Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы құқық саласы ретінде, басқа құқық салаларынан айырмашылығы

Әлеуметік қамсыздандырудың түсінігі

Бұл құқық 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпы декларациясының 26-бабында, 1966 жылғы Экономикалык, әлеуметтік жэне мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің 11-бабында және өзге де халықаралық актілерде бекітілген.

Әлеуметтік қамсыздандыруға құқық Қазакстан Республикасы Кон-ституциясының 28-бабында бекітілген, бұл бапка сәйкес: «Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де занды негіздерде оған ең төменгі жалакы мен зейнетакының мөлшеріне, әлеуметгік қамсыздан-дырылуына кепілдік беріледі.

«Әлеуметтік қамсыздандыру» түсінігін эртүрлі мағынада колдануға

болады.

Біріншіден, әлеуметтік камсыздандыру ретінде экімшілік-биліктік

катынастардың ерекше нысаны түсініледі».

Екіншіден — бүл мемлекеттің функциясы.

Үшіншіден, азаматтарды картаюына, асыраушысынан айырылуына, еңбекке кабілетінен айырылуына жэне т.б. жағдайларға байланысты материалдык камтамасыз етудің мемлекетгік жүйесі және нысаны ретінде.

Төртіншіден, кұкыксаласы ретінде.

Бесіншіден, азаматтардың кү-кығы ретінде.

Біздің ойымызша, әлеуметтік камсыздандыру — бұл материалдык игіліктерді еңбектің қатысуынсыз бөлудің нысаны. Әлеуметтік камсыз-дандыруда материалдық игіліктер коғамньщ еңбекке жарамсыз мүшелеріне мемлекеттің және арнайы қорлардың есебінен әлеуметтік нормаларда белгіленген кездерде жэне жағдайларда бөлінеді. Соған коса, әлеуметтік камсыздандыруды мемлекет әлеуметтік мэнге ие деп таны-ған жағдайлардың туындауы салдарынан тіршілік етудін, кайнар көзіретіндегі жоғалған жалакыны өтеуге бағытталған, мемлекет қалыптас-тыратын кұкыктык, экономикалык жэне ұйымдастырушылык шаралар-дың жуйесі ретінде де аныктауға болады.

Әлеуметтік камсыздандыру осы максаттар үшін арналған қаражат есебінен жүзеге асырылады. Акша кұралдарының қайнар көзіне қарай әлеуметтік камсыздандырудьщ екі түрін ажыратуға болады:

— мемлекеттік және жергілікті бюджет есебінен жүзеге асырылатын мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру;

— зейнетақы қорларының салымшыларының — занды және жеке тұлға-лардың қаражаты есебінен жүзеге асырылатын мемлекеттік емес элеу-меттік қамсыздандыру.

Әлеуметтік қамсыздандырудын түрлері

Акша кұралдарының кайнар көзіне карамастан, мемлекеттік элеу-меттік камсыздандыру келесі түрлерде жүзеге асырылуы мүмкін:

— акша төлемдері (зейнетакылар, жэрдемакылар, өтемакылар, мате-риалдык көмек жэне т.б.);

— заттай көмек (дэрі-дәрмек, азык-түлік, мүгедектер үшін техника-лык көмек кұралдары);

— қызмет көрсету жэне жеңілдіктер (карттар жэне мүгедектердін үй-интернаттарына, балалар үйлеріне орналастыру, үйде әлеуметтік кыз-мет көрсету жэне т.б.);

— мүгедектердің емделуімен, сауығуымен жэне денсаулығын жак-сартуымен (стационарда, үйден катынап емдеу санаторийларда, карттар жэне мүгедектер үшін арналған үй-интернаттарда), емдеу орнына ба-руымен және кайтуымен байланысты косымша шығындарын өтеу, жұмыссыздарды кайта окыту (кайтадайындықтан өткізу);

— азаматтардың жекелеген санаттарына көмек көрсетудің бір жолғы ақшалай жэне ақшалай емес түрлері.

  1. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының пәні.

Әлеуметгік камсыздандырудың субъектілеріне келесідей түрлерге белуге болады:

1) еңбекке кабілеттігі жок жастағы азаматтар:

-зейнеткерлер, солардың ішінде мүгедектер және жалғызбасты түлғалар;

— балалар, солардың ішінде жасөспірімдер.

2) еңбекке кабілетті жастағы азаматтар:

— жұмыссыздар;

— уакытша жұмыссыздар;

— мүгедектер;

— көпбалалы отбасылар;

— тұрмыстык жағдайы төмен түлғалар.

Әлеуметтік қамсыздандырудың функциялары

Әлеуметтік камсыздандырудың мәні келесі функциялардан көрініс

табады:

— саяси;

— экономикалык;

— әлеуметтік;

— еңбек;

— демографиялык;

— сауықтыру.

