- 18 жасқа жетпей қылмыс жасаған тұлғалардың қылмыстық жауаптылығыныңжалпы ережелері.
Бұлдегенімізмемлекеттіңәділеттікжәне ізгілікпринциптерінбасшылыққаалаотырыпкәмелеткетолмағандардыңжасжағынанжәнеақыл- ойыжөнінентолықжетілмегендігінескереотырыполардыарнаулықамқорлыққаалуыныңкөрінісіболыптабылады. Осығанорайқылмыстықзаңкәмелетке толмағандарға ересектерменбірдейталапқоймайды.Кәмелеткетолмағандардыңпсихологиясынескереотырып,оғанқылмыстық жауаптылықтың ерекшежағдайларынбелгілеуқылмыстықжазаның мақсаттарына жетудіңбірден біроңтайлыжолы болыптабылады.Сондықтанда кәмелеткежасытолмағандарғақылмыстықзаңжазаболыптабылмайтынтәрбиеліксипаттағымәжбүрлеушараларынкеңіненқолданудыбелгілеген.
Қылмыстық кодексің 78- бабының1- бөлігінесәйкес“Кәмелеткетолмағандардепқылмыс жасағанкезгеқарайжасы онтөрткетолған,бірақонсегізгетолмағанадамдартанылады”Яғни,қылмыстықжауаптылыққа тартылатынеңтөменгіжас14-кетолу.
ЕгеркәмелеткетолмағанадамҚылмыстықкодексте көзделгенжасқатолса,бірақпсихикасыныңбұзылуынабайланыстыемес психикалықдамуыжағынанартта қалуысалдарынанкішігірім немесеорташаауырлықтағықылмыстыжасау кезіндеөзініңіс-әрекетініңісжүзіндегісипатыменқоғамдыққауіптілігінтолықкөлеміндетүсінеалмасанеоғание болаалмаса, қылмыстық жауапқатартылуғатиістіемес(15-бап,3-бөлігі).
Егеркәмелеткетолғанадамның( 14, 16 жас ) есініңдұрыстығынжоққашығармайтынпсихикалық бұзылуыолардықылмыстық жауаптылықтанбосатпайды,бірақбұлмән-жайдысотжаза тағайындаукезінде жеңілдететінмән – жайретіндеескередіжәнеолқылмыстықзаңдакөзделгенмедициналықсипаттағымәжбүрлеушараларынтағайындауүшіннегізболады( ҚК-тің17-бабы,1,2-бөліктері)
Қылмысжасағанкезде18-гетолғанадамкәмелеткетолмағандегенатаққаиеболаалмайды.Бірақ таҚК 87- бабыныңталабынасәйкес18 бен – 20 жасаралығындақылмысжасаған адамдарғажасағанәрекетініңсипатынжәнежекебасынескереотырып,сотерекшежағдайлардаоларғакәмелеткетолмағандарғаарналғанарнаулытәрбиенемесеемдеу,тәрбиелеумекемесінеорналастырудықоспағанда,осыбөлімніңережелерінқолданаалады.Мұндайретте қоғамғақауіптіістелгеніс-әрекеттіңмәні18 бен — 20 жасаралығындағыадамның жасмөлшерінебайланыстыжәнепсихикалықжетеболуықажет.
- Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері.
Кәмелетке толмағандардыңпсихикалықжағдайы менжасерекшеліктерінебайланыстыоларға тағайындалған жазатүрлері деересектергеқарағанда жеңілболыпбелгіленген.Кәмелеткетолмағандарғақатаңқылмыстық шаралар(өлімжазасы,өмірбойы басбостандығынанайыру жазалары)тағайындалмайды.Кәмелеткежасытолмағандардың статусыныңерекшеліктерінебайланыстыоларға белгілібірлауазым атқаруқұқығынанайыру:мүліктітәркілеу; бас бостандығынаннемесеәскериқызметіненшектеусияқтыжазалар тағайындалмайды.ТөмендеҚылмыстықкодекстің79- бабынкелтіріпотырмыз.
1.* Кәмелеткетолмағандарға тағайындалатынжазатүрлері:
а)айыппұл;
б)белгілі бірқызметпенайналысуқұқығынан айыру;
в)қоғамдықжұмыстарға тарту;
г)түзеужұмыстары;
д)қамау
е)басбостандығынанайыруболып табылады.
2.* Айыппұл кәмелеткетолмай сотталғанадамныңдербестабысынемесеөндіріпалуғажарайтынмүлкіболғанжағдайдағана тағайындалады.Айыппұлоннанбесжүз айлықесептіккөрсеткішкедейінгімөлшерденемесе кәмелеткетолмағанадамның жалақысыныңнемесеөзге табысыныңекіаптаданалтыайғадейінгі кезеңдегі мөлшеріндетағайындалады.
3.*Кәмелеткетолмағандарға белгілібірқызметпен айналысуқұқығынанайыру біржылдан екі жылға дейінгімерзімгетағайындалады.
4.*Қоғамдықжұмыстарға тарту қырықсағаттанжүз алпыссағатқадейінгімерзісге тағайындалады,олкәмелетке толмағанадамныңқолынанкелетінжұмыстыорындауы болыптабыладыжәнеолоны оқуданнемесенегізгіжұмысынанбосуақытындаатқарады.Оналты жасқатолмаған адамдардыңбұлжазатүрін орындауыныңұзақтығыкүніне екісағаттан, ал оналтыданонсегізжасқадейінгі адамдарүшінкүнінеүшсағаттанаспауыкерек.
5.*Түзеужұмыстарысотүкімшығарғанкездеон алтыжасқа жеткенкәмелеткетолмайсотталған адамдарғабіржылғадейінгімерзімгетағайындалады.
6.*Қамаусотүкімшығарғанкездеон алтыжасқа жеткенкәмелеткетолмайсотталғанадамдарғабірайдантөртайғадейінгімерзімгетағайындалады.
7.*Кәмелеткетолмайсотталғанадамдыбасбостандығынанайыруонжылдан, алауырлататынмән-жайлардакісіөлтіргеніүшін- он екіжылдан аспайтынмерзімге тағайындалуымүмкін.Онтөртжастаноналты жасқа дейінкішігірімауырлықтағықылмыстыбіріншіретжасаған адамдарға бас бостандығынанайырутағайындалмайды.
8.*Кәмелеткетолмайсотталғанадамдарбас бостандығынанайыруды;
а)басбостандығынанайыруғабіріншіретсотталғанеркекжыныстыкәмелеткетолмағандар, сондай-ақ әйелжыныстыкәмелеткетолмағандр — жалпырежимдегітәрбиелеуколонияларында;
б)бұрынбасбостандығынанайыружазасынөтегенеркекжыныстыкәмелеткетолмағандаркүшейтілген режимдегітәрбиелеуколонияларындаөтейді.
9.*Қоғамдыққауіптіліксипатынажәнедәрежесінекінәліадамныңжекебасынажәнебасқа дамән-жайларғақарай,сотқабылданғаншешімніңсебебінкөрсетеотырып,еркекжыныстыкәмелеткетолмайсотталғанадамныңбас бостандығынанайырудыжалпырежимдегітәрбиелеуколониясындаөтеуінтағайындауымүмкін.
10.* Сотжазаныорындаушыорганғакәмелеткетолмайсотталғанадамменқарым-қатынаскезіндеоныңжекебасыныңбелгілібіререкшіліктерінескерутуралынұсқауберуімүмкін.
- Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау ерекшеліктері.
Мұндайерекшіліктергежасыкәмелеткетолмағанныңпсихикалық өзгешілігі:денсаулығыныңнашарлығы,белгілібір іс-әрекеттеқабілеттілігібелгілібірмамандыққабаулуқажеттіліктеріжатады.Қылмыстықкодекстің79-бабындажазаныөтеуденқасақана жалтарғанреттежазаныңбұлтүрінекіншісіменауыстырутуралыарнайыкөрсетпеген.
Кәмелетке жасытолмағандарғамұндайреттежазаныауыстыружалпынегіздеқылмыстық кодекстің40,42,43-баптарына сәйкесжүзегеасырылады.Кәмелеткетолмағанадамдарғажаза тағайындаудыңерекшеліктеріҚылмыстықкодекстің80-бабындакөзделген. КәмелеткетолмағанадамғажазатағайындаукезіндеосыКодекстің52- бабындакөзделгенмән-жайларданбасқа,оныңөміріментәрбиесінің жағдайлары, психикалықдамудеңгейіжекебасының өзге деерекшеліктері,сондай-ақоғанжасыүлкенадамдардыңықпалыескеріледі.
Кәмелеткетолмағанжасжеңілдететінмән-жайретіндебасқада жеңілдететінжәнеауырлататын мән-жайларменжиынтықтаескеріледі.Кәмелеткетолмағанадамға тағайындалғанжазаәділболуыкерек.Әділжазадеп кәмелетке толмағандардың түзелуінетікелейәсерететінжазаныайтамыз.
- Кәмелетке толмағандардыжазаданбосату. Тәрбиелікәсерібармәжбүрлеушаралары.Кәмелетке толмағандардыжазаныөтеуденшарты түрде мерзімненбұрынбосату.Ескерту мерзімі.
- Кәмелетке толмағандардың сотталғандығынжоюерекшеліктері.
Осыбөлімнің18 бен-20 жасаралығында қолдану.
Кәмелетке толмағандарғақылмыстық жауаптылықтан жәнежазаданбосатужалпыжәнеарнаулықылмыстық-құқылық нормаларарқылыжүзегеасырылады.Қылмыстыққұқықтыңжалпынормасыбойыншакәмелеткетолмағандаршынөкінуіне байланысты(65-бап),қажеттіқорғанушегіненасқанкезде(66-бап) жәбірленушімен татуласуынабайланысты(67-бап),жағдайдыңөзгеруінебайланысты(68-бап),ескірумерзімініңөтуінебайланысты(69-бап)қылмыстық жауаптылықтанбосатылады. Қылмыстықкодекстің89-бабынасәйкесҚылмыстықкодекстің 69 және75 баптарындакөзделгенескірумерзімікәмелеткетолмағандарқылмыстық жауаптылықтаннемесеоныңжазасынөтеуденбосатукезіндетең жартысындақысқартылады.
Қылмыстықкодекстің69-бабының5-бөлігінесәйкесжасағанқылмысыүшіносыкодексбойыншаөлімжазасыныңтағайындалуымүмкінадамғаескерумерзімітуралымәселенісотшешеді.Бұлнормажасыкәмелеткетолмағандарғақолданылмайды,өйткенізаңбойыншамұндайадамдарғаөлімжазасынемесеөмірбойынабасбостандығынанайыружазасықолданылмайды.
Қылмыстықкодекстің69-бабының5-бөлігіжасыкәмелетке толмағандарғақолданылмайды,өйткені бибітшілік пенадамзаттыңқауіпсіздігінеқарсықылмыстарүшінжасыкәмелеткетолмағандаржауапқатартылмайды.Жасыкәмелеткетолмағандаржөніндегіқылмыстық кодексің85-бабындакөрсетілгенқысқартылғанескеру мерзімдерқылмыстықкодекстің87-бабындакөрсетілгеннегіздербойынша18-бен20 жасаралығындағыадамдарға дақолданылады.18 бен -20жасаралығындағы қылмысжасағанадамдарға жасағанәрекетініңсипатынжәне жеке басынескереотырыпсотерекше жағдайлардаоларғакәмелеткетолмағандарға арналғанарнаулытәрбиенемесеемдеу- мекемесіне орналастырудықоспағанда,осыбөлімніңережелерін қолданаалады. Жасыкәмелеткетолмағандардықылмыстықжазада жалпықылмыстыққұқылықнорманың негізіндешарттытүрдесоттау( 63,64,-баптар);жазаныөтеуденмерзіміненбұрын шартты түрдебосату(70-бап)жазаныңөтелмегенбөлігіннеғұрлымжеңілжазатүріменауыстыру(71-бап),ауруғашалдығунабайланысты жазаданбосату(73-бап),жүктіәйелдердіңжәнежасбалаларыбарәйелдердіңжазаөтеуінкейінге қалдыру(72-бап)айыптауүкімініңескірумерзіміөтуіне байланыстыжазаныөтеуденбосатылады.Қылмыстықкодекстің84-бабыкәмелеткетолмағандардыжазаныөтеуденшарттытүрдемерзіміненбұрынбосатудыңтәртібінбелгілеген.
Кәмелеткетолмағандардыжалпытәртіппенқылмыстықжауаптылықтанжәнежазаданбосатудыңнегіздеріменбіргеоларжайындақылмыстықзаңдамынадайарнаулынегіздерде бар:
- Кәмелетке толмағандардымәжбүрлеушараларынқолдануарқылыжазаданбосату(81-бап)
- Тәрбиелік әсерібармәжбүрлеушараларынқолдануарқылыжазаданбосату(82,83-бап)
Кәмелетке жасытолмағандардыарнаулытәрбиенемесеемдеутәрбиелеумекесінеорналастыруарқылыжазаданбосату(83-бап,6-бөлігі).
- Кәмелетке толмағанның қылмыс жасау кезіндегі соттылығы.
Қылмыстықкодекстің81-бабынасәйкесбіріншіреткішігірімнемесеорташаауырлықтағықылмысжасағаныүшінсотталғанкәмелеткетолмағанадам,егероны түзеугеосыКодекстің82-бабындакөзделген тәрбиелікәсерібармәжбүрлеушараларынқолдану жолыменқолжеткізугеболадығойдептанысасотонықылмыстықжауаптылықтанбосатумүмкін.Бұлбаптыңнормасынқолдануүшін
- Кәмелетке толмаған адамның кішігірім немесеорташа ауырлықтағықылмыстыістеуі;
- осы қылмыстардыістегеніүшінкәмелетке толмағандардыңсотталуы
- Олардың түзелуіүшінҚылмыстықкодекстің82 баптықолданған дұрысболады.
1* Соткәмелеткетолмағанадамғатәрбиелікәсерібармынадаймәжбүрлеушараларынтағайындауымүмкін:
а)ескерту
б)ата-аналарыныңнемесеолардың орнындағыадамдардың не мамандандырылғанмемлекеттікорганның қадағалауынаберу;
в)келтірілгензияндықалпынакелтіруміндетінжүктеу
г)босуақытын шектеужәнекәмелеткетолмаған адамның жүріс-тұрысынаеркшеталаптар белгілеу.
д)кәмелеткетолмағандарғаарналғанарнаулытәрбиенемесеемдеутәрбиелеумекемесінеорналастыру.
- Кәмелетке толмаған адамғабірмезгілдетәрбиелік әсері барбірнешетәрбиелекшаралары тағайындалуымүмкін.
Қылмыстықкодекстің83-бабының1-4 бөліктерінесәйкестәрбиелік әсерібаросышаралардыңмазмұнытөмендегідей
- Ескерту кәмелетке толмағанадамғаоныңәрекеті менкелтірілгензияндытүсіндіруденжәнеосы Кодекстекөзделгенқылмыстардықайталапжасаудың зардаптарын түсіндірудентұрады.
- Қадағалауға беруатааналарынанемесеолардыңорнындағыадамдарғане мамандандырылғанмемлекеттікорганғакәмелеткетолмағанадамғатәрбиелікәсер етужәнеоныңмінез-құлқын бақылауміндеттер жүктеудентұрады.
- Келтірілген зияндықалпынакелтіруміндетікәмелеткетолмағанадамныңмүліктіжағдайынжәнеоныңтиістіеңбек дағдысыболуынесепкеалаотырып жүктеледі.
- Кәмелетке толмағанадамның босуақытын шектеужәнеоныңжүріс-тұрысынаерекшеталаптарбелгілеу,белгілібірорындарғабаруға,босуақыттыңбелгілібірнысанын,оныңішінде механикалық көлікқұралынбасқаруғабайланыстынысанынпайдалануғатыйымсалуды,тәуліктіңбелгілібіруақытынанкейінүйдентысжердеболуын, мамандырылғанмемлекеттікорганның рұқсатынсыз басқажерлерге баруын шектеудікөздеуімүмкін.Кәмелеткетолмағанадамғабілімаяқтау не мамандандырылғанмемлекеттікорганныңкөмегіменжұмысқаорналасуталабы дақойылуы мүмкін.Осытізбетолықболыптабылмайды.Қылмыстықкодекстің 83-бабыныңбесіншібөлігінесәйкесалтыайдан2- жылғадейінгімерзімгеарнаулы тәрбиенемесеемдеу тәрбиелеумекемесіне орналастырудысоткәмелеткетолмайқасақанаорташаауырлықтағықылмысжасаған адамғатағайындауымүмкін делінген.
Қылмыстықкодекстің13-бабының4-бөлігінесәйкес18 жасқатолмағанадамныңжасағанқылмысыүшін сотталғандардыңқылмыстыңқайталануынатанукезіндеесепкеалынбайды,яғниоларбұрынсотталғанадамдептанылмайды.Қылмыстықкодекстің86- бабынасәйкес18жасқатолғанғадейінқылмысжасағанадамдарүшіносы кодекстің77-бабындакөзделгенсоттылықтыжою мерзімдері қысқартыладыжәне тиісінше 86- баптакөрсетілгендей:
а) басбостандығынанайыруғақарағандажазаның неғұрлымжеңіл түрлерінөтегенненкейінтөртайға
б)кішігірім немесеорташаауырлықтағықылмысыүшінбасбостандығынанайырудыөтегенненкейінбіржылға;
в)ауыржәнеасаауырқылмысыүшінбас бостандығынанайырудыөтегенненкейінүшжылғатеңболады.Жасы кәмелеткетолмайқылмысістегендергеҚылмыстықкодекстің77-бабындакөзделгенсоттылық туралыжалпыереженің1-ші және7- бөліктеріжазадан босатылғанадамныңсоттылығы жойылдыдеп танылуытуралыереже.
Кәмелетке толмағандардыңқылмыстықжауаптылығы
Кәмелеткетолмағандепқылмысжасағанкезгеқарай14-кетолған,бірақ18-гетолмағанадамдар танылады.
Қылмысжасағанкәмелетке толмағандарғатағайындалуымүмкін неоларғатәрбиелікәсерібармәжбүрлеушараларықолданылуымүмкін .
Кәмелеткетолмағандарға тағайындалатынжазатүрлері.
а)айыппұл
ә)белгілібірқызметпенайналысуқұқығынанайыру
б)қоғамдықжұмыстарғатарту
в)түзеужұмыстары
г)қамау
д)басбостандығынанайыру
Қылмыстықжауаптылықтан босатылатынжасшамасы:
- Қылмыс жасағанкезде16-жасқатолғанадамқылмыстықжауаптылыққатартылады.
- Қылмыс жасағанкезде14-жасқатолғанадамдарҚК15-бабындакөзделгенқылмыстарбойыншажауапқатартылады.