Біздің заманымызға дейінгі II-ғасырда Карфагенжәне Македонияныжаулап алғаннан соң, Рим мемлекетіЖерорта тенізіменжуылған жерлердің барлығына жетекшілікете бастады.
Жаулап алынған жерлер құлдардыңсарқылмас көзі болып қалды.
Римде “нобиль” деп аталатын жана ақсүйектер пайда болды. Олардағы мүліктін құны 1 млн сестерциядан асық болып , иеліктерінде жүз мындаған құлдары болған.
Екінші жақтан, Рим шаруалары кедейлене барды. Бұның себептері:
— олар арзан құлдық еңбекке бәсеке ете алмағаны.
-мұрагерлердің арасында учаскелердің майдалануы жердін жетіспеушілігіне әкепсоғуы;
-қарыз алу шарттары өте ауыр болуы;
-байлар олардың жерлерінжаулап немесе тонап алғандары болды.
Біздіңзаманымызға дейінгі 74 жылғы Спартак көтерілісі, жер иелері арасындағы қайшылықтарқоздырылуы құлиеленуші республиканыңқұлауын тездетті. Ол республиканың орнына Рим империясы келді.
Үлкен иперияны басқару үшін алдымен барлық құлиеленуші элементтерді бір топқа қалыптастыру керек еді. Соңдықтан Юлий Цезарьдәуірінен император Қаракалла дәуірлеріне дейін (212 жылға дейін) провинциялардың барлық адамдарына рим азаматы құқықтарына тең құқықтарберілді.
Құлдықеңбек өнімсіз, демек, зиянды болып қалды. Бұл жағдайда жер иелері құлдарға жерлерін астық бөлігіне (көбінше-жартысына) пайдалануға беретін болып, осындайучаскелерпекулия деп аталатын болды.
Екіншіжақтан, азат шаруа арендаторға – “колонға” -айналады.Дегенмен, аренда қысқамерзімді болғаны үшін, колоннда жерді жақсарту, қажет болғанқұрылысты жүргізу муддесі болмады.
322 жылы,жер иелерімуддесін қанағаттандырумақсатындаколонндардыжерге бекіту туралы заң шығарылады. Жерінтастап кеткен колонн жерінекүшпенқайтарылатын болды.
Бұныңөзі феодализмнің пайда болуынаалып келеді, ал арендадағыжералғашқыұзақ мерзімгеберілетің, соңынанмура ретінде өтетін болып қалады.
Римимпериясыкезеңі 2 дәуірге – принципат және доминат дәуірлерінебөлінеді.
Принципат дәуірі: республика көрінісін сақтағанымен (халық жиналысы, сенат), нақтыбиліктің барлық түрі император қолына өтті: ол аскериге колбасшылықетеді, азаматтық істербойыншасот жүргізеді, сенаторларды тағайындайды.
Доминат дәуірі:III ғасырдабасталды.
Бұл шексізмонархия дәуірі. Республикалық мекемелердің аттары да жойылады. Империяны басқару императорментағайындалатын лауазымды адамдардан құрастырылған мекемелерге жүктеледі.
Мемлекеттік Кеңес: заң шығарумен айналысқан.
Қаржылық мекеме: салық жинақтаумен шұғылданған.
Әскері мекеме: генералдармен басқарылды.
шінеуніктер үшін: киім (форма),артықшылықтар,пенсиялар белгіленеді.
Осы заманымызға дейін бұл мемлекеттің терминологиясы, іс жүргізуі, атақтары, церемониялары, дипломатиялық қатынастары, басқа қала азаматы құрметті атақтары – қолданылып келе жатыр.
Басқару мүддесіне сай, 395 жылы Рим империясы екіге бөлінді: Рим астанасымен – Батыс Римге, Константинополь (Стамбул) астанасымен – Шығыс Римге. Әр бөлігінде өзінің бастығы болғанымен, империя біртұтас есептелген.
Рим біздің заманымызға дейінгі V ғасыр орталарында “12 кесте заңдары” деп аталған жария және жеке адам құқықтарының бірыңғай жиынтығынан пайдалана бастады.
Жиынтық өзінің атын қала алаңына шығарып қойылатын 12 ағаш кестелерде жазылғаны үшін алды. Ешкім заңдарды білмеумен сілтеу таба алмауы үшін істелген еді.
Өзінің негізінде “12 кесте заңдары” плебейлерді патрициандық соттардың зорлық зомбылығынанқорғау үшін жазылған болған.
Олардазаттар екі категорияға анық бөлінген.
Біріншісіне жер, құлдар, жұмыс малдары жатқызылған еді. Олар мемлекеттік меншікте сақталып қалып, жеке адамның құқығы иелікпен (владение) ғана шектелген еді. Маркс, Энгельс сөздерімен айтқанда, бұл:
<<…құлдардыңалдында табиғи пайда болған бірігу нысанын сақтауға мәжбүр болған мемлекет азаматтарыныңбірлескен жеке меншігі >>болды.
Басқа санаттағы заттардыңбәрі құндылығына қарамай қолдан қолға еркін өткен.
Қарызын өтейалмаған адам бұл заңдар бойынша шет елге құлдыққа сатылған.
Жалпы алғанда “12 кесше заңдары” қылмыстық – құқықтың ережелері өте қатаң болған: егілген жерде мал бағу, немесе ондай жерденастық ұрлау өлтірумен жазаланған. Түнгі немесе құралы бар ұрыны әркім өлтіруі мүмкін еді, немесе ол жәбірленушінің қолына құлдыққа берілетін болған.
Империяның қалыптастасуы “Халықаралық құқықты” істеп шығу тетігін талап етті. Ол табылды – перигрин (жаулап алынғанжер) преторына (басшысына) сот торелігін жүзегеасыруқұқығы ғана емес, бәлкім “преторформуласымен” іс бойынша судья шешімінқалай шығаруына көрсетпеберу құқығы да берілді.
Бұныменрим классикалыққұқығына (юриспруденциясына) негіз салынын, “12 кесте заңдарын” елеумелік басталады. Претор формулаларынан басқа императордыңкөрсетпелері, сенаттың қаулылары, заңгерлердіңконсультациялары да рим құқығының қайнаркөздеріболып қалды.
Рим заңгерлерінің теориясы бойынша барлық құқықтық ережелерекі санатқа бөлінуі тиіс – жеке тұлға құқығына (отбасылық, мұрагерлік, меншік қатынастарды реттеуші) жәнежария құқыққа (храмдарды,шіркеулерді, жолдарды құру).
Жария құқық бүтін Риммемлекеті жағдайына тиісті мән -жайларды реттейтін нормалардан тұрған.
Жеке тұлға құқығы – жеке адамдардыңпайдасына тиісті болады.
Бұл бөлу буржуазияшылқұқықпеносы уақытқа дейін қолданылып жатыр.
Рим құқығында (ақша) займы, (зат) саудасы, сатып алу – сату, жұмыс күшін, малды жайлардыжалдау, сондай – ақ кепіл, ипотека туралы келісімшарттарына негізсалынды.
Отбасыда еркектің жетекші жағдайы орналасады.
Мұрагерлік құқығындамұрагерлерқатарына 6 -ыншы буынға дейінгі қаңдас туыстар қосылды. ”Қажетті мұрагерлік” принципі енгізлді – туысқан заң бойынша алынатын мұраның 4-тен біріннен кем алмайтын болады.
Бұнымен өсіет жарлығыныңзорлық – зомбылығынашекқойылды.