Нарықтық экономиканыңқалыптасу процесіндеТМД мемлекеттерініңәр қайсысындажаңа өндірістер нысаны мен жаңа қапиталдық қатынастар дамыды.Халықаралық жеке құқықтағы шетелэлеентімен күрделенгенеңбек қатынастарын құқықтықреттеу Қазақстан үшін өте маңызды, себебі ҚазақстанРеспубликасының кәсіпорындарына шетел азаматтарынжұмысқа тарту кеңінен таралды және Қазақстан Республикасының азаматтары шетелдіктермен инвестицияланған Қазақстан кәсіпорындарындағыжаңа қатынасқа түсті. Кеңес одағының Еңбек құқығында шетел азаматтарының еңбегін реттеу қарастырылады, сондықтан Қазақстанның еңбек заңнамасы әлі күнгедейін ұл мәселені толығымен қамтымайды. Шетел элементімен күрделенген қатынастарда, бір еңбек қатынасын реттеуде екі немесе одан көп мемлекеттердің заңдары бәсекелестікке түседі. Сол кезде қай мемлекеттің заңын қолдану керек екенін айтамыз. Бүгінгі таңдағыдоктрина мен тәдірибебұл жағдайлардыколлизиялық нормаларды қолдану арқылы толық мәнінде шешілмейді, коллзиялық норма тек қолайлы мемлекеттің ұлттық заңнамаларындағыматериалдық нормаларға сілтеме жасайды.
Еңбек құқығындағыколизислық мәселені шешу үшін дүниежүзіліктәжірибеде келесібайланымдарқолданылады:
- Құқықты таңдау еркіндігі (тарап еріктері — lexvountatis).
- Жұмыс орнының заңы (lex losi laboris).
- Жұмыс берушінің орналасқан жерінің заңы.
- Ту елінің заңы (lex flagi).
- Жұмыс берушінің азаматтығы (lex patrie, lex nationalis).
- Талдау мәмілесін жасап отырған елдің заңы (lex losi contract).
Сонымен, жоғарыда аталып кеткен коллизиялық байланымдарды анықтайды.
Ресейғалымдарының пікірінше, еңбек құқығындаэксаумақтықолдану екі жағдайдарұқсат етіледі:а) арнайы келісімдіжасау арқылы
б)егер коллизялық норамлар тікелей шетел заңдарынада сілтеме жасаса, онда барлық жағдайларда шетел заңнамасы қолданылады.
Егер олар мемлекеттіңжария тәрітібіне қайшы келсе,кез келген мемлекет өз аумағында шетел заңдарынқолдануға тыйым салуға құқылы. Кейбірмемелекеттер өздерініңеңбек заңнамаларыныңэксамақтыәрекет етуін кеңейтуге ұмтылады. Мысалы, АҚШ – тың еңбек жағдайларының әділеттігі,мүгедек туралы заңдары. Бұл заңдар тек АҚШ аумағынада ғанаәрекет етпейді, сонымен қатаршетелде тұратынамерикандықтар мен америкакомпанияларына таралады. lex losi laboris кейде әмбебапбола алмайды. Сондықтан Чехияның халықаралықжеке құқығында lex losi laboris пен қатар қосымша коллизиялықбайланымды жұмыс берушінің кәсіпкерлікқызмет жерінің заңы.
- Еңбекті халықаралық-құқықтық реттеу әдісі және қағидалары.
Контактімен неғұрылым жақын елдіңзаңы көптегендаулы жағдайлар тараптар өз құқықтық қатынастарын реттейтін құқықтық таңдау кезіндекеліссімге келмеуі нәтижесінде пайда болады.Бұл байланым факторлардыңжиынтығы немес бір басымдылыққа иефакторларды қарастырады. Мысалы, кәсіпорынның орналасқан жері, компонияның басшлығы,шарт тараптарының жалпы азаматтығы, жұмысшының өндірістікнұсқаулықтарды алатынқайнар көзі, жалақы төлеу қайнар көзімен валюта еңбек шартының типі т.б.“тығыз байланысы осы мемлекеттің еңбек шартын жасасқан жерінемесееңбек қызметін орындап жатқан жер екенін дәлелдейді. Шартта құқықтық таңдау жөнінде тараптардың еріктігі болмаса,онда судья белгілі бірбайланыстырушы факторды негізге ала отырып, өз маңдауын жасайды.Бұл коллозиялық байланымдыангло – американдық құқықтың тәжірибесімен докторинасықалыптастырды. Кейбір ғалымдар осы байланымдар арқылы құқықты қолданумәселесі шешіледі деген пікірді ұстанса,ал басқалары оны өзмүддесіне қолданады деген пікірде. А. Лунцтың пікрінше, англо – американдық соттар бұл байланымғасүйенгенде өз елініңқұқығын қолданудағысубьектизімді көрсетеді.
Субьективтік теория – болжаулы ниет, ерік теориясы. Мәмледе көрсетілген мән-жайлардың жиынтығықолданылатынқұқықты нақтылайды. Тараптардың дауды қарауғатаңдаған сот қай елдің құқығы бойынша шешуге тікелей анықтайды.
Жұмысшының еңбекқұқығы, әрекет қабілеттігініңжеке заңы бойынша анықталады. Әлбетте, тұлғаның әрекет қабілеттілігі Лизарди ісінде сияқты мәміле жасағанжердің заңының пайдасына шешілуі мүмкін. Мысалы, Англия мен АҚШ заңнамасында шетел азаматы өз заңы бойынша әрекетке қабілеттігі жоқ болса да, шарт жасасқан жердіңзаңы бойынша әрекетке қабілетті деп танылса, онда lex losi contrastus қолданылады.
Еңбек туралы дау пайда болғанда әр мемлекет әр түрліколлизиялық формациялыр қолданылады. Мысалы, Франциядаталапкердің немесе жауапкердіңазаматтылығы басымдылық маңызға ие. Германия, Австрия, Швейцария, Нидерландта шешуші басымдылық маңызғажауапкердің тұрғылықты жері ие. Ұлыбританияда lex voluntatis шешуші болыптабылады, яғни талаптар өздері қай сот елініңзаңы қолданылатындығынтаңдайды. Неғұрлымжақын байланыстеорияда жұмысшықызметін орйындайтынсот елінің заңы істі қарайды.
- Еңбекті халықаралық-құқықтық реттеудің субьектілері.
Алайда нақты бірмемлекеттің құқығыколлизиялықнормаларда жекелейдифференцияласа да, олар еңбекжағдайларының әр алуаныдығыменеңбекқатынастарыныңбарлық элементтерін қамти алмайды.Дегенменде, Қазақстанқұқығында халықаралықжеке еңек қатынастарына қатысты.Коллизиялықнормалардың жүйесін дайындағанда, осы саладағы шетелтәжірибесін пайдалануымыз қажет. Соңғы жылдарда әр түрлімемлекеттердің заң шығарушы органдарынормативтік актілердееңек аясында заң қақытығыстарыжағдайларының орын алуын көрсетеді. Дания, Венгрия, Испания, Австрия мемлекеттерініңхалықаралық жеке құқықтуралы немесе азаматтық кодекстердің сәйкес тарауларындаарнайы еңбек коллизиялықнормалары бар.Қазіргі Қазақстан Респулбикасызаңнамасында жәнебұрынығы Одақ мемлекеттерінде халықаралық еңбек қатынастарына байланыстыколлизиялық нормалар жоқ немесе бірыңғай нормативтік актіде жинақталаған коллозиялықнормаларбекітілмеген.Қазақстан Республкасының “Еңбек туралы Заңында”(10.12.99); АҚ-нің (Ерекше бөлімінде) еңбек қатынастарына қатыстыколлизиялық нормалар жоқ.
Қазақстан Респулкасының аумағында орналасқан құрылтайшылары немесеменшік иелері толығынаннемесе ішінара шетелдікзаңдынемесе жеке тұлғалар болып табылатын ұйымдардың қызметкерлерінеҚазақстан Респуликасының Еңбек туралы заңдары қолданылады.