Қаржылықбақылауқоғамныңэканомикалықдамуының әр түрлісалаларындажәне шаруашылық басқарудың әр түрлідеңгейлеріндекүрделіміндеттератқарылады, бұл өз кезегінде оны ұйымдастыру барысын жекелеген талаптар қояды.
Субъектілерінебайланысты қаржылық бақылау былай болып жіктеледі.
1.Мемлекеттік қаржылық бақылау.
а)жалпы мемлекеттік қаржылық бақылау(мемлекеттік блік және басқарау огандары жүргізіледі, ол негізінен ведмоствалықбағыныштылықтан тәуелсіх обеъктілердібақылауға бағытталған
ә)ведмствалық жарлық бақылау (министірліктің тексеру-бақылау бөлімдері,
ведомоствалар,жергілікті басқарушы орган дар жүзеге асырады. Оның объектісі болып ведомствішілік кәсіпорындар мен мекемелердің өндірістік және қаржылық қызметі табылады).
Шаруашылықішілк қаржылық бақылау шаруашылық орган дар мен мекемелердің экономикалық қызметтері арқылы жүзеге асырылады (бугалтериялар, қаржы бөлімдері және тағы басқалар. Мунда объект ретінде сол шаруашылық органдарының өндірістік және қаржылық қызметтері, сондай-ақ құрылымдық бөлімшелері көрініс алады).
- Қоғамдық қаржылық бақылауды ерікті және қайтарымсыздық негізінде арнайы жеке тұлғалар тобы (мамандар) орындайды. Бақылау объектісі тексеруші алдындағы қойылған тапсырмаға байланысты болады.
- Тәуелсіз (аудитолық) бақылау.
Аудит – ұйымдар мен кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық және комерциялық қызметіне жүргізілетін қыржылық бақылаудың жаңа нысанда ұйымдастырылған түрі. Аудиторлық фирмалар бақылау және кеңес беру қызметін барлық шаруашылық органдары мен ұйымдарға ақылы түрде көрсетеді. Аудиторлық фирмалар – бұл бақылаудың сапасын жоғарылатушы және жанжақты болуын қадағалайтын тәуелсіз фирмалар.
Аудитор – бақылау және есеп, қаржы саласындығы жоғары білікті тәуелсіз маман. Аудиторлар кадрларды даярлау және қайта даярлау, сондай-ақ аудиторлардың білімінің жоғары сапалы болуы мен кәсіби біліктілігін бақылау үшін Аудиторлар ассоциациясынв біріктірді.
Аудиттің екі түрі бөліп көрсетіледі – сыртқы және фирмаішілік.
Сыртқыаудитті аудиторлық фирмалар мемлекеттік салық және басқада органдармен, кәсіпорындармен, банктермен, шетелдік әріптестермен, акционерлермен , сақтандырушы қоғамдармен келісімге келе отырып жүргізеді. Олардың негізгі қызметі тексеруілушіобъектінің қаржы есептілігінің шынайылығын бекіту, сондай-ақ шауашылық орагндарының қызметіндегі кемшіліктерді болдырмауға кеңес беру, олардың комерциялық нәтижелері мен қаржылық – шаруашылық қызметін жақсарту.
Фирмаішілік аудит фипрма ішіндегі аудиториялық қызмет арқылы жүзеге асырылады., фирманың орталық басқару деңгейінде, сонымен бірге еншілес компаонияларда жүргізіледі.
Бұл фирманың кірісі рентабельдігін максимизациялау мақсатында орын алатын басшылық шешеімдерінің тиіділігін артырауға бағытталған. Оның міндетіне мыналар жатады: жылдық есеп беруге дайындық кезінде бухгалетрлік есесп ережелері мен қағидаларының сақталуын қадағалау; сыртқы аудиториялардың ұсыныстары өңдеу; кәсіпорынның қаржы стратегиясына арналған барлық мәселелер бойынша фимрма басщыларына кеңес беру; орталық орагндар филиалдары басшылығына дайынадалған қаржылық ақпараттық нақтылығын , сенімділігін және дер мерзгілдігін тексеру; активтердің сақтьалуын қамтамасыз ету шараларының тиімділігіне талдау жасау; өтімді қаражаттардың үнемділік резервін анықтау; фирманың және филиалдың қаржы – шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтау және т.б.
Қойылған мақстатар мен міндеттерге жету үшін аудиториялық фирмалар мыналарды жүзеге асырады:
- қаржылық сраптама;
- кәсіпорның қаржы-шаруашылық және комерциялық қызметін тексеру және ревизиялау;
- салық сланытын табыстардың дұрыс анықталуын бақылау;
- олардың төмендеп кету ін және айыппұл санкциясын төлеуде жал тару мүмкіндігін болдырмау;
- есеп беруді құру, есеп және басқаруды ұйымдастыру мәселлері бойынша кеңес беру;
- фирмаішілік аудит пен қаржылық басқарудың тиісділігін және дұрыстығын тексеру.
Сонымен қатар оған мынаны жатқызуға болады:
-бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуымен бекітілуі ;
-акционерлік қоғам немесе бірлескен кәсіпорындар құруда қажетті құжаттар дайындау;
- қаржылық – банктік ,сақтандыру салық салу және басқа да заңнамалар мәселелерін түсіндіру.
Аудиториялық фирмалардың бақылау қызметтері тізімінен қаржы – шаруашылық қызметіндегі заң бұзушылықтар мен оған жо берму сияқты фактілер қағидаланып отырады.
Аулиториялық тексерулер мынадай кезеңдер бойынша жүргізіледі:
- бастапқы немесе дайындық кезеңді (тиімді және шынайы талдауды қанағаттандыруда аудтордың іс әрекетін сипаттайды: материалдарды таладау және жүйелеу; есеп берушіліктегі әртүрлі көрсеткіштердің өзара байланыстылығы мен салыстырмалығын тексеру);
- екінші кезеңде талдау есептерінің көптеген түрлері орындалады;
- үшінші кезеңде сараптамалық – аудиторлық бағалаудың құрылуы мен нәтижелерінің бірігуі жүргізіледі.
Аудиториялық процедураларды жүргізе отырып, аудиторлар бухгалтерлік есеп және есеп берудегі қажетті шаруашылық опреацияларының толық көрінісін тексерді; негізгі қаржыны (қор), материалдық құндылықтарды, ақшалай қаражаттарды және есеп беруді инвентаризациялау нәтижесін олық және уақытылы тізімге алу; шаруашылық опреациялардың орындалғандығын және олардың бухгалтерлік есептегеі көрінісін растайтын, көптеген уақыттағы батапқы есеп және басқада түрдегі құжаттардың сақталуы тәрізді қызметтерді жүзеге асырады.
Аудиторлық қаржылық жалдау нәтижесінде тексеру және талдау жасай отырып , белгіленген уақытта бақылауға алынған экономикалық объект қызметінің нәтижесі туралы пікірін арнайы нысанында куәландырылуы керек. Сонымен бірге аудиторлардың піікрін нақтылайтын жүргізілген зерттеулерді талдаулар, сараптамаларды жинақтай отырып жүргізілген тесерулерге аудиторлық қорытынды жасауды міндетке алады.
Аудиторлық фирмалардың қызметтері ақылы түрде жүзеге асырылады. Ал фирмалардың өздері заңды тұлға мәртебесі мен шаруашылық есеп негізінде қызмет атқарады. Бұл аудит институтының басқа да нысандағы қаржылық бақылау ұйымдарына толық, экономикалық, мемлекеттік және ведомоствалық басқару құрылымынан тәуелсіздігінің өтімділігін қамтамасыз етеді. Адиторлық фирмалар арасындғы бәсекелестік олардың арасындағы сапалық жұмыстарын жасауға ықпал етеді. Тексеру нәтижесінде жіктелген заңды жауапкерлік аудиторларға объективті емес мәліметті беруге рұқсат етпейді. Аудиторлық қызметі жән,е аудторлық сақтандырылғандығы алдын ала анықталады. Аудиторлық фирмалар өздері қабылдаған және өңдеген жарғылары негізінде жұмыс жасайды. Сонымен бірге олардың қызметі ережеге сай, орталықтандырылған аудиторлық әкімшілік арқылы реттеледі. Олардың қызметі көбінесе аудиторлар инситутының дамуына және қалыптасуына, халыөқаралық ережелерге және талаптарға сай жұмыс сапасын арттыруға бағытталған.