Салтжәнелекциятыетістіктер
Салтетістіпенсубъектінің өзінеғанақатысты, басқазатқажасалмайтынқимылдыбілдіретінетістіктераталады:кел, кет, отыр, жат, қайт, қаш, жөнел, ұйықта,шарша, тұр,асық, т.б. Мысалы, Ол кісі ауылға кетті. Ол құнан жарыстарда озып жүрді. Мұндағы кету қимылын жасайтын субъект –кісі, озып келу қимылын жасайтын –ол.
Лекцияты етістік деп объектіге жасалатын қимылды білдіретін етістік аталады: ал, бер, көр, оқы, тыңда,қара, сұра, таны, біл, айт, сал, жар, тап,т.б.
Қимылға түсетін объекті табыс септікте тұратын болғандықтан, лекцияты етістік үнемі табыс септікте тұрған сөзбен тіркеседі:
Мысалы: — Ал енді, жер дегдісімен Мәлике екеуің тез жетіңдер,балаларды(кімдерді?) қызықтап, тойын(несін?) тойлайық. Салт, лекцияты етістіктерді табыс септіктің сұрағымен тіркесу ,тіркеспеуіне қарап ажыратуға болады. лекцияты етістіктер табыс септіктің сұрағымен тіркеседі: нені әкелу?Кімді сыйлау? Нені алу? Кімді шақыру? Салт етістіктер табыс септіктің сұрағымен тіркеспейді : кімді бар,нені келу емес.
Етістіктердің қай-қайсысы болсын,-мейлі ол іс я әрекетті атасын, мейлі қимыл –қозғалысты атасын-бәрібір,-субьект жасайтын амал-әрекетті немесе процесті білдіреді. Сондай-ақ іс я процесс сөйлеу тілінде, әдетте обьектіге тікелей тіреліп, лекцияталып, не тірелмей, жанай жүзеге асырылып жатады.
Салттық, лекциятылық қасиет тек түбір етістіктерге ғана емес, жалаң туынды етістіктердің де, күрделі етістіктердің де бойына сіңген қасиет. Мысалы: арқала, шегеле, қамала, сына…дегендер лекцияты да,көбей, ағар сияқтылар салт етістіктер. Құрамы мен құрлысына өзгеріс енуіне қарай салт етістік лекциятыға, лекцияты етістік салтқа ауысады. Мысалы,ал,бер етістіктерінің семантикасы мен олардан құралған әкел, әпер етістіктерінің семантикасы.
Етістіктердің бәрі бірдей я салт, я лекцияты бола бермейді. Әдетте, мұндай қасиеттер омоним етістіктерде не полисемиялы етістіктерде болады.
Сонымен салттықпен лекциятылықкатегориясы – қазақ тілі етістіктерінің грамматикалық семантикасымен байланысты қалыптасқан құбылыс. Бірақ, бұл категорияның сырттай білініп тұратын, өзіне тән ,арнаулы қосымшасы болмаса да, субьекті мен обьектініңграмматикалық қатынасын өзгертіп отыратын ішкі семантикалық мазмұны болады. Ол мазмұн етістік негіздерін, табыс септікті қалау я қаламау қабілетін түпкілікті семантика-синтаксистік қаситеттің бірі деп тапқан.
БОЛЫМДЫЛЫҚ ЖӘНЕ БОЛЫМСЫЗДЫҚ КАТЕГОРИЯСЫ
Амал-әрекеттің болу я болмауы емесе тыну я тынбай қалуы – табиғи құбылыс. Осы табиғи құбылысқа қатысты амал-әрекеттің жүзеге асуы я аспауы тілде арнаулы формалар арқылы айтылады. Іс-әрекеттің жүзеге асыруын білідретін форманы етістіктің болымды түрі деп аталады да, жүзеге аспауын білдіретін форма етсітіктің болымсыз түрі деп аталады. Грамматикада осы екі түр жинақталып етістіктің б о л ы м д ы л ы қжәне б о л ы м с ы з д ы қ категориясы деп танылады.
18-жаттығу. Текстен салт етістіктерді бір топ етіп,лекцияты етістіктерді бір топ етіп, теріп жазыңыз.
Нұржан оларды аттандырып, қосқа қайта оралды. Ақан жаңа ғана шешініп, тамақ ішуге ыңғайлана бастағанды. Нұржанды көрді де, теріс айналып кетті, төсегін қопарып, бірдеме іздеген болып, күбжеңдей берді. Әнеугі жанжал, өсек жүзіне шырмау, көңіліне ақау салса керек, беттетпеді. Нұржан да тіл қатқысы кеп, қипақтап тұр еді. Ақан жуынып, тамағын ішті де, қатардағы күркеге барып, студенттермен әңгіме құрды (З. Шашкин).