ПартиямыздыңОрталық Комитетінің 1932 жылғы 25 тамыздақабылданған “Бастауышжәне ортамектептіңрежимімен оқупрограммалары туралы”қаулысында оқытудың негізгімынаәдістері атапкөрсетіледі:
- мұғалімнің оқуматериалдарын ауызша мазмұндау әдісі.
- Оқулықты және басқакітаптарды пайдаланабілу әдісі.
- Оқушыларға өздіктерінен жазбажұмыстарынорындатуәдісі.
- Оқушеберханасында, кабинет пенлабораторияда оқытуәдісі.
Қазіргі кезде мектептерденегізінен мынадай әдістер қолданылады:
1)мұғалімніңхабарлауы
2)оқушылармен әңгімелесу
3)оқушылардыңөздігінен істейтінжұмысы
Хабарлау әдісіндеграмматика сабақтарында керекті мәліметтердімұғалімнің өзібаяндап айтыпбереді.Мұндаоқушылардың зейінінаударып,айтылғандардыолардың жақсыұғынуларын қамтамасыз ететінтүрлі құралдар қолданылады.
Материалды түсіндіруде мұғалім өтіліпотырғанқұбылыстың мәндібелгілерінанық,жүйелі ашыпкөрсетугетырысады.Мысалы,түбірлес сөздіңбелгілері, затесімнің септелуіт.б. Дайын материалдар(мысалы, жекесөздер, сөйлемдер)беріп,олардың бақылауәрекеттерінебасшылық ете отырып, бірте-біртеқорытындыбалалардың өздерішығаруғажағдайшығаруға жағдайжасайды. Мұнда оқушылардыңбұрыннаналған білімдерінқайтажаңғыртады,сұрақтарқоядыт.с.с.тәсілдерарқылыбалаларды жаңаматериалғабелсенді араластырыпотырады.
Мұғалімнің материалды баяндауұзақтығы3-5 минуттан артық болмауғатиіс,өйткенібастауышсынып оқушыларыныңзейініауытқығышболғандықтан, олартақырыптытүсіндіргендеұзақ тыңдапотыраалмайды.Осыныңсалдарынанбұләдіс тазакүйіндебастауышсыныптарда өтесирекқолданылады.Бастауышсыныптардаоқушылардыграмматикамен жазуғаүйретудекеңіненқолданылатынәдісәңгіме әдісі болыптабылады.
Әңгіме әдісі немесесұрақ-жауапәдісі, ал кейде эвристикалық(грек сөзі “эврика” – таптым)әдісдеп театалады. Мұғалімсұраққояды,оқушылароқулықтарданоқыпнемесеөз білгендері бойынша жауапқайтарады. Бұләдісбалаларды ойландырады, өздіктеріненпікір айтуғаитермелейді,олардыңбелсенділіктерінкүшейтеді, зейіндерінсабаққааударудықамтамасызетеді.
Эвристикалық әдіскейде проблемалық әдіспен ұштасады. Әңгімекезіндеоқушылардың алдынабелгілі бірміндетнемесепроблемақойылады,оныоны оқушылар өздері шешуге тиіс. Мысалы, оларғабақылауғабірнешесөзнемесесөйлемберіледі, соныңішінен мағынасы жағынан бірсұраққа (мысалы,қайдасұрағынажауапберетін, әр түрліжалғаудатұрғанзатесімдерді (мысалы,қалаға, қалада т.б.)табу керек.
Міндет: сол затесімніңқайсептіктетұрғанын шешужәне өзшешімінің дұрыстығындәлелдеу. Бірақбастауышмектептердемұндай проблемалық ситуациялар мүмкіндік болғанжағдайлардағана(балалардыңбілімі, тәжірибесі, дайындығы,программалықталаптар,уақыттың болуы)қойылады.
Оқушылардың өздіктеріненістейтінжұмысы – олардыңтүрлі тапсырмаларды, жаттығулардыешкімніңкөмегінсізорындаулары.Мысалы,мұғалімграмматикалық талдаужасауғасөз, сөйлемнемесе текстбереді. Жоспаржасатады (әуеліауызша,сонан соңжазушажоспаржасатады). Мұндай жаттығуларды балаларөздіктеріненорындағанымен,оның қалайорындалатыныкөрсетіліп,алдын-ала дайындық жұмыстарыжүргізіледі.Балалардайындықжұмыстарыжүргізіледі.Балаларбіртапсырмаданкейінекіншісінорындайды,ол жұмыстарын өздіктерінентексереді,қлай орындағандарын мұғалімгеайтады.
Оқушылардың өздіктеріненістейтін жұмыстарыбастауыш сыныптарда ұзақболуғатиіс. IIсыныпта 5-10 минут, III -сыныпта 10-15 минут, IV- сыныпта 15-20 минуттықтапсырмалар беріледі. Кейбіржағдайлардатапсырмаларбөліктергше бөлінеді:әуелі сөзтабынақарайталданады,сонан соңсептікжалғауларанықталадыт.б.
Оқушыларға өздіктерінен жұмысістетутекбілімдібекіту үшінғана емес, жаңаматериалдытүсіндірде деқолданылады.Мысалы,мұғалімоқулықтантиісті материалдыоқытады, онда неайтылғанын, қалайқорытылуғаболатынынойланудытапсырады немесебелгілі біререженіоқытып, мысалдардыталадауға осыереженіқолдануды тапсырады.
Негізіндеқазақ тілісабақтарындағы жаттығуларды барлығы даоқушыларғаөздіктеріненжұмысжасатудыкөздейді. Алайдажаттығудың ұғымы оқушыларғаөздіктеріненжұмысжасатуданкеңірек. Жаттығу – мұғалімнің басшылығыменорындалатын, оқушалардың алғанбілімдерінбекітудікөздейтін тұтаспрактикалықжұмысжаттығудауақытқа шекқойылмайды. Алоқушылардың өздіктерінен істейтін жұмыстарынабелгілімөлшерде уақытберіледі.
Көрсетілгенәдістердің қайсысыболмасын,балалардың ақыл-ойын дамытумақсатынкөздейді.Бір жағдайдаоқушыларанализжасаса, екіншідеонысинтездейді. Мысалы,грамматикалықталдаудафонетикалықнемесефонетико – графикалық(дыбыстық-әріптік),морфологиялық,синтаксистік,орфографиялықпунктуациялықанализ жасайды.Соныменқатар берілгенәріптерденсөз,сөздерден сөйлем, сөйлемдердентекст құрастырып, синтезжасайды.
Әдетте анализ немесе синтезбөлекқолданылмайды. Мысалы, оқушызатесімдіталдайды, тұлғалрынкөрсетеді,анықтамасынайтып,мысалдар келтіріп, айтқндарындәлелдейді, сөздерден сөйлем құрастырады,бір сөздіекіншісімен салыстырады (зат есімді сынесіммен,етістікпен немесекерісінше т.с.с.).Міне, мұнда анализде, синтез деқолданылады. Жұмыстыңмұндайтәсілдеріталдау – жинақтау (аналитико – синтетикалық) әдісі депаталады.
Анализ бен синтезде әсіресеоқылып отырған құбылыстың ұқсастығыменерекшеліктерін табу, олардытоптау, жүйелеусияқты жұмыстардың маңызы зор.
Грамматикасабақтарында өтіліп отырғанматериалғаоқушылардыңой жүгіртуіне, пікірайтуынақарай,индуктивтікнемеседедуктивтікәдістер қолданылады. Мұғалім бірде (индуктивтікжағдайда),тіл құбылыстарынжеке-жеке түсіндіріп,сонан жалпықорытындышығартады; бұл жолдақолданылғанәдісиндуктивтік депаталады,ал екіншіжағдайда (дедуктивтікәдісте) анықтаманынемесе ереженіхабарлап,сонан соңоны нақтыматериалға қолдануды (берілгенсөздерді,сөйлемдерді немесе текстіталдауды)ұсынад, өздерінемысал келтіреді. Мұндай жолменұйымдастырылғанжұмыста қолданылатын әдіс дедуктивті әдіс депаталады.
Мысалы, “Үстеу”тақырыбыниндуктивтіәдіспен түсіндіргенде,балаларішіндеүстеу бар сөйлемдіталдайды, үстеусөзді өзгертугетырысады, оның өзгермейтінінекөздері жетеді. Сонан соңүстеусөзтабыныңөзгермейтінтүрідегенқорытындышығарады. Онан әріүстеудіңсөйлемденегізінен сынесіммен, етістікпенбайланысыпкелетінінайтады. Ал осытақырыптыдедуктивтік әдіспен түсіндіргенде: әуеліүстеудіңбелгілерінемесеанықтамасыайтылады.Сонан соң дайын текстенүстеудітабу немесемысалдаркелтіруұсынылады.
Сөйтіп, балалардыграмматика мен құралдарарқылыіске асады. Мұндайқұралдар: оқулық, сөздік схема, картина,таблица, кинофильм, диафильм, радио, магнитофон т.б. Бұл құралдарөтілетін материалдыңсипатына тұлғасынанализдеудесхемалар,сөзтабы мен оның жазлуын үйреткендетаблицалар т.с.с