- Жалақының түсінігі және еңбегі үшін көтермелеудің басқа да түрлерінен айырмашылығы
Еңбекақыжүйесінде ҚР Президентінің 1995 жылғы 15 желтоқсанынындағы “Қазақстан Республикасы халықыныңөмірінің әлеуметтік жағдайларын жақсарту туралы” жарлығының, 1997 жылғы 1 сәуірдегі “Мемлекеттік бюджет есебіненқаржыландыратынҚР органдарыныңқызметкерлерінің еңбек ақысының бірыңғай жүйесі туралы” жарлығының, ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 6 ақпандағы “ҚР еңбекке ақы төлеуді ұйымдастырудыжетілдіру туралы” қаулысының және т.б. актілердің маңызы зор.
“ҚР еңбек туралы” заңының70 – бабы
- Жұмыс беруші осы Заңға, жеке еңбек, ұжымдық шарттарға сәйкес қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуге мінднтті.
- Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімдік, кесімді түрде немесе еңбекке ақы төлеудің өзге де жүйелері бойынша төленеді. Ақы төлеу еңбектің жеке және ұжымдық нәтижелері үшін жүргізілуі мүмкін.
- Қызметкердің жалақысы орындалатын жұмыстың саны мен сапасына, күрделігіне қарай белігленеді.
Қызметкерлердің өндіріс тиімділігі мен жұмыс сапасын арттыруғаматериалдық мүдделігін күшейту үшін жыл ішіндегі жұмысының қоыртындысы бойынша сыйлық, сыйақы беру жүйесі және матераилдық көтермелеудіңбасқа да нысандарыенгізілуі мүмкін.
- Ұйымдарда еңбекке ақы төлеу жүйесі ұжымдық шарттармен немесе жұмыс берушінің актілерімен жүргізіледі.
- Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талапатары мен жұмыстарының белігілі бір түрлерінің күрделілігі жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік анықтамалығы, қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығы негізінде белгіленеді. Аталған анықтамаларды әзірлеу менқолданудың тәртібін еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Орындалған жұмыстарды белгілі біркүрделі жұмысқа жатқызуды және қызметкерлерге біліктілік разрядтарын беруді жұмыс беруші жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктіліканықтамалығына және қызметшілер лауазымдарының анықтамалығына сәйкес дербес жүргізіледі.
- Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты жалақының функцилары.
Жалақының түсінігі. Жалақы – бұл еңбек шартыбойынша нақтыеңбек функциясын атқару үшін, жұмыс үшін төленетін, талапатардың келісімімен белгіленетін шектен кем болмауы тиіс ай сайынғы ақы, төлем. ҚР заңдарында еңбек үшін қандай да біркемсітусіз және заңда белгіленгеннен төмен емес ақы төлеу қағидасы белгіленген. ҚР Конституциясы және ҚР еңбек заңдары бірдей еңбек үшін, яғни, бірдей ұзақтықтағы, күрделіліктегі еңбек үшін, жыныс, нәсіл, жас, ұлт және т.б.белгілері үшін кемсітусізбірдейақы төлеуді кепілдейді.
Ең төмен жалақымөлшері меншік нысанына қарамастан, ұйымдарда жалданып жұмыс істейтін адамдарға ақшалай төлемдердіңҚР Конституциясы кепілдік берген ең төменмөлшері. Ең төмен жалақы мөлшері шетелмеген, тек ол салықтарменреттелуі мүмкін. Нақты қызметкердіңеңбегіне ақы төлеу жұмысберушімен арадағы өзара келісімнің негізінде жүзегеасырылады. Әрбір қызметкердің еңбектегі табыстары оныңжеке салымына және еңбегінің соңғынәтижелеріне байланыстыболады.Еңбеке ақы төлеудің нысандары, жүйелері және тарифтері ұжымдық шарттармен және келісімдермен белгіленеді.
Бұл ретте ескеретін жайт, заңда белгіленген ең төмен мөлшерден кем емес ай сайынғы жалақы алу құқығынайлық кезеңгеесептелген еңбек нормасын орындайтын қызметкерлер ғанаиеленеді.
Ең төмен жалақы мөлшеріне қосымша ақыларменүстеме ақылар, сыйақылар және өзге де көтермелеу төлемдері енбейді. Бұл дегенміз қосымша ақылардың, үстеме ақылардың, сыйақылардың және өзге де төлемдердіңбарлық түрлері негізгі жалақының құрамына енеді, ал бұл жалақының мөлшері заңда белгіленген ең төменмөлшерденкем болмауы тиіс.
Басқаша айтар болсақ, жалақы – ұл жұмыс істеп тапқанақы және осы қасиетімен ол жәрдемақылардан, қосымша ақылардан, үстеме ақылардан кепілдік және өтемақылық төлемдерден, сонымен қатар еңбектің нәтижесіндеалынатынтабыстанерекшеленеді.
Еңбекке ақытөлеуді орталықтандырған мемлекеттік реттеу еңбекке ақы төлеудіңтарифтерін, қызметкерлердің барлықсанаттары үшін еңбекке ақы төлеуде Бірыңғай тарифтік жүйені қолданудың негізгі ережелерін, қызметкердің біліктілік топтары арасында түрлерге бөлінген разряд аралық тарифтік коээффицентерді және т.б. мемелкеттің белгілейтінің білдіреді. Жалақыны орталықтандырылған реттеу мемлекеттікнормалау әдісін білдіреді. Басқашаайтарболсақ,мемлекет белгілі бір мамандық, кәсіп, лауазым қызметкерлерінің жалақысын олардың біліктілігіне қарай белгілейді.
Мемлекеттік емес меншік нысанындағы ұйымдар тарифтікставкаларды еңбеккеақы төлеудің ең төмен мөлшері ретінде пайдалана алады.
Жалақының жүйесі және еңбекті нормалау- бұл еңбек үшін ақының мөлгшерін оның нақтышығындарыменнемесе нәтижелеріменөлшеудіңбелгіленген тәсілі. Еңбекке ақы төлеудіңәр түрлі жүйелері бар, алайда, негізгілері ретіндеекі жүйені атауға болады: мерзімді және кесімді.
- Жалақыны құқықтық реттеудің әдістері.
Еңбекке ақытөлеудіңмерзімді жүйесі жұмыс істелінген уақыт үшін ақы төлеуді тарифтік ставканыңнегізінде жүргізуді көздейді яғни бұл жүйеде қызметкердің жалақысы оның тарифтік ставкасына және іс жүзінде жұмыс істелген уақытқа байланысты болады. Мұндай жалақыныңмөлшерін келесі формула ойынша анықтауға болады.
Жм= Тс х У
Бұл жерде:
Жм – мерзімді қызметкердің жалақысы;
Тс – тарифтік ставка;
У – қызметкердің іс жүзінде жұмыс істеген уақыты (күндер, сағаттар, айы).
120-бап. Еңбек кодексі 2007ж. Еңбекке ақы төлеу саласындағы мемлекеттік кепілдіктер
Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу саласындағымемлекеттік кепілдіктер:
айлық жалақының ең төменгі мөлшерін;
осы кодекістің 122-бабына сәйкес айқындалатынсағаттық жалақыныңең төменгі мөлшерін;
еңбекке ақы теудің ең төменгі стандарттарын;
үстеме жұмыс үшін ақы төленуді;
мереке және демалыс күндеріндегі жұмыс үшін ақы төлеуді;
түнгі уақыттағы жұмыс үшін ақы төлеуді;
жұмыскердің жалақысынанұстап қалулардың мөлшерін шектеуді;
жалақының толық және уақытылы төленуін және еңбекке ақы төлеу саласындағымемлекеттік кепілдіктердіңіске асырылуын мемлекеттікбақылауды;
жалақы төлеудің тәрітібі мен мерзімдерін қамтиды.
121-бап. Еңбек кодексі 2007ж. Жалақының мөлшері.
- Қызметкердің айлық жалақысының өлшері қызметкердің біліктілігіне, орындалатын жұмыстың күрделілігіне, санына және сапасына, сондай-ақ еңбек жағдайларына қарай сараланып белгіленеді.
- Осы кезеңге белгіленген жұмыс уақытының нормасын толық атқарған және еңбек нормаларын (еңбек міндеттерін) орындаған қызметкердің айлық жалақысының мөлшері ҚР-ның заңында белгіленген айлық жалақының ең төменгі мөлшерінен кем болмауғатиіс.