдайьшда істелген жұмыс уақьпы куә-лардың көрсетулерімен дэлелденбейді.
Сонымен катар, тіпті, жалпы еңбек стажын растайтын кужаттардың бар екендігіне қарамастан, жеңілдетілген жағдайларда және еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы алу құқығын беретін жұмыстар да куэлардың көрсетулерімен дәлелденбейді.
Куәлардьщ көрсетулерімен анықталған жұмыс стажы зейнетақы алу құқығын анықтау кезінде де, сонымен қатар оның мөлшерін еңбек ста-жының ұзақтығына қарай есептеу кезінде де ескеріледі.