Ақша айналысы ұдайы өндірістік процестің әртүрлі жақтары бейнелейтін өте күрделі жүйе.
Тауарлық немесе туралық емес фирмадан болатын өндірістік және жеке тұтынуға аранлған өндіірген өнімдер мен көрсетілген қызметтер ақша арқылы сатылады. Ақшаның көмегімен табыс оның ішінде қосымша өнімнің құны қалыптасады әрі бөліенеді.
Сондай-ақ ақшаның көмегімен кредит пен басқа қаржыресурстары қалыптасып, қайта бөлінеді және пайдаланылады. Бұл арада шаруашылық жүргізуші орган дар мен жекелеген кәсіпкерлер арасындағы, олардың мемлекет арасындағы , шаруашылық жүргізуші субъектілер және олардың жұмыскерлері арасындағы, халық пен мемлекеттің арасындағы,ғ сондай-ақ жеке азаматтардың арасындағы тікелей ақша қатынастарының қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қло ақшалай формада есеп айырбасуға болады. Бұл жағдайда есеп айырысудың қолма-қол ақшасыз формасы мен қолма-қол ақша қозағалысы бір бір імен өзара тығңыз әректтесіп. Біріңғай ақша айналымын құрайды. Сондықтан да барлық ақша қызметтерінің олардың тауар айналысының процесінің қызмет беру барысында, өн.дірісті ұлғайту процес інде жалпы ұлттқ өнімнің (ЖҰӨ) және ұлттық табыстың (ҰТ) жиынтық құнын қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу барысында пайдаланылуы ақша айналымын қалыптастырады.
Кәсіпорының , ұйымдардың арасында, лоармен халықтың арасында , жекелеген азаматтардың арасында тауарлар мен қызметтерді өткізу себебі бойынша орын алатын ақшалай есеп айырысуға ақша айналымының көп бөлігін құрайды.
Алайда , ақша айналымы тауар айналымының ақшалай жағын ғана білдірмейді. Ақша айналымының жинақтық көлемі кәсіпоындардың , ұйымдардың және халықтың өткізгіш тауралары мен қызме,т бағаларының сомасынан әрдайым көп жоғары болады. Мұны ақша қызметнің тауарлар мен қызметтерді сату және стаып алумен ғана шектелмейтіндігін түсіндіруге болмайды. Ақшаны шаруашылық жүргізуші орган дар мен жұмысшылар мен қызметтерді ынталандыру мақсатында оларға еңбек ақыны төлеу үшін пайдаланылады. Ақша , сондай-ақ жәрдемақы, зейнетақы, шәкіртақы, сақтандыру, айыппұл және .т.б төлемдер үшін пайдаланылады. Жалпы ақша айналымының көп бөлігі – ұлттық табыстыңқалыптасуымен, бөлінуі және қайта бөлінуімен байланысты жүзеге асатын айналым құрайды. Ұлттық табыстың қалыптасу сатысында ақша айналымы шаруашылық органдардың , жеке азаматардың тоөлемдерін бейнелейді. Тауарларды өндіру мен өткізу процес інде қалыптасатын шарруашылық органдардың таза табысы пайда мен айналымның алынатын салыққа бөлінеді. Мемлекеттік бюджеттің табысына айналымнан алынатын салық пен пайданың бір бөлігі толық аударылады. Халық та өз табысының бір бөлігінің мемлекеттік бюджеттің табысына аударады.
Ақша айналымның бір шама бөлігі мемлекеттік бюджеттің табсын пайдалану сатысында, яғни әлеуметтік қажеттіліктерді, экономиканы, мемлекетті, капиталдық шығындарды және т.б. қаржыландаруды жүзеге асырады.
Ақша айналымының бір бөлігіне банктің кредиттік ресурстарын жұмылдыру және оларды орналастыру (инвестицияны кредиттілеу) жатса, тағы бір бөлігіне сақтандыру бойынша төлем, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және т.б. төлемдер жатады.
Ақша айналымның жалпы төлеміне халықтың тұрғын үй, комуналдық қызмет, газ, электр энергиясы, жылу энергиясы, байланыс қызметі және кәсіпкерлердің тұрмыстық қызметтері басқадай осындай қызметтері үшін төлейтін төлемдермен байланысты айналым да кіреді.
Осылайша бүкіл ақша айналымы қолма-қол ақша айналымына және қолма қол ақшасыз айналымға бөлінеді, сондай-ақ, ол төменде келтірілген ретінде де бөлінеді:
- тауарлық сипаттағы, яғни өнімдерді өндіру мен өткізу поцесін бейнелйтін ақша айналымы
- еңбекақы төлемдерін сақтандыру төлемдерін төлеу мен, комуналдық қызмет төлемдерін төлеу, халқытық, көліктік, тұрмыстық және т.б. төлемдермен байланысты орын алатын тауарлық емес сипаттағы ақша айналымы.
Сонымен ақша айналымы төлем туралы және айналыс туралы қызметінде төлемдердің ақша арқылы жүзеге асатын процес інде қалыптасатын кәсіпорындардың шаруашылық , мемлекеттік жеке және корпоративтік ұйымдардың, қаржы және кредит мекемелерінің, халықтың қаражат жиынтығын білдіреді. Қолма-қол ақшаның көмегімен және қолма-қол ақшасыз есеп айырысу тәртібімен жүзеге асырылыатын жоғарыда талабан әрі әлі аталған қоймаған барлық ақшалай төлемдердің ақша айналымның мазмұнын құрайды.
Экономика тиімді басқарылған да ғана ақша айналымын дұрыс ұйымдастыруға болады. Ақша айналымы экономикаға оң әсерін де, теріс әсерін де тигізуге ықтимал. Шаруашылық жүргізудің мемлекеттің бірыңғай эмиссия, кредит, есеп айырысу орталығы болып табылатын ҚР Ұлттық банкке ақша айналымын шоғырландырып басқаруды беру дұрыс мақсатқа лайықтығын дәлелдеп берді. Ол елдегі ақша айналымы мен ақша айналысының жауапты ұйым.
Ақша айналымы мынадай принциптердің негізінде ұйымдастырылады:
-барлық ұйымдар мен мекемелер ,шаруашылық органдары өз ақшаларын банктерде сақтау керек;
-шаруашылық орагндарының арасындағы ақшалай есеп айырысу ,әдетте , қолма-қол ақшасыз аударымдармен өзара талаптарды есепке алу жолымен жүзеге асырылады;
-есеп айырсу құжаттары тек банктермен байланыс органдары арқылы өтетін төлемдер үшін пайдаланылады әрі олар айналыстың кредит құралы бола алмайды;
— төлемдер тек төлеушінің келісімімен ғана жүзеге асырылады. Бұл келісім шарт сақталуына тиімді бақылауды ұйымдастыруда маызды рол атқарады.