Әлеуметгік камсыздандырудың саяси функциясы әлеуметтік тұрақ-тылықты сактаудан жэне халыкгың эртүрлі тобының өмір деңгейінің ерекшеліктеріне толы коғамдағы әлеуметтік шиеліністі элсіретуден

көрініс табады.

Әлеуметгік қамсыздандырудың экономикапыц функцшсы жасына, еңбекке кабілеттігінен айырылуына немесе асыраушысынан айыры-луына байланысты жалақыны немесе өзге де табыстың орнын толты-рудан жэне түрмыс жағдайы нашар түлғаларға көмек көрсетуден

көрініс табады.

Әлеуметтік қамсыздандырудьщ әлеуметтік функцшсы әлеуметтік қорғалмаған, өзгенің жэрдем көрсетуіне мұқгаж азаматтар санаттары-на оларға қосымша каржы бөлу жолымен көмек көрсетуден көрініс

табады.

Әлеуметтік камсыздандырудың еңбек функцшсы әлеуметтік қам-сыздандырудың барлык түрлері үшін қаржьшың кайнар кезі болып осы қоғамдағы еңбек катынастарының табылуынан көрініс табады. Олар-дың даму деңгейіне әлеуметтік камсыздандыру жүйесінің барлык буындары тэуелді болады.

Әлеуметтік камсыздандырудың сауъщтыру функциясы мүгедектер мен халыктың өзге де әлеуметтік тұрғыдан әлсіз топтарьшың қоғамдык мәртебесін калпына келтіру үшін калыпты жағдайлар/*асаудан*өршіс табады. Бул аталған тұлғалардың өздерін коғамныңтійтБівгқЯщдьшүшөеі ретінде сезінуіне мүмкіндік береді.

Әлеуметтік қамсыздандыру кұкығының пәні болып азаматтар-ды зейнетақылармен, жәрдемақылармен, өтемакылармен қамтамасыз етумен, сонымен катар процедуралык және кұкык корғаушылык сипат-тағы қызметтер көрсетумен байланысты когамдык катынастар табыла-ды. Олар мыналарды камтиды:

  • азаматтарды зейнетакылармен, жэрдемақылармен жэне өтемакы-лармен камтамасыз етумен байланысты қоғамдык катынастарды;
  • заттай нысанда көмек көрсетумен байланысты қоғамдық қатынас-тар, яғни тегін немесе жеңілдікті бағамен берілетін накты тауарлармен, қызметтермен камтамасыз ету;

■ процедуралык жэне кұқық корғаушылык сипаттағы қоғамдык каты-настар.

  1. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының әдісі.

Әлеуметгік камсыздандыру саласындағы катынастар өз мәні бойын-ша әкімшілік-биліктік қатынастар болып табылады. Олардың 5 тәсілін бөліп қарастыруга болады:

— тегін, әрбір азаматтың бөлінетін, алайда мемлекет белгілеген әлеуметтік нормативтің (стандарттың) шегінде коғамның саналы (ұтымды) қажеттіктеріне жэне экономикалык мүмкіндіктеріне сай игіліктерге катысты теңдей құкыктарына негізделеді. Мысалы, от-басының жан басына шаккан табысына сэйкес медициналык кызмет көрсету, етемакылар төлеу кезінде, бірақ кез келген жагдайда мұндай көмек еңбек кызметімен немесе зейнетақы жарналарын төлеумен байланысты болмайды;

-бұрынғы немесе ағымдағы еңбектің шығындарын, өндірістің, материалдық камсыздандырудың кажеттіктерін ескере отырып теңестіріл-мейтін, бірак нормаланған сипаттағы;

— құнды ішінара төлеумен байланысты жеңілдетілген жағдайдағы. Мысалы, дэрі-дәрмектерді, санаторийларға жолдамаларды жеңілдетіл-ген бағамен сату;

— ақы үшін;

— еңбектің саны мен сапасына карай.

Байкағанымыздай, бүл катынастар эртекті және кұкыктық реттеудің эртүрлі эдістерін талап етеді. Қызметті акылы түрде керсету кағидасы-на негізделген катынастар азаматтык кұқыктың реттеу саласын камти-ды. Оларга үшінші тәсілдің акылылыкка негізделетін катынастары да жатады. Қатынастардың бесінші түрі еңбек кү-кығы саласына жатады. Алғашкы үш тэсілдегі катынастар негізінен әлеуметгік камсыздавдыру кұкығына жатады.

¥зак уакыт бойы бұл катынастар еңбек, экімшілік және қаржылык кұқықтар шеңберінде дамыды. Алайда, уакыт ағымымен заңшығару-шылық материалдың дамуымен, әлеуметтік камсыздандыру құқығының және оның ерекшеліктерінің дамуымен әлеуметтік камсыздандыру кұкығы дербес кұкық саласы болып бөлініп шыкты.

Әлеуметтік камсыздандыру кұкығының пэнін құрайтын қоғамдык катьшасгардьщ негізгі түрі болып, жоғарыда атап өткеніміздей, зейнетакылык қатынастар табылады. Зейнетакылық кұкыктық катынастар мыналарды төлеумен байланысты туындайды:

  • жасына байланысты зейнетакыларды;

■ мүгедектігі бойынша зейнетакыларды;

■ еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетакыларды;

  • әлеуметтік зейнетакыларды.

Жэрдемақы алуға қатысты кұкыктык қатынастар мыналарды төлеу-мен байланысты туындайды:

  • еңбекке уакытша жарамсыздығына байланысты жэрдемакыларды;
  • жүктілігіне жэне босануына байланысты жэрдемақыларды;
  • кайғылы окиғаның немесе кәсіптік аурудың нәтижесінде кызмет-керлердің денсаулығына келтірілген зиянды өтеумен байланысты жәрдемакыларды;
  • ж^мыссыздарға берілетін атаулы әлеуметгік көмекті;
  • бала туумен байланысты бір жолғы жэрдемакыны.

Өтемақы алуға катысты кұкыктык катынастар келесідей өтемакы-ларды төлеумен байланысты туындайды:

  • 18 жасқа дейінгі мүгедек-баланы, І-топ мүгедегін, 80 жастан асқан картгы күтуші еңбекке қабілетгі азаматгарға берілетін өтемакыларды.

Заттай нысанда көмек көрсетуге қатысты кұқыктык катынастарға мыналар негіз болады:

— тегін немесе жеңілдікпен берілетін тауарлар жэне көрсетілетін қыз-мет түрлері;

— медициналык көмек;

— дәрі-дэрмектер;

— санаторийлык-курортгық емделу;

— балаларды балалар мекемелеріне орналастыру;

— мүгедектерге берілетін көлік к¥ралдар;

— кәсіби оқыту және қайта дайындықтан өткізу;

— өзге де жеңілдіктер.

Процедуралык сипаттағы кү-қықтық қатынастар келесідей завды мәнге ие әрекетгерді жасаумен байланыстытуындайды:

  1. оларсыз материалдык қатынастар туывдамайтьш заңды фактілерді белгілеу (мысалы, мүгедектігі бойынша зейнетақыны тағайындау үшін мүгедектік фактісін анықтау қажет, ал еңбекке уақытша жарамсызды-ғына байланысты зейнетақыны тағайындау үшін еңбекке жарамсыздық фактісін анықгау қажет және т.б.);
  2. әлеуметтік қамсыздандыруға құқықгы жүзеге асыру, яғни әлеу-метгік қамсыздандырудың кез келген түрін тағайындау кезінде.

Іс жүргізушіліқ сипаттағы кұқықтық қатынастар осы салада туын-дайтын дауларды қараумен жэне лауазымды тұлғалардың немесе мем-лекеттік органньщ шешімін экімшілік не сот тәртібінде шағымдаумен байланысты. Бүл даулар әртүрлі мэселелер бойыншатуындауы мүмкін: қандай да бір әлеуметтік қамсыздандыру түрін тағайындаудан бас тар-туға қатысты немесе оның мөлшерін ақшалай нысавда анықгау кезівде, мүгедектің себептерін не тобын, жеңілдіктерге құкықтарды анықгау кезінде жэне т.б.

Әлеуметтік камсыздандырудың пэнінде, негізгі, зейнетақылық қаты-настармен қатар туынды, процедуралық қатынастарды да бөліп қарас-тыруға болады. Оларға Зейнетақы корын қалыптастыруға жэне пайда-лануға катысты қатынастар, эртүрлі жәрдемақыларды төлеуге қатысты қатынастар, азаматтарға медициналық жэне санаторийлық-курорттық көмек көрсетуге қатысты қатынастар, соғыс жэне еңбек ардагерлеріне мемлекеттік қайнар көздер есебінен жеңілдіктер мен артықшылықтар беруге катысты қатынастар жатады.

Бүл кұқықтық қатынастардың барлығының жиынтыгы әлеуметтік қамсыздандырудың пэнін құрайды.

Әлеуметтік қамсыздандырудыңі тиісті түрлері болып мыналар табы-лады:

  1. зейнетақылар, жэрдемақылар, өтемақылар;
  2. затгай көмек керсету;
  3. процедуралык немесе іс жүргізушілік сипатгағы көмек. Зейнетакының түрлері:
  4. жасына байланысты;
  5. мүгедектік бойынша;
  6. еңбек сіңірген жылдары үшін;
  7. асыраушысьшан айырылуына байланысты;
  8. әлеуметтік зейнетақылар.