- Қылмыстық жауаптылықтан босату ұғымы және маңызы.
Бірақкейбірреттерде қылмыстылықпенкүрестемақсатқажетукінәліадамды қылмыстық жауапқатартпай – ақнемесеоғанжазатағайындап,бірақоныжазанынақтыөтеуденбосатуарқылы, сондай –ақжазаөтеуденмерзіміненбұрынбосату,өтелмегенжазаныңбөлігінжеңілірек жазаменауыстыруарқылыжүзеге асырылуыдамүмкін.
Осығанбайланыстықылмыстыққұқыққылмыстық жауаптылықтанжәне жазаданнемесежазаны жеңілірекжазаменайырбастаутуралыинституттыбелгілейді.Мұныңәрқайсысытәжірибеде кеңіненқолданылады.Соныменбіргеескерілетінжағдай, қылмыстықжауаптылықтан,жазаданбосатудыкеңіненпайдаланудыңдазияндыжағыбар.Бұл институттыпрактикадажиіқолдануқылмыстыққұқықтағыжауаптылықтыңсөзсізболуыпринциптерінаяққабасады.Сондықтан дакөрсетілген мәселелердіқолданузаңға негізделгенжәне тиімдіболғанжағдайдағанақылмыспенкүресмақсатыныңқылмыстықжауаптылықнемесе жазанықолданбай–ақ жүзегеасырылужағдайындағанақолданылуықажет.
Осытараудажасы толғандардыңқылмыстық жауаптылықтанжәнежазаданбосатудыңнегіздеріқаралмайды.Жасы толмағандардықылмыстық жауаптылықтанжәнежазаданбосатумәселелеріарнаулытараудақарастырылады.
Осыаталғаннегіздерменқылмыстық жауаптылықтанбосатутүбегейлітүрде шартсызжүзегеасырылады.
Қылмыстықзаңбойыншакінәлідеп. танылғанадамжазаөтеуденжазаныөтеуді жалғастыруданбосатылуынемесеоныңжазасыныңжеңілірекжазамен ауыстырылуымүмкін.
Қылмыстықзаңбойынша жазаданбосату мынадайнегіздербойыншажүзегеасырылады:
- Қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері мен тәртіптері.
Қылмыстық жауаптылықтан босату, жазадан босату немесе жазаны одан әрі өтеуденбосатудың бір – бірінен айырмашылығы оларды қолдану негіздеріне байланысты болады. Әдетте, қылмыстық жауаптылықтан босату (қылмыстық жауапқатартудың мерзімі ескеруге байланысты жауаптылықтан босатудан басқасы) істеген қылмыстың қоғамға қауіптілігі онша көпболмаған және оны істеген адамның түзелу, жаза қолданбай – ақ мүмкін болғанжағдайларда қолданылады. Жазадан немесе оны одан әрі өтеуденбосату үкімі бойынша белгілі бір жазағатағайындалып,соны өтеу барысында өздерініңтүзелгендігін дәлелдегенадамдарғақолданылады. Мұндай жазадан босатутек заңда белгіленгентәртіппен сот арқалығына жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылықтаннемесе жазаданбосатудың кейбіртүрлері жұртшылық өкілдерініңқатысу арқылыжүзеге асырылады. Мысалы, жазадан шартты түрдемерзімнен бұрынбосату жазаны өтеу мекемесінің және бақылаукомиссиясының бірлескенұсынысы болғанжағдайда ғана сот арқылы жүзегеасырылады. Қылмыстықжауаптылыққатартудың мерзімі ескеруге байланысты қылмыстық жауаптылықтанбосату, айыптау үкімін орындаудың мерзімі ескеругебайланысты жазаданбосату (69-75- баптары)жұртшылық өкімінің пікірін ескермей – ақ қолданыла береді.
Шын өкуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату.
- Бірінші рет кешірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам, егер ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен келсе немесеқылмысты ашуға жәрдемдессе немесеқылмыс пен келтірген зиянды өзгеше түрде қалпына келтірсе,қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін (65-бап, 1-бөлігі).
Қылмыстық жауаптылықтанбосатудың бұл түрі Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегіжеке қылмыс құрамының санкуияларында көрсетілгенреттерде ғанақолданылады. Мұныңөзінде шын жүректенөкіну дептану үшінкінәлініңкінәсін мойындап, өзеркіменкелуі шын жүректен өкінуі қылмысты ашуға жәрдемдесу және келтірілген зияныныңорнын толтыруы белгілері болуы шарт.
Кінәсін мойындап келу деп біткен немеседайынықрасындағы (дайындалу, оқталу) қылмытарың істегенненкейін кінәлі адамныңөзінің айыбын мойындап заңдакөрсетілгенорганға келуін айтамыз. Кінәсін мойындап келу көп жағдайлардааяқталған қылмысты істегеннен кейін орын алады. Шын жүректен өкіну деп, істеген кінәсінің қылмыс үшін ағынан жарылып өкініш білдіруші, өзін — өзіайыптауы; істеген ісі үшін қандай да болсынжазаны адалөтеуге даяр екендігіне көз жеткізу;іштейқатты күйзеліп, қайғылануы сияқты сияқты әрекеттерінайтамыз.Келтірілген зиянның орнын толтыру депкінәлінің өз еркіменешкімгеайтқызбай – ақкелтірілгенматериалдық зиянның орнын толтыру, жәбірленушіден келтірілгенморальдық зияны үшін кешірімсұрап,істеген іс — әрекеті үшін өзініңайыбын толықмойындап,болашақта онықайталамауға уәде беруі және тағы басқа әрекеттер жатады.Қылысты ашуға жәрдемдесу дептергеу органдарына болған мән-жайларды айқынбаяндауы, қылмысқақатысқандарды дұрыс анықтап беруді, қылмыстық құралдарды,қолды болған зтты табуғакөек беруін,сондай-қжәбірленушігекелтірілген моральдық зияны үшін одан кешірімсұрауын айтамыз. 65-баптың 1-бөлігі бойынша шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтанбосату біріншіден,айыптыныңбірінші рет оншаауыр емес немесе ауырлығыорта қылмысты істеуге , екіншіден,қылмыс істегенненкейін;
а)айыбын мойындап өз еркіменкелуі;
б)қылмысты ашуға жәрдемдессе;
в)келтірілген зиянның орнын қалпына келтірсеғанақылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін.
- Қылмыстық жауаптылықтан босатудың қылмыстық-құқықтық салдары.
Сондай-аққылмыс жасаған адамды сот егер олұйымдасқан топ немесе қылмысты сыбайластық (қылымысты ұйым) жасаған қылмыстарды болғызбауғаашуға немесе тергеуге,ұйымдасқан топнемесеқылмысты сыбайластық(қылмыстық ұйым) жасаған қылмысқа басқа дақатысушыларды анықтауғабелсенді түрде жәрдемдессе, қылмыстықжауаптылықтанбосатылу мүмкін. (65-бап, 2-бөлігі) 65- баптың 2-бөлігі жекеадамға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмысістегендергеқолданылмайды. Демек, бұдан басқа қылмыстардыжасаған адамға сот осы көрсетілгенқағидағасәйкес егер ол ұйымдасқан топ немесеқылмысты ұйым жасағанқылмыстарғақарсы заңда көрсетілгеніс — әрекеттерді шын жүрекетенжасағанда олқылмыстықжауаптылықтан босатылуы мүмкін.Қылмыстық Кодекстің осы 65-бабының бірінші және екінші бөлігіндекөзделген жағдайларболған кезде басқа санаттағы қылмыс жасағанадам тек осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптрында арнайыкөзделген реттерде ғанақылмыстық жауаптылықтанбасталуы мүмкін. (65-бап, 3-бөлігі) Мысалы,Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімініңкейбірбаптарыныңсанкцияларында шын жүректенөкіну қылмыстықжауаптылықтан немесеқылмыстықжазадан босатудың негіздері ретінде көрсетілген. Мысалы, пара бергендегі жөніндегі (312-бап), есірткі заттарды немесежүйкеге әсерететін заттардызаңсыз дайындау,сатыпалу, тасу, тұтыну іс — әрекеттері үшін (259-бап)
Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату.
Қылмыстық Кодекстің 66-бабынасәйкес қоғамға қауіптіқылмыстан болған үрейлену,қорқу немесесасқалақтаусалдарынан қажетті қорғану шегінен асқанадамды сот істің мән-жайын ескере отырып, қылмыстықжауаптылықтанбосатуы мүмкін.Мұндай реттердеқажетті қорғану шегінен асып, кісі өлтірілген немеседенегеауыр жарақат түсірген адамның іс-әрекетті қоғамғақауіпті, заңға қайшы кінәлі түрде істелгендіктен қылмыс болып табылады. Бірақта сот істіңнақты мән – жайына қарай отырып, айтыпты адамныңнақтықылмыс істеу кезіндегі болған үрейлену, қорқунемесе асып-сасу салдарынанқажетті қорғану шегіненасқандығын есепке ала отырып, оны қылмыстық жауаптылықтан босту мүмкін.Егер жоғарыдааталған мән – жайлар орын алмаса,онда сотайыптығаосы бапта көрсетілген жеңілдікті қолданбауғақұқылы, Өйткені осы бап бойынша қылмыстықжауаптылықтан босату немесебосатпауды сот нақты жағдайларға байланысты ғана шешеді.
Жәбірленушімен татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату.
Қылмыстық Кодексте (67-бап) бірінші рет немесе орташаауырлықтағы қылмыс істегенадам егер ол жәбірленушіментатуласса және жәбірленушіге келтірілген зиянның есесін толтырса, қылмыстықжауаптылықтанбосатылуы мүмкін деп көретілген.
Мұндай негізде қылмыстық жауаптылықтан босату үш түрлі негіз болғанда жүзеге асырылады:
Біріншісі, кінәлі адамның істеген іс — әрекеті ауыремеснемесеорташа ауырлықтан қылмыс деп танылуыкерек.
Екіншіден, кінәлі адам жәбірленушімен өзарататуласып,тәуелділіктен емес, шын өзара түсіністікпен ғана болуы қажет.
Үшіншіден, жәбірленушіге келтірілген зиянныңорны алған кінәлі адамға осы 67- баптакөрсетілгенжазаны қолдануға негіз бар. Көрсетілгенбелгілердің кем дегенде біреуі болмаса, онда айыптауға бұлкөрсетілген заң нормасын қолдану арқылы қылмыстықжауаптылықтанбосатуға негз жоқ.
Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату.
- Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер істі сот қараған кездежағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекетқоғамға қауіпті емес дептанылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.
- Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды, егер ол адамның соданкейінгі мүлтіксізмінез- құлқына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептелеалмайтындығы белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін (68-бап)
Ескеру мерзімінң өтуне байланысты қылмыстық жауптылықтан босату.
Қылмыстық жауапқа тартудың мерзімінің ескіруі деп – қылмыс істегенуақыттанбастап, шарттарғасәйкес жауапқа тартуғамүмкіндік беретінуақыттың өтуін айтамыз. Мұдай мерзімнің өтуі қолданылатын шараың тиімділігін, қажеттілігін жояды, содықтан да ол қылмыс ескірген қылмысқатарына жатқызылады. Уақыты өтеп,ескергенқылмысты тергеу оған дәлелдерді жинау, есті сотта қарау кезінде жинақталған мәліметтерді қайтажаңғыртудың өзі де көптеген қиындықтардытуғызады.Сондықтан да жауапқа тарту мерзіміескерген қылмысы үшін кінәлі адамға қылмыстықжауаптылық жүктеудің қажеті жоқ.Қылмыстық Кодексте (69-бап) мұндай жауаптылықтан босатудың негіздері істелгенқылмыстың ауырлығынабайланысты болып көрсетілген.
- Кішігірім қылмыс істегенен кейін 2 жыл өтсе;
- Орташа ауырлықтағы қылмыс істегеннен кейі 5жыл өтсе;
- Ауыр қылмыс істегеннен кейін 10жыл өтсе;
- Аса ауыр қылмыс істегеннен кейін15 жыл өтсе;
Ескерудің мерзімі қылмыс істегенкүнен бастап және сот үкімі заңды күшіне енген кезге дейін есептеленген. Қылмыс істеген уақыт деп – қылмыстықтың зардабының орны алған уақытынан тысқары қоғамғақаупті іс-әрекет жүзеге асырылған уақытты айтамыз. Үзілісіз қылмыста қылмысқа байланысты іс — әрекеттерді толықтоқтатқан уақыттан бастап оныңескеруі мерзімі есептелінеді. Созылмалықылмыста ескеру мерзімі ең соңғы іс — әрекетті істеп біткен уақыттан бастап есепке алынады.
ҚРКонституциясының54- бабы6-тармағынасәйкесреспубликаПарламентіадамдардыңжеке айқындалғантобыжөніндегірақымшылықтуралызаңшығарушықұқылы.
ҚРКонституциясының44-бабы15-тармағынасәйкесбелгілібіржекеадамғаолжөніндеайыптауүкімізаңдыкүшінеенгенжағдайдакешірімжасаутуралыактісіҚР Президентішығарады.(76-бап,3-бөлігі)
РақымшылықжәнекешірімберуҚРЖоғарғыөкіметоргандарыныңактілеріболыптабылады.Бұлактілербелгілібірқылмыстарүшінжауаптылықтыбелгілегенқылмыстықзаңдардынемесе сотүкімінжоймай – аққылмыстық жауаптылықтынемесежазаданемесеоғансоттағайындағанжазаныжеңілірекжазаменауыстыраалады